توضیحات کاروانسرای حاج کمال رباط کریم

بخش اول شناخت :

الف) معرفی زیست بوم شناختی(جغرافیا ، تاریخ ، اقلیم و …)

 

موقعیت جغرافیایی شهرستان رباط کریم

شهرستان رباط کریم یکی از شهرستانهای غرب استان تهران می باشد و مرکز آن شهر رباط کریم است که در طول جغرافیایی 35 درجه 29 دقیقه و عرض جغرافیایی51 درجه و 5 دقیقه وارتفاع 1032 متر از سطح دریا قرار گرفته است. این شهرستان از شمال به شهرستان شهریار ، از جنوب به شهرستان ری ، از شرق به شهرستان اسلامشهر و از غرب ببه شهرستان ساوه محدود می شودو بر اساس آخرین اطلاعات مربوط به تقسیمات کشوری در سال 1376 به عنوان یکی از شهرستانهای استان تهران مطرح می باشد.

شهرستان رباط کریم در دشت هموار جنوبی رشته کوههای البرز بروی رسوبات دوران سوم و چهارم زمین شناسی مربوط به حدود 65 میلیون سال پیش قرار گرفته که جنس این رسوبات در دامنه های البرز  از توفیت های سبز شروع ودر این شهرستان به رسوبات آبرفتی ختم می گردد. دوری نسبتاً زیاد این منطقه از ارتفاعات شمال باعث شده تا از نظر توپوگرافی دارای منظر یکنواخت و بدون هیچ گونه پستی وبلندی خاصی باشد . شیب اصلی شهر رباط کریم به تبعیّت ازشیب عمومی این دشت از شمال غرب به جنوب شرق است . دو مسیر اصلی یکی از غرب ودیگری در شرق شهر در امتداد همین شیب مرزهای طبیعی را برای شهر ایجاد کرده اند.

در نهایت آنچه در مورد پستی و بلندی های رباط کریم مشهود است ، کوهها و تپه ماهور هایی می باشد که بلند ترین آن کوه منگنز با ارتفاع 1329متر از سطح دریا در غرب شهرستان وکوه سیاه با ارتفاع 1113متراز سطح دریا در شرق شهرستان   می باشد.

زلزله

با توجه به مطالعات انجام شده در ایستگاههای لرزه نگاری ، اندازه واقعی ارتعاشات ناشی از زمین لرزه بین سالاهای 1900تا 1977 میلادی رباط کریم واطراف ان در خطوط هملرزه 3و4 درجه مرکالی قرار داشته است. مبداء اصلی این ارتعاشات متأثر از دو کانون زمین لرزه ای در شمال شرق وجنوب غرب منطقه می باشد. بطور کلی رباط کریمبین مناطق خسارت متوسط و خسارت جزئی در هنگام وقوع زلزله قرار گرفته و برای این شهر احتمال خسارت را در خطر جزئی یا متوسط میتوان قائل شد.

 

آب و هوای شهرستان رباط کریم

شهرستان رباط کریم تحت تاثیر آب وهوای بیابانی قرار گرفته وبه علت کاهش ارتفاع و مجاورت با مناطق کویری (قم و

 

گرمسار) رودشور وشمال دریاچه نمک از اقلیم نیمه بیابانی برخوردار بوده بدین گونه که در ماههای آذر ، دی ، بهمن ، اسفند دارای شرایط نیمه مرطوب و در ماههای فروردین و اردیبهشت حالت نیمه خشک و شش ماه بقیه سال شرایط اقلیمی خشک حاکمیت دارد بطوری که حداکثر دما 44درجه سانتیگراد در تیر ماه و حداقل دما به کمتر از 15 درجه زیر صفر تنزل پیدا  می کند.متوسط درجه حرارت 17 درجه سانتیگراد بوده و اختلاف درجه حرارت روز و شب به دلیل حاکمیت اقلیم نیمه بیابانی زیاد است . میزان بارندگی سالیانه شهرستان رباط کریم اغلب کمتر از 200 است و بیشترین بارش در ماههای آبان تا اسفند صورت می گیرد وتعداد روزهای یخبندان به طور میانگین 9/34 روز بوده است.

رود شور ، رودخانه کرج و رودخانه های فصلی شاد چای و سیاب  به همراه تعدادی از مسیلهای حاشیه رودخانه کرج در گذشته تأمین آب منطقه را انجام می داده اند که در حال حاضر اکثر آنها خشک یا بسیار کم آب می باشد.

یکی از عوامل طبیعی مهم  منطقه بادهای غربی معروف به باد شهریار می باشد که در فصول سرد سال می وزد و باعث کاهش دما می گردد.این باد در شکل گیری تیپ معماری ساختمانهای منطقه مؤثر بوده، به طوری که اکثر ساختمانها در جهت غرب و پشت به باد بنا گردیده است.

 

پیشینه تاریخی شهرستان رباط کریم              

منطقه رباط کریم به صورت دشتی حاصلخیز ، به عنوان بخشی از فلات مرکزی ایران و در مسیر راه ارتباطی اقوام اولیه ساکن فلات مرکزی (آثار وبقایای هفت هزار ساله آنها از محل تپه های باستانی چون سیلک کاشان ، چشمه علی ری ، قره تپه شهریار ، اسماعیل آباد ساوجبلاغ و محوطه های باستانی دشت قزوین بدست آمده) قرار داشته است.

در بررسی تاریخچه شهرستان رباط کریم لاجرم به تاریخ  ری مربوط می شویم. در عهد باستان ودوران شکوفایی ری باستان رباط کریم نیز یکی از چندین پارچه دهات تحت پوشش ری بوده که به فاصله یک منزل از ری قرار داشته است .

 

 

بادر نظر گرفتن موقعیت مکانی شهرستان رباط کریم از لحاظ جهت ، محل قرار گیری و فاصله تا شهر ری آنچه با استناد به کتاب «ری باستان» نوشته حسین کریمان (جلد دوم در باب دهات ری باستان)استخراج می شوداین است که رباط کریم فعلی در محلی قرار دارد که در قدیم جزء قراء یکی از دهستانهای مشهور ری به نام بشابویه یا فشابویه بوده است.

در نتیجه تاریخ رباط کریم به زمان اعتلاء و شکوفائی ری باستان برمیگردد. زمانی که چندین پارچه آبادی منجمله محلات زیادی از تهران را تحت پوشش خود داشته است .

این منطقه در دوران مختلف نیز به دلیل نزدیکی به شهر ری و قرار داشتن درمسیر راه ارتباطی جاده ابریشم از اهمیت ویژه برخوردار بوده این ویژگی منحصر به فرد در دوران اسلامی با وجود بناهایی چون (قلعه سنگی) متعلق به دوران سلجوقیان و کاروانسرای حاج کمال در دوره قاجار و بقاع متبرکه متعدد همچنان ادامه داشته است.

در شهرستان رباط کریم 56 اثر تاریخی ، فرهنگی مورد بررسی وشناسائی قرار گرفته است که این تعداد شامل ؛ 32 تپه ومحوطه باستانی ، 9 امامزاده و بقاع متبرکه ، 1 باب کاروانسرا ،1 دهانه پل تاریخی ، 1 آسیاب آبی ، 2 یخدان قدیمی ، 6 قلعه روستایی ، 1 باب خانه تاریخی ، 1 قلعه سنگی و تعدادی زاغه نگهداری گوسفند می باشد.

از 32 تپه ومحوطه باستانی شناسائی شده تعداد 12 تپه در برگیرنده آثار تمدنی از 5000 سال قبل از میلاد تا هزاره اول قبل از میلاد و تعداد 20 تپه و محوطه در برگیرنده آثار دوران تاریخی تا اواسط دوران اسلامی می باشد. آنچه در مورد این منطقه طی سفرنامه های شاهان ودرباریان قاجاری به جای مانده حاکی از این است که رباط کریم در دوران قاجار روستایی معتبر ودارای باغات وبوستان ها و مزارع حاصلخیز بوده و به واسطه استقراردر محل راههای ارتباطی از رونق اقتصادی نیز بی بهره نبوده است.

معرفی جایگاه و کاربرد اثر در قلمرو بافت شهری – روستایی

روند روبه رشد ارتباط جوامع مختلف ، استقرار در مسیر راههای ارتباطی در مرکز کشور ، عبور راه ابریشم که یکی از عوامل مؤثر در بنای کاروانسراها بوده است و مجاورت با شهر ری وتهران که پر رونق ترین شهرهای سده های اخیر بوده اند ، نیاز به محلی برای توقف،اسکان و امور کاروانیان را ملموس می نمود. در ضمن تعالیم اسلامی نیز در ایجاد بناهای عام المنفعه و خدماتی بی اثر نبوده است. بر همین اساس در قریه رباط کریم و در هسته مرکزی آن که به رباط کهنه معروف است مکانی برای اطراق کاروان های تجاری و زیارتی که از غرب به شرق و بالعکس در رفت آمد بودند توسط فردی خیر ایجاد شده که تاقبل از ورود وسائل نقلیه جدید (خودرو) واحداث راه آسفالته با همان کاربری که هدف از ساخت بنا بوده مورد بهره برداری قرار گرفته است. بعد از آن مدتی به عنوان پاسگاه ژاندارمری  عملکرد داشته و سپس مدتی افرادی به صورت متفرقه در آن زندگی می کردند. این مکان چند صباحی نیز بهعنوان فضای ورزشی در اختیار تربیت بدنی قرار داشته است و نهایتاً سازمان میراث فرهنگی تصدی آن را به عهده گرفته وهم اکنون به عنوان دفتر نمایندگی میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری شهرستان رباط کریم و اسلامشهراز آن استفاده می شود، مد نظر است پس از مرمت واحیاء این کاروانسرا بعنوان یک مجموعه فرهنگی وتاریخی در شهر رباط کریم استفاده شود.

 

تاریخچه و روند شکل گیری در دوره های مختلف

شناخت

نام بنا : کاروانسرای حاج کمال خواجه فتحعلیشاه

موقعیت : در طول جغرافیایی 35درجه و 28 دقیقه و 2/20ثانیه وعرض جغرافیایی 51درجه و 5دقیقه و 5 ثانیه و ارتفاع 1072 متر از سطح دریا ، ضلع شرقی خیابان شهید مجتبی کمالی و در مقابل مسجد جامع رباط کریم واقع شده است.

راه دسترسی : از طریق خیابان اصلی (جاده ساوه) وخیابان بخشداری که در جنوب آن قرار گرفته است و سپس خیابان شهید مجتبی کمالی .

قدمت : قاجاریه (همزمان با حکومت فتحعلیشاه قاجار).

اتمام عملیات ساختمانی : سال 1245 هجری قمری ( طبق کتیبه کاروانسرا).

مالکیت : وقفی ، واقف حاج کمال.

کاربری های گذشته : کاروانسرا ، پاسگاه ژاندار مری ، مسکونی ، فضای ورزشی.

کاربری موجود : اداری ، بعنوان دفتر نمایندگی میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری شهرستانهای رباط کریم واسلامشهر.

فضاهای معماری : فضای ورودی (شامل؛ جلوخان،درگاه ورودی،هشتی ورودی، راهرو ورودی) ، حیاط ، ایوانها ، اتاقها ، باراندازها ، اصطبل ، پشت بام.

 

مواد ومصالح ساختمانی : آجر، سنگ ، ملاط گچ ، گل و آهک.

تزئینات : کاربندیهای آجری ، آجر کاری به شکل های مختلف در دیوارها و لچکیهای ایوانها ودیگر قسمتها همچنین بکار گیری عناصر سنگی .

 

معرفی اثر

این کاروانسرا در هسته مرکزی شهر رباط کریم (رباط کهنه) واقع شده است. کاروانسرای فوق در دوره قاجاریه در سال 1245 هجری قمری همزمان با دوران سلطنت فتحعلیشاه قاجار توسط فرد خیری بنام حاج کمال ساخته شد (بعد از فوت وی توسط فردی بنام حاجی محمدعلی ساخت بنا به اتمام رسید) و به منظور استفاده مسافرین وقف گردید.

این بنا در زمینی به مساحت تقریبی 3500مترمربع وبا پلان دو ایوانی  با مصالح آجر ، سنگ ف ملاط گچ ، گل و آهک ساخته شده است.

 

معماری

این بنا دارای فضاهای معماری متعدد ازقبیل : فضای ورودی (شامل؛ جلوخان،درگاه ورودی،هشتی ورودی، راهرو ورودی) ، حیاط ، ایوانها ، اتاقها ، باراندازها ، اصطبل ، پشت بام می باشد.

• فضای ورودی:

فضای ورودی در این کاروانسرا در ضلع شمال شرقی بنا قرار گرفته و شامل یک جلو خان وتعدادی طاقنما در اطراف آن می باشد. پلان فضای ورودی نسبت به کل مجموعه دارای یک زاویه و انحراف در جهت شمال غربی به جنوب شرقی است. در ضلع جنوبی جلو خان سر در ورودی کاروانسرا شامل یک دهانه طاق بزرگ که دو طاقنما ونقول تزئینی در دو جانب آن قرار گرفته وجود دارد. قسمتهای مختلف این سردر به وسیله تزئینات آجری و کاربندی تزئین شده است . در دو جانب طاق ورودی دو سکوی آجری ساخته شده و درگاه ورودی شامل یک سنگ نعل درگاه با قوس تزئینی کلیل و یک درب چوبی بزرگ با گل میخهای تزئینی و دو کوبه به صورت دستگیره می باشد. در قسمت فوقانی درگاه در یک قاب مستطیل شکل یک کتیبه سنگی که از آن بعنوان کتیبه وقفنامه یاد میشود.

بعد از درگاه ورودی یک فضای هشتی وجود دارد که در ضلع شرقی آن اتاق نگهبانی قرار گرفته و راهروی ضلع غربی آن با یک زاویه امکان دسترسی به فضای داخلی کاروانسرا را مهیا می سازد.

• حیاط:

حیاط کاروانسرا به شکل چهارگوش و بصورت مستطیل میباشد که در اطراف آن دو ایوان و هجده اتاق و چهار ورودی به فضاهای پشت اتاقها در چهار ضلع حیاط وجود دارد.

• ایوانها:

ایوانها در این بنا شامل ؛ ایوان شمال غربی با عملکرد راهروی ورودی وایوان جنوب شرقی با عملکرد شاه نشین می باشد که این ایوان بصورت دو طبقه با فضاهای جانبی ساخته شده است.

4- اتاقها:

در اطراف حیاط مرکزی مجموعاً هجده اتاق وجود دارد. اتاقها دارای ایوان ورودی؛(صفه) با طاقچه ها پنجره ها و تزئینات مختلف آجری در قسمت داخلی و لچکی های ایوان می باشد. صفه ها دارای سه پله با پوشش سنگی می باشند. فضای داخلی اتاقها دارای یک بخاری و طاقچه های متعدد است.

اتاقهای دو جانب ایوانها که تعداد آنها به هشت عدد می رسد از نظر ابعاد و اندازه تقریباً بصورت قرینه می باشند ولی اتاقهایی که در امتداد طولی حیاط قرار گرفته اند وتعداد آنها در هر طرف به شش عدد می رسد دارای تفاوتهایی از نظر ابعاد واندازه می باشند ، بطوری که اتاقهای ضلع جنوب غربی دارای طول بیشتر از اتاقهای ضلع مقابل آن هستند. ضمناً در ردیف اتاقهای طولی حیاط ، اتاق مرکزی که دو اتاق در طرفین ان قرار گرفته است کمی بزرگتر ساخته شده است. علاوه بر اتاقهای اطراف حیاط چهار اتاق در راهروی ورودی باراندازها و دو اتاق درهشتی و راهرو فضای ورودی وجود دارد.

5–  باراندازها واصطبل:                                                                                                                                                             

در سه ضلع حیاط مرکزی و پشت اتاقها رو به حیاط چهار بارانداز وجود دارد که راه ورودی به آنها از طریق دالانهایی است که بصورت یک دهانه طاق کم عرض در چهارگوش حیاط و در امتداد ایوان اتاقهای طولی قراردارد. همچنین یک اصطبل در ضلع شمال غربی کاروانسرا ، در راهرو ورودی مقابل هشتی وجود دارد.

6- پشت بام:

دو راه پله در دو جانب ایوان شمال غربی راه دسترسی به پشت بام را فراهم می سازد. این پشت بام به صورت تخت و مسطح می باشد وبوسیله آجر مفروش شده است و در منتهی الیه ضلع جنوب آن یک اتاق هشت ضلعی جهت نگهبانی وجود دارد.

تزئینات

عمده ترین نوع تزئینات بکار رفته در این بنا گروه چینی آجری یا آجرکاری می باشد و بعد از آن عناصر سنگی هستند که سعی شده علاوه بر آنکه جزئی از قسمتهای کاربردی ساختمان قرار گرفته اند ، هنر و زیبایی را بهمراه داشته باشند. در ضمن در چوبی و کتیبه بنا از دیگر موارد مورد توجه در این اثر می باشد؛

 

آجرکاری:

تزئینات خاص آجری شامل کار بندی ، رسم بندی در سقف هشتی و سردر ورودی، سقف بار اندازها و  قسمتهای دیگر همچنین گروه چینی های متنوع ، معمولاً از نوع خفته راسته و حصیری در پیشانی ایوانها و لچکی ایوان اتاقها وطرحهای ابتکاری روی دیوارها و داخل صفه ها ونیزاستفاده از قوسهای کم خیز و کلیل آجری در سردر،طاقها وطاقچه ها جزء تزئینات آجری این بنا می باشد.

عناصر سنگی:

بکار بردن اجرام سنگی بصورتی که هم کاربری مورد نظر در بنا را داشته باشد وهم دارای زیبائی مناسب باشد مثل ناودانها سنگی مورد نیاز در بام بنا و همچنین سنگ نعل در گاه ورودی با قوس تزئینی کلیل از دیگر تزئینات بنا می باشد.

در چوبی:

در چوبی بزرگ ورودی بنا با گل میخهای تزئینی فلزی و دو کوبه که بصورت دستگیره می باشند یکی دیگر از موارد قابل تو.جه برای هر بیننده است.

کتیبه سنگی:

کتیبه سنگی کاروانسرای حاج کمال به خط نستعلیق زیبا بروی یک سنگ مرمر کرم رنگ در ابعاد 10×39×77 به شرح ذیل حکاکی شده است؛

(هوالوقف علی ضمائر)

« بسم لله خیر اسماء وبعد بر واقفان مواقف قربات و طالبان مطالب خیرات مخفی ومستور نماناد که هرکسی را در ایندار دنیا تخم عمل بباید بجهت درویدن آنرا به مضمون الدّنیا مزرعه الاخره ، الا بد  لهذا توفیق رفیق عالیجاه رفیع جایگاه حاجی الحرمین الشرفین الکهف الحاج  حاجی کمال  گردیده پس وقف مؤید وحبس مخلّه ملّی اثنا عشری نموده همگی و تمامی کلّ ششدانگ یکباب کاروانسرای جدید احداثی خود را که واقع است در قریه رباط کریم که بعد از فوت جنت مکان حاجی کمال بواسطه الحرمین الشرفین حاجی محمد علی اتمام تمّت یافت بر کافه مترودین وشیعیان اثنا عشری مشروط بر اینکه احدی را منع از منزل نمودن ذهاب و ایاب ننمایند وقفاً عاماً صحیحاً شرعاً من حیث لایباع ولا یوهب ئلا یرهن ولا یوجر پس هرکس رباط مزبور را بیع کند یا اجاره بدهد ویا سنگ وقفنامچه را پنهان کند بهر قسمی که باشد به لعنت خدا ونفرین رسول گرفتار شود و کان ذالک فی سنه 1245.»