شیوه معماری خراسانی

شیوه معماری خراسانی

 

با طلوع اسلام ساخت بناهای مذهبی به خصوص مساجد آغاز گردید. سبک خراسانی اولین سبک معماری اسلامی بوده، چون اولین بناها در خراسان ایجاد شده، لذا به سبک خراسانی معروف است. این سبک در قرون اولین (1 تا 4 هجری) رایج بوده و تحت تأثیر پلان و نقشه مساجد عربی با ساختمانی ایرانی (پارتی) با فضای ساده (فاقد تزئینات) بنا احداث شده‌اند. در دوران صدر اسلام ، شکوه و عظمت معماری گذشته ایران ( ساسانیان و … ) به هیچ وجه مورد پذیرش و قبول نبود. با ورود آئین جدید و فرهنگ پربار اسلام همچنانکه شکوه و تجمل از زندگی مردم رخت بربست، معماری نیز به سادگی و بی پیرایگی گرائید. در این دوران بناهای باشکوه را خراب می کردند و بر روی آن ها و با استفاده از مصالح آن ها بنایی « مردم وار » می ساختند. مسجد پیامبر که بنایی ساده و معمولی بود، سرمشق معماران ایرانی قرار گرفت، چنانکه تمام مساجد قرون اولیه اسلام با همان سادگی ساخته می شد. بدلیل اینکه خود پیامبر در ساخت این مسجد دست داشت. این ساختمان در نزد مردم ایران و معماران ایرانی از اهمیت خاصی برخوردار بود. مسجد پیامبر بنایی ساده و متشکل از فضایی حدودا” مربع شکل بود که در وسط آن تنه درخت نخلی قرار داشت که در هنگام نیاز به کمک آن بوسیله شاخ و برگ درختان سقفی برای آن فضا درست می کردند. در بیرون و کنار آن صفه ای برای اقامت مهاجرین و سایر پیروان پیامبر که بی جا و مکان بودند درست کردند. درضمن درجلوی آن زمینی صاف و هموار بود که برای تشکیل جماعت از آن استفاده می شد.

 

از ویژگی های بارز این دوره کوتاه شدن ارتفاع بناها است. گنبد را تا آنجا که ممکن بود کوتاه درست می کردند و همچنین گاهی درگاه ها را تا آن حد کوتاه می ساختند که انسان به هنگام ورود مجبور به خم شدن می گشت. تزئینات تقریبا” بکلی از بناها دور شده بود. ساختمان ها ساده و بی پیرایه ساخته می شدند. اکثر مساجد به شیوه پارتی، بصورت شبستانی و چهارطاقی ( البته بی پیرایه و کم ارتفاع ) ساخته می شدند. مساجد را در ابتدا بدون درب می ساختند و همیشه بروی هرکس باز بود، حتی در مناطق سردسیر هم برای مساجد درب نمی گذاشتند بلکه به کمک حصیر آن را می پوشاندند. اما بعدها به تقلید از معماری ساسانی ( پارتی ) مساجد را باشکوه می ساختند.

 

برای مثال مسجد تاریخانه دامغان قابل ذکر است. این مسجد مهمترین مسجد باقی مانده از شیوه معماری خراسانی است. مساجد بعدی بزرگتر و باعظمت بیشتری ساخته می شدند و در آن ها « ایوان » مثل معماری قبل از اسلام بصورت عنصری مهم و یکی از اجزای لاینفک در طرح معماری مساجد بکار می رود. یکی دیگر از خصوصیات مهم معماری این دوره جایگزین شدن قوس های جناغی به جای قوس های هلوچین و مرغانه دوره پارتی است. بدلیل ارتفاع کمتری که قوس های جناغی نسبت به قوس های هلوچین هم دهانه خود دارند. جایگزینی آنها بجای قوس های هلوچین و مرغانه باعث کمترشدن ارتفاع ساختمانها نیز می شده است. بتدریج هر قدر از دوران صدراسلام جلوتر می رویم با نمونه های پیشرفته تری از قوس های جناغی ( که به آن ها دولنگه یا لنگه ای یا نیزه دار نیز می گویند ) روبرو می شویم، تا اینکه در دوره اصفهانی به عالی ترین و جالب ترین نمونه از این قوس ها برمی خوریم، یکی دیگر از ویژگی های معماری این دوره استفاده از مصالح بومی و محلی مثل خشت خام و پخته با ابعاد دوره پارتی و نیز کاه گل و … می باشد.

 

مهمترین ساختمانی که پس از اسلام به بافت شهرهای ایران راه پیدا کرد مسجد است. بدلیل اهمیت ویژه ای که مسجد در بافت شهرها و روستاها دارد، بررسی اصول معماری مساجد، روشی است که ما را بهتر و بیشتر با اصول معماری هر دوره آشنا می کند. دراین جا مراحل مختلف ساخت مساجد را در دوره های مختلف مورد بررسی قرار می گیرد. لازم به توضیح می باشد که این بررسی صرفا” مربوط به دوره صدر اسلام و شیوه خراسانی نیست، بلکه بطور کلی روش های معماری و ساختمانی مساجد را از صدر اسلام تا پایان شیوه اصفهانی ( دوره قاجاریه ) دربرمی گیرد.

 

مسجد:

 

اولین مسجد پس از هجرت پیامبر در محلی بنام قبا بنا شد. کیفیت ساختمانی این مسجد روشن نیست. پس از چند روز که آن حضرت به مدینه می روند در آنجا مسجدی بوسیله پیامبر، مهاجرین و انصار در فضایی تقریبا” مربع شکل به مساحت 50 مترمربع با خشت و سنگ لاشه ساخته می شود. در بنای مساجد هم مثل سایر ساختمان ها « مردم واری » و پرهیز از شکوه و عظمت در تمام بلاد اسلامی رعایت می شد و در هرکجا که اقدامی حاکی از عظمت طلبی بروز می کرد، سخت با آن مقابله می شد. بعد از آنکه « امویان » زمام امور را به دست گرفتند و حکومتی موروثی و تجمل خواه را مستقر کردند، پایتخت از مدینه به دمشق منتقل شد و تحت تاثیر فرهنگ بیزانس و ایران ساسانی اقدام به ساخت بناهای مجلل و با شکوه نموده و آداب و رسوم گذشته را تجدید کردند. مسجد کوفه که در سال 12 هجری بنا شده بود در اوایل این دوره ( سال 40 هجری ) به شکل فضای شبستانی و با حیاط مرکزی تجدید بنا شد. یکی از مهمترین آثار این دوره مسجد دمشق است که آن را می توان اولین مسجدی دانست که به هزینه زیاد و شکوه فراوان ساخته و آراسته شد. گفته اند که ساختمان این مسجد مدت 9 سال که هرروز 9000 مرد به سنگ بریدن اشتغال داشته اند، طول کشیده است.

 

مساجد شبستانی:

 

مهمترین مسجد این دوره با طرح شبستانی، مسجدی است بنام تاریخانه که در دامغان واقع است، این مسجد دارای پلانی مستطیل شکل است و مرکب از یک حیاط مرکزی به شکل مربع و شبستانی در سمت قبله و رواقهایی در اضلاع دیگر حیاط می باشد. پوشش های سقف این مسجد گهواره ای است ( تعریف ریاضی طاق گهواره ای چنین است: طاق گهواره ای از حرکت یا انتقال افقی یک قوس در فضا بوجود می آید ) قوس های این ساختمان هلوچین است. البته با اندکی تمایل به جناغی. در واقع در این مسجد اولین مراحل تبدیل و جایگزینی قوس جناغی را مشاهده می کنیم. ستون های این مسجد با آجر ساخته شده و اندود نازکی از ساروج دارد. ( اگر ابعاد ستونهای این مسجد با ستون های تخت جمشید مقایسه شود و یا ارتفاع این ساختمان با ایوان مداین مقایسه شود بیشتر به تفاوت معماری خراسانی با دوره های قبل پی می بریم.) در این بنا علاوه بر آجر از خشت نیز استفاده شده است. مسجد متعلق به قرن دوم هجری است، البته مناره استوانه ای شکل آن متعلق به دوره سلجوقی ( شیوه رازی ) است.

 

 

 

مساجد چهارطاقی:

 

به بنایی متشکل از چهار ستون ( واقع در چهار راس سطحی بشکل مربع ) که بوسیله چهارقوس بهم متصل شده اند و دارای چهار گوشوار برای ایجاد زمینه ای دایره ای شکل برای گنبد روی آن می باشد، چهارطاقی می گویند. پیش از اسلام چهارطاقی ها عموما برای ساخت آتشکده ها بکار می رفت. تعدادی از این آتشکده ها که از بیش از اسلام پایدار مانده بود، از سوی مردم برای فضای عبادت مناسب تشخیص داده شد. برای استفاده از چهار طاقی به عنوان یک مسجد ابتدا درگاه سمت قبله را با دیواری مسدود و در آن محرابی تعبیه می کردند و اگر در طرفین بنا هیچ فضایی در نظر نداشتند آن دو درگاه طرفین را نیز مسدود می کردند و تنها درگاه روبروی محراب باز می ماند و گاهی اوقات در مناطق سردسیر اندکی آن را تنگ می کردند و به این ترتیب چهارطاقی به مسجد تبدیل می شد. یکی از کهن ترین مساجد سبک چهارطاقی، مسجد یزد خواست است که علاوه بر دیوارهایی که در سه سوی چهارطاقی اضافه شده است. ایوانی هم در جلوی آن ساخته شده است.

 

در واقع طرح آن که عبارت از ترکیب یک چهارطاق و یک ایوان می باشد، در مساجد و بناهای دیگر هم بکار رفته است.یکی از نکاتی که که درمورد نقشه های قدیمی می باشد این است که خط چین نشان دهنده گنبد و دایره خط چین کوچک نشان دهنده مناره است.

 

مساجد ایوانی:

 

مشهور است که شرق ایران و نواحی خراسان، خاستگاه ایوان به عنوان یک فضای مهم معماری بوده است. در زمان اشکانیان ایوان با سقف گهواره ای یکی از عناصر مهم بناهای عظیم محسوب می گشت. البته ایوان ستوندار از عناصری است که در بناهای هخامنشیان بصورت تالار صدستون، آپادانا و … مشاهده شده است. ایوان ستوندار همچنین در منازل مسکونی غرب و شمال کشور نیز وجود داشته است. بطور کلی ایوان فضایی است که از یک طرف باز و از سه طرف دیگر مسدود است. البته مسدود بودن از سه طرف دیگر به این معنا نیست که کاملا” بسته است بلکه در سه طرف دیگر ورودی هایی به فضاهای اطراف وجود دارد البته ممکن است، یک طرف از سه طرف کاملا” مسدود باشد که در مساجد ایوان دار معمولا” چنین است. در تعدادی از مساجد، ایوان بصورت ترکیبی همراه با چهارطاقی بکار رفته است، علاوه بر آن ها مساجدی هم بوده اند که تنها یک ایوان داشته اند که به مساجد یک ایوانی معروف اند، مثل مسجد نیریز که بعدها یک ایوان دیگر نیز به آن اضافه شده است و درحال حاضر نقشه آن دارای دو ایوان است. مساجدی هم از ترکیب دو ایوان بوجود آمده بودند که به « مساجد دو ایوانی » معروف اند مثل مسجد فریومید و مسجد روزن. در مجموع ایوان از عناصر بسیار مهمی است که به همراه دیگر عناصر معماری ایران زمینه را برای مساجد چهارایوانی مساعد می کند ( مساجد چهارایوانی به عنوان جاافتاده ترین و اصیل ترین مساجد ایرانی شناخته شده اند. )

 

مساجد چهارایوانی:

 

در دوره سلجوقیان ( شیوه معماری رازی ) احداث بناهای مذهبی و معابد مورد توجه قرار گرفت و تحولاتی در طرح مساجد پدید آمد ( بنابراین اطلاعات موجود طرح چهارایوانی در این دوره در مساجد نضج می گیرد ) « آندره گدار » در اثر تحقیقات خود به این نتیجه رسیده است که مدرسه نظامیه « خوارگرد » یکی از اولین بناهای چهارایوانی در ایران است. آندره گدار عقیده دارد که طرح این مدرسه نمونه ای بود که مساجد را با توجه به آن تبدیل به فضای چهارایوانی کردند. احتمالا” یکی از مساجدی که تغییر شکل داد، مسجد جامع اصفهان است که تاریخ اولین بنای آن سال 156 هجری است و سپس درطول زمان بارها و بارها توسعه داده می شود. بااین حال مهمترین تغییر دربنای مسجد با بنای دو گنبد در جناح جنوبی و سپس شمالی مسجد ( گنبد خواجه نظام الملک و گنبد تاج الملک ) و پس از مدتی با تبدیل طرح شبستانی به طرح چهارایوانی صورت می گیرد.

 

مناره در مساجد:

 

مناره به معنای جای آتش و جای روشن کردن آتش است. در ایران قبل از اسلام ساختمان های بلندی بشکل استوانه ( برج یا میل ) وجود داشته است که در بین شهرها و برکنار راه های ارتباطی ساخته می شده است. هدف از احداث چنین بنایی راهنمایی مسافران و مشخص نمودن مسیرهای ارتباطی بوده است، شب ها برفراز این مناره ها آتش می افروختند تا درشب هنگام نیز بتواند عملکرد خود را حفظ کند. اعراب به این ساختمان ها نام « مناره » نهادند. یکی از مهمترین این برج ها در فیروزآباد فارس قرار دارد که به برج آتش معروف است. پس از اینکه مسلمانان برای اعلام اوقات شرعی تصمیم گرفتند اذان بگویند، برای اینکه صدای موذن بهتر و بیشتر پخش شود، موذن بر بالای یک بلندی ( پشت بام مسجد و … ) قرار می گرفت و اذان می گفت. معماران ایرانی با توجه به اینکه در ساخت برج های آتش قبل از اسلام تجربه داشتند و چنین ساختمانی برای آن ها آشنا بود تصمیم گرفتند که در مساجد از این برج ها استفاده کنند و بدین ترتیب ساختمان مناره ها در مساجد شروع شد و موذن برای اذان گفتن برفراز آن ها قرار می گرفت و به همین دلیل موذنه نیز گفته می شوند، اصلی ترین عملکرد مناره ( موذنه ) این است که برای اذان گفتن مورد استفاده قرار می گیرد و علاوه براین عملکرد اصلی، دارای عملکردهای دیگری نیز هست که به ذکر آن ها می پردازیم: مناره بدلیل ارتفاع زیادی که دارد عاملی است برای مشخص کردن محل مسجد از فاصله ای دور. در ایران بخصوص مناره ها را بلند می ساختند و بدین ترتیب حتی از بیرون شهرها، مناره های مسجد بچشم می خورند و همین مسئله عاملی است جهت معلوم بودن شهر از فاصله ای بعید. مناره بدلیل ارتفاع زیادی که دارد چشم را بطرف آسمان می کشاند و انسان با دیدن آن بیشتر به آسمان متوجه می شود و خلوص و خلوتی که لازمه دخول به مسجد است در او بوجود می آید. همچنین عاملی است جهت با عظمت و شکوه کردن مساجد. همچنین مناره عاملی است برای ایجاد نقوش تزئینی. هر قدر که مناره بلندتر می شود از قطر آن نیز کاسته می شود و بهمین دلیل ساختمان مرتفع تر بنظر می رسد. نقوش تزئینی بروی بدنه مناره ها ( گره سازی آجر و ترکیب آجر و کاشی که نقوش هندسی زیبایی بوجود می آورند و به « معقلی » معروف است، مقرنس و …  )جلوه بیشتری به ساختمان مساجد می دهد. بدلیل اینکه مناره ها هر چه بالاتر می روند باریکتر می شوند و حلقه ها و مقرنس های تزئینی زیبایی خاصی به آن می بخشند که می توان آن را بدسته های گل بخصوص نیلوفر و میخک تشبیه کرد ( به آن گلدسته نیز گفته می شود ) مطلب مهم این است که تا اوایل قرن ششم هجری ( قبل از آنکه معماری مجددا” شکوه و جلال قبل ازاسلام خود را تجدید کند ) مساجد با یک مناره ساخته می شوند ( مسجد جامع اردستان، زواره، نائین و … ) ولی از این مقطع به بعد در اکثر مساجد از جفت مناره استفاده می کنند چون دو عدد مناره باعث ایجاد تقارن و تقارن سبب پیدایش عظمت و شکوه در ساختمان می شود.

 

بطور کلی قرینه سازی مشخصه غالب هنرهای هندسی ایران، بخصوص معماری است. بنابراین یک جفت مناره جهت القاء عظمت و شکوه بیشتر به ساختمان بکار می رفته است. ( توجه شود که برای اذان گفتن وجود یک مناره کافیست ) وزن مناره ها بطور مستقیم بر روی زمین وارد می شود و برای بالا رفتن از آن ها، داخل آن ها پلکانی وجود دارد که نور آن ها بوسیله پنجره های باریک و کوچکی که بر روی بدنه مناره وجود دارند تامین می شوند.

 

ویژگی‌های سبک خراسانی:

 

1. پلان مستطیل شکل
2. فضای شبستانی یا چهل ستونی
3. ساده و بی‌پیرایه (فاقد تزئینات)
4. مصالح اولیه خشت خام و آجر
5. فاقد پوشش و تزئینات یا گاهاً پوشش کاهگل
6. استفاده از تک منار منفک با مقطع دایره‌ای در شمال بنا
7. قوس‌های بیضی، تخم‌مرغی، ناری

 

(در سبک خراسانی پلان و نقشه مساجد عربی و ساختمان بنا ایرانی است.)

 

بناهای سبک خراسانی:

 

1. مسجد جامع فهرج
2. مسجد تاریخانه‌ی دامغان
3. مسجد جامع نیریز
4. مسجد جامع ابرقو
5. مسجد جامع میید
6. مسجد جامع اردستان
7. مسجد جامع اصفهان
8. ارگ بم در کرمان
9. رباط ماهی یا چاهه در سرخس
10. پل – سد امیر در شیراز
11. مسجد جامع اردبیل