معماری مساجد ایرانی

ایستادن در برابر خداوند و سخن گفتن با او، 5 بار در روز، اجتماع در «مسجد» محلی که نه تنها عبادتگاه، بلکه مرکز مهم همه فعالیت های یک جامعه اسلامی است، سبب شد که بنای مساجد در ایران به سرعت پا بگیرد. این بناها در آغاز، بسیار ساده بودند و بر اساس متون و مصالح ساختمانی و سبک های محلی ساخته می شدند. مساجد آغاز ایرانی، نسبت به ساختمان های ساسانی، چندان عظمت و ابهتی نداشتند. متأسفانه هیچ نمونه ای از این مساجد بر جا نمانده است، لیکن تاریخ نویسان آنها را بسیار وصف کرده اند؛ مثلاً در این مساجد علاوه بر نیایش پنج گانه روزانه، به آموزش خواندن و نوشتن و تعلیم تا مدارج بالای علمی می پرداختند. علاوه بر آن، مسجد مرکز تجمع سیاسی- اجتماعی مردم نیز بود. اطلاعات سیاسی- نظامی و اجتماعی در مسجد در دسترس مردم گذارده می شد.

امور مختلف همگانی نیز در مسجد حل و فصل می شد. به همین سبب درهای آن همیشه به روی مردم باز بود. هر مسجد، حداقل، یک کتابخانه، یک آب انبار، یک مدرسه، یک درمانگاه و حتی یک غذاخوری همگانی داشت. از این رو باید روز به روز بر وسعت مسجدها افزوده شود. نخستین مسجدهای ایرانی، ساختمانهای کاملی بودند که برای ساختن آنها هزینه زیادی صرف می شد و تزئینات پرخرجی بکار می بردند. با این حال، مساجد نقشه و طرح ثابت نداشتند.

مسئله مهم در ساخت مساجد این است که شکل بنا بیشتر از مصالح و متون آن، منشأ آغازین اثری نیرومند و عاطفی است که بخشی از آن از نیازهای عبادی و نیایشی ناشی می گردد. در مسجد نیازمند تشکیلات پیچیده و ویژه ای نیست و با سادگی محض سازگار است. این معماری نه به سنگ اهمیت می دهد و نه به آجر و یا مهارت و تردستی استاد کار. این، بیش از هر چیز، پژواک روح هنرمند و چکیده و عصاره نیروهایی است که بر آن حاکمند و آنرا رهبری می کنند. مطالبی که در این تحقیق آورده شده چکیده ای از خصوصیات مساجد در دورانهای مختلف پس از اسلام می باشد که در هر فصل به بررسی آنها می پردازیم.

 

فصل اول

1- معماری مساجد ایرانی در دروه آل بویه (320-447 هجری)

خاندان آل بویه، در غرب ایران و جنوب دریای قزوین، توانستند با سیاستی مستقل از قدرت مرکزی بغداد، حکومت را بدست گیرند. این واقعه در قرن 9 میلادی، یعنی اواخر قرن 3 ﻫ. اتفاق افتاد و در نیمه جنوب ایران را به مملکتشان ضمیمه کنند. آنها پیشروی به طرف غرب را آنقدر ادامه دادند تا سرانجام در حدود سال (945 میلادی) به بغداد رسیدند و خلیفه عباسی را مجبور به ترک بعضی از قسمتهای عراق نمودند. در دوره آل بویه حیات فرهنگی شکوفا شد و در مرکز حکومتشان در ایران و عراق تمدنها و فرهنگهایی با رنگ خالص ایرانی به ظهور رسید.

 

1-1. طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلام

طرح مسجد در ایران در دوران اولیه اسلامی، از سه روشی پیروی می شد. نسخت: مسجد چهار طاق گنبد دار که از روی آتشکده های ساسانی ساخته شده بود؛ دوم: مسجد ایوان دار با پوشش گنبدی، که از کاخهای ساسانی پیروی گردیده بود. سوم: مسجدی که از سبک عربی اقتباس شده و عبارت از صحن بازی بود که چهار طرف آن را رواقهایی قرار گرفته بود. این سبکهای سه گانه در مساجد قرن نهم میلادی به شکوفایی رسید و شکل آنها در دروه آل بویه ترکیب یافته است. در ساختمان مساجد دوره آل بویه، تأثیر روشهای عباسی آشکار بود.

 

1-2. مسجد جامع نیریز:

 این مسجد یکی از مساجد اولیه اسلام است که با نقشه یک ایرانی در حدود سال 363 هجری بنا شده است. این مسجد از نظر معماری و شیوه ساخت همانند دیگر آثار معماری صدر اسلام ایران و متأثر از معماری عهد ساسانی است. ایوان رفیع و بلند آن از نظر تناسبات و نوع پوشش به بناهای قبل از اسلام شباهت دارد.

این مسجد دارای مناره های آجری است که همزمان با مسجد ساخته شده و همچنین دارای محراب گچبری شده بسیار زیبایی است که در سال 363 هجری به بنای مسجد افزوده شده است.

 

1-2-2. مسجد جامع سیراف:

این شهر 3 تا 4 قرن بندر عمده پارس به شمار می رفته و یکی از بزرگترین مراکز تجاری خلیج فارس بوده است. سیراف در سال 377 یا 368 ﻫ.ﻘ زلزله شدیدی که به مدت یک هفته ادامه داشت باعث ویرانی شد. یکی از این ویرانی ها، مسجد امام حسن بود، که تنها سر در آن باقی مانده که با سنگ تراشی و گچ بری و آجرکاری ظریفی ساخته شده بود.

 

1-3. معماری مساجد آل بویه در اصفهان و یزد:

   1-3-1. مسجد جامع اصفهان:

در پی کاوش هایی که کاوشگران انجام داده اند دو ستون از ستون های شیوه آل بویه شناسایی شد. قسمت اعظم این ستونها سالم بوده است. بخشی از این دو ستون در داخل دیوار جدیدی که بعداً ساخته شده، قرار گرفته است. ستون های مدور معظم ردیف بیرونی قبلی در نتیجه این تغییرات مبدل به ردیف دوم شده است.

 

1-3-2. مسجد جورجیر اصفهان:

 این مسجد در کنار گذر بازار رنگرزها، در بازار قدیم اصفهان ساخته شده است. سر در این مسجد که با آجر ساخته شده است دارای تزیینات آجری می باشد و در بعضی قسمتها از ترکیب گچ با آجر جهت تکمیل نقوش اصلی استفاده شده است.

1-3-3. مسجد جامع نایین:  

قدیمی ترین مسجدی که در ایران تاکنون بر جا مانده، مسجد شهر نایین نزدیک شهر یزد است. این جامع در نیم قرن چهارم هجری، یعنی دهم میلادی، بنا گردید و متشکل از صحن مربعی شکل با رواقهایی در چهار طرف است. در وسط هر یک از اضلاع طاق بزرگی قرار دارد؛ به عبارتی ممکن است این طاقها مقدمه پیرایش ابتکار ایوانی باشد که پس از آن در بنای جامع ایران در زمان سلجوقیان رایج گردید. سقف این جامع چوبی مسطح نیست، بلکه از گنبدهای آجری تشکیل یافته است به سبب اضافاتی که بعدها برای جامع افزوده شده، شکل آن از نقشه اصلی اش خارج گشته است. اهمیت این جامع به خاطر تزیینات گچی زیبایی است که شباهتی به تزیینات سامره و مسجد ابن طولون دارد.

 

فصل دوم

2- معماری مساجد ایرانی در دوره سلجوقیان (447- 553 هجری)

در منطقه دورتر به جانب غرب، سلجوقیان از جیحون گذشتند وارد خاک خراسان شدند و پس از کسب پیروزی در 418 ﻫ قدرت را بدست آوردند و از آن به بعد دولت سلجوقیان را در مرو پایه گذاری کردند. از این زمان به بعد است که بیشتر بناهای قابل ذکر در ایران تاریخگذاری می شود، زیرا این عصر، دوران فعالیتهای عظیم و گسترده است.

2-1. مسجد جامع اصفهان:

 معماری اسلامی ایران، که عاری از هر گونه تأثیر بیگانه باشد و بتوان از آن به عنوان یک معماری اصیل نام برد و معماری دوران سلجوقیان است که قدرت و صلابت و نجابت آن همه در مسجد جامع اصفهان مشهور به « مسجد جمعه» تجلی کرده است. این مسجد یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است. لیکن بنیان آن از سلجوقیان نیست و هنوز بخش هایی از عهد آل بویه در آن پا برجاست، اما آنچه که شکوه و عظمت و زیبایی مسجد را سبب می شود از دوران سلجوقیان است. حیاط مسجد به ابعاد 60 ×70  متر، با چهار ایوان که، بوسیله رواق های دو طبقه و کاشی کاری شده بهم پیوسته اند. در وسط هر یک از اضلاع چهارگانه صحن جامع، ایوان های بلند عظیمی قرار داد که بزرگترین آنها ایوان قبله است که با کاشی کاری آذین شده است و به یک شبستان گنبدار باز می شود که این گنبدها به شکل طاقهای جناغی سبک ایرانی دیده می شود.

این گنبد را یک کتیبه دایره ای به خط کوفی با آجر برجسته به اسم نظام الدین و سلطان ملکشاه تزیین بخشیده است. قطر این گنبد 17 متر است و بر روی گوشواره های سه پره و به شیوه ی بقعه ی دوازده امام یزد، و لیکن با کمال وقتی برتر، قرار گرفته است. اتاقکهای گنبد مسجد جامع اصفهان، نه تنها در معماری ایران، بلکه در معماری سراسر جهان جزو قشنگترین آثار شناخته شده است.

2-2. مسجد جامع قزوین:

این مسجد از سال 4-492 ﻫ به سبب داشتن شبستانی آرام، که با گنبدی به قطر 15 متر پوشیده شده است، حالت بسیار گیرایی دارد. گوشواره ی متقاطع خالی آن، که تقریباً حالتی آغازین دارد، بدون اینکه هیچ شکل فرعی برای پر کردن آن در نظر گرفته شود، سالها دل مشغولی معماران بود.

دو ردیف کتیبه ای که سراسر دور گنبد را می پوشاند از زیبایی ویژه ای برخوردار است. کتیبه ی بالایی با یک خط کوفی با شکوه، و کتیبه ی زیرین به خط نسخ ظریفی نوشته شده است. هر روی این کتیبه ها سفید روی زمینه ی آبی با نقش های مو و پیچک است که با دلچسبی بی مانند اجرا شده اند. اندازه ها و آرایش با آجر یکرنگ بویژه در معماری داخلی بسیار عالی و برجسته و زیبایی اتاقکهای گنبد غالباً به حد اعلا رسیده است.

فصل سوم

3- معماری مساجد ایرانی در دوره ایلخانان (615-735 هجری)

بناهای مذهبی که در عهد خاندان ایلخانی ساخته شد، از سبک معماری سلجوقیان پیروی نمود. معماری مساجد بدون تغییر اساسی حفظ شد و تغییرات، تنها منحصر به طولانی شدن تدریجی عناصر تزیینی بود. این نقشه های اصلی، بر مناطق مختلف بناها رونق و ابهت بخشید، به طوری که بر شکوه سردرها و عظمت و ارتفاع مناره ها افزوده شد.

3-1. کنده کاری روی گچ و مرمر و آجرهای سفالی:

 مغول به تزیین دیوارها با پوشش طبقه ای گچ نقش دار که در ایران در دوره سلجوقیان معمول بود رو آورد، که بهترین نمونه آن در محرابهای مسجدها و مقبره ها یافت می شود. می بینیم که روشهای تزیینات گچی معمول دوره سلجوقی در عصر مغول به تدریج رو به دگرگونی می رود و تزیینات بسیار پر و شلوغی روی سطح های مختلف از نیمه دوم قرن سیزدهم رضاییه (ارومیه) است. از زیباترین محرابهایی که در قرن چهاردهم میلادی بنا گردیده است، محراب اولجاتیو در مسجد جامع اصفهان است. همانند تزیینات گل و برگ شلوغ از عناصر گیاهی بزرگ و کوچک به هم آمیخته شده است.

3-2. مسجد شریف:

در سال 686، که هم اکنون ویران است و کمی از آن برجا نمانده است و در سال 701 مسجد جامع آن ساخته شد. مسجد جامع آن با دقت بسیار زیاد طراحی و ساخته شده است و نسبت های بسیار سنجیده ی  آن گواه بر این است که معماران بخوبی بر دانش تناسبات زیبا شناسانه و ریاضی آگاه بوده است. مسجد در عین فروتنی، شیوه های آرایش گوناگونی را آشکار می کند و شامل نقش های زیبایی از ردیف های کاشی آبی همراه با آذین های سفالین نخودی بر پایه های با گچ پوشیده شده، نوارهای گچ بری شده ی ظریف و با دقت اجرا شده، مشاهده می گردد.

3-3. مسجد جامع چهار ایوانی:

این مسجد متعلق به تاریخ 7-702 ﻫ است و شواهدی وجود دارد که این مسجد بر جای بنایی کهن تر بر پا شده است. این بنای کوچک، شلوغ و با نسبت های کمی نامتناسب که به سبب کوچک گرفتن پی های آن است، کاملاً ویژگی های عصر ایلخانانی را داراست. منتهی تزیینات آن چندان زیاد نیست. مرکزیت روحانی این مجموعه ی مذهبی را مقبره ی ابوصمد ساخته شده در سال 686 ﻫ . ش تشکیل می دهد. این مقبره 18 متر مربع بیشتر وسعت ندارد ولی بسیار گیرا و عاطفی است. بر فراز آن گنبدی هشت گوش است که در اصل با کاشی های آبی روشن پوشیده شده و با گلدسته ی بلند 37 متری خود، که به رنگ زرد است، در تضاد بوده است. دیوارهای درونی برج سفید یکدست است. یک کتیبه ی گچ بری شده ی باریک خاکستری رنگ و همچنین یک گچ بری گرد، بالا و تنه ی ستونچه را می پوشاند. دیوارها به تاق نماهای کم ژرفایی آراسته شده و جمعاً 12 جزء عمودی دارد که به مقرنس های سقف پایان می پذیرد. بخش پایینی اتاق بیشتر به کاشی های زرین زیبایی آراسته بود که به محراب با شکوهی پایان می گرفت.

3-4. مسجد جامع تبریز:

از آثار تبریز پایتخت، جز مسجد جامع که در زمان علی شاه تاج الدین و در سال 712 هجری شروع و در سال 722 هجری پایان یافت، چیزی باقی نمانده است. نقشه مسجد عبارت بود از صحنی با چهار ایوان که گنبد آن ویران شده است. این مسجد به دیوارهای بلند آجری ممتاز بود. دیوارهای داخلی ایوانها و رواقها با آجرهای سفالی پوشیده شده است.

 

3-5. مسجد جامع یزد:

در سلسل تاریخ، نمونه دیگر مسجد جامع نایین است که حدود 338 هجری ساخته شده است. طرح از روی همان نقشه اصلی صحن چهار گوشه محصور در طاقکانها ریخته شده، ولی در میان هر ضلع قوسی اندکی بزرگتر  قرار دارد. گچ بری هایی که بنا را مزین کرده بیشتر همان روش پیشرفت این معماری را نشان می دهد. اثر تاریک و روشنی که با زیر تراشهای عمیق بوجود آمده، به گونه ای قابل توجه آن را ژرفتر نشان می دهد.

3-6.  مسجد جامع گرگان:

 این مسجد در سال 728 بنا گردیده است و در 938 تجدید ساختمان شده است این بنا چهار ایوانی پیشتاق بلند سردری دارد که بی شباهت به سر در مسجد یزد نیست و کاشی های معرق رنگارنگش کیفیت بسیار مطلوبی دارند.

 

 

فصل چهارم

معماری مساجد ایرانی در دوره تیموریان (772-908 هجری)

معماری ایران در سده چهارم بر پایه شکلها و ساختمان سلجوقی بود، ولی در سایه تسلط شخصیتهای مغولی مقیاس و عظمت تازه ای یافته بود به همین ترتیب، معماری ایران در سده  پانزدهم به شکلهای اصلی مغولی با پالودگی و مهارت بیشتر ادامه داد. این کار تحت رهبری تیمور، فاتح اهل آسیای مرکزی انجام گرفت.

 

4-1. مسجد بی بی خاتون:

یکی از مساجد باشکوهی که در آن زمان بنا شده است، مسجد بی بی خاتون در سمرقند است که در سال 777 هجری شمسی آغاز شده و در 783 پایان گرفته بود. این مسجد که هم اکنون ویران است و به عقیده ی کلاویخو «عالی ترین بنای سمرقند است»

یک پیشتاق ورودی به بلندای 40 و پهنای 17 متر داشت که به حیاطی در ابعاد 90×60 متر باز می شد، 8 متر مناره و 3 گنبد داشت که از آجرهای مذهب پوشیده شده بود این بنا در زمان تیمورلنگ بنا شده است.

4-2. مسجد گوهر شاد:

پس از مرگ تیمورلنگ در 784 ﻫ . ش پسرش شاهرخ در هرات به پادشاهی رسید. یکی از مساجدی که در آن زمان ساخته شد، مسجد گوهرشاد بود که یکی از بزرگترین بناهای تاریخی دوران شاهرخ است که در سال 797 ﻫ در مشهد و در جوار حرم مطهر حضرت علی بن موسی الرضا(ع) بنا شده است. سردر آن ادامه ی سبک سمرقندی تاق نما در تاق نما، یعنی سبک معماران شیراز است که تعدادی برجستگی و فرورفتگی هایی دارد که به آن ژرفا و نیروی بیشتری می دهد. مناره های کنار سردر کمی ضخیم تر از مناره های معمول دوران سلجوقیان و ایلخانان است و از سطح سکوی پایه ی مرمرین آن تا بالا ادامه یافته است. تمام رویه ی مناره و همه ی پوشش  دیوارها و رواق های اطراف را بهترین کاشی های معرق و کاشی های لعاب دار، در رنگ های آبی لاجوردی، فیروزه ای، سفید، سبز شفاف، زرد زعفرانی، زرد بور و سیاه آبنوسی آراسته اند.  بیشتر نقش ها هندسی است و تنوع ویژه ای دارد و با نقش های اسلیمی و گل و بوته ای سازگاری خاصی یافته اند.

اندازه ی گنبدی طوری طراحی شده که از فاصله ی هزار قدمی دیده شود. ایوان شبستان سفید یکدست است و حال آنکه 3 ایوان دیگر با کتیبه های کوفی فیروزه ای روشن با سایه ی سفید و رنگ سبز بر زمینه ی سرخ آذین شده است. در آذین حیاط مسجد گوهرشاد از همه ی سبک های تزیینی استفاده شده است و بیننده هرگز از تحسین آن باز نمی ایستد. معمار این مسجد قوم الدین شیرازی است که معمار اغلب بناهای عهد شاهرخ است.

4-3. مسجد کبود تبریز:

از شاهکارهای کاشی کاری رنگین و هنرهای تزیینی زیبایی برخوردار است. این بنا در سال 844 ﻫ . پردازش در اثر زمین لرزه ای که تبریز را ویران کرد، فروریخت و غیر از چند ستون و دیوار بیرونی و نمای آن چیزی بر جای نمانده است. نمای درونی پیشتاق ورودی مسجد با کاشی های معرق زیبایی آذین شده بود.

آنچه که مسجد کبود را به شاهکاری از آذین گری کاشی کاری معرق تبدیل و مشهور می کرد، چگونگی ترکیب رنگ های تازه و متنوع آن بود. رنگ های قهوه ای، رنگ برگ خشک شده، زرد اخرایی، سبز زیتونی، چنان هماهنگی ایجاد کردند که در هیچ جای دیگر مانندش دیده نشده بود.

4-4. مسجد جامع اصفهان:

مسجد جامع اصفهان نیز در همین دوره تکمیل شد. ورودی آن، که در نمای باختری حیاط قرار دارد، پیشتاق زیبایی است که در دهه های پیش تعمیر شده است. تاریخ آذین های مسجد با تاریخ ساخت قسمت های دیگر آن، که در دوران اوزن حسن آق قویونلو ساخته شده، یکی نیست.

 

 

فصل پنجم

معماری مساجد ایرانی در دوره صفویان   

پایتخت صفویان، در آغاز قزوین بود و بدست شاه عباس اول به اصفهان منتقل گردید. هیچکدام از شاهان صفوی، پیش از عباس اول، مانند او بر معماری های شکوهمند علاقه مند نبودند. شاهرخ عباس، برخلاف شاه طهماسب اول، شیفته ی عمران و معماری بود. در زمان او بود که بیشتر بناهای مذهبی ایران پوشش کاشی کاری یافتند. از جمله این کاشی کاری های را می توان در مسجد مقصود بیک، مسجد شیخ لطف الله و سردر قیصریه و سردر مسجد شاه دید. ولیکن سایر تزیینات مسجد، تقریباً تمام آنها، از کاشی کاری های مربعی شکل نقش دار درست شده اند.

 

5-1. مسجد شاه در اصفهان

آغاز بنای مسجد شاه در سال 991 ﻫ . ش و پایان آن 1017 ﻫ . ش می باشد. این بنا، که به شیوه ی مساجد چهار ایوانی است، اوج سنت مسجد سازی هزار ساله ی ایران است. بلندای قوس نیم گنبد پیشتاق بیرونی آن 27 متر است و بلندای مناره ها به 33 متر می رسد و بلندای مناره های بالای شبستان از آنها هم بیشتر است و گنبد نیز ارتفاع فراتر از همه ی آنها دارد. در این بنا از کاشی کاری های زیبا و آبی رنگی استفاده شده است. جلو خان ورودی مسجد رو به شمال است ولیکن قبله در جهت جنوب غربی است. از دست راست دهلیز وارد تاق بلند ایوان شمالی می شویم، از طرف چپ دهلیز بیرون می آییم. روبروی این دهلیز ورودی سردر ایوان بلند شبستان است که آن خود نیز شاهکاری از آذین گری و زیبایی است. حجم شبستان ساده است. شکل 7 رابطه ی اجزای آن بسیار آگاهانه تبیین شده است. مستطیل درگاه، نیمکره ی گنبد را قطع می کند و هر دو با مناره های بلند به صورت عمودی بریده و قطع شده اند.

 

5-2.  مسجد شیخ لطف الله

این مسجد در سال 980 ﻫ. ش آغاز و در سال 1007 پایان پذیرفت. این مسجد بر اساس چهار تاقی سنتی کهن ساسانی بنیاد شده است. گنبد آن تک پوشه ای است و بر روی چهار تاقی بنا شده است. در واقع این مسجد نماز خانه ی خصوصی شاه است. دیوارهای حامل گنبد 170 سانتی متر کلفتی دارند و این استحکام بنا را بسیار زیاد کرده است. پی چهار گوش بنا با سه کنجی هایی که از زمین تا بالای بنا امتداد دارد بصورت هشت گوش در آمده است. رنگ های مسلط این مجموعه، که تماماً پوشیده از کاشی است، فیروزه ای، سفید شیری و لاجوردی می باشند. نقش درون گنبد که در نوک آن یک شمسه ی بزرگ قرار دارد، از عناصر اسلیمی و زیبای تکراری، که بصورت مارپیچ هایی از دو طرف، همانند گل بابونه و آفتابگردان قرار گرفته اند، تشکیل شده است. نورآرایی بنا به گونه ای است که هر کس وارد آن شود به ناگهان در حالتی از حضور و روحانیت عبادی فرو می رود و کمتر کسی می تواند خلاف این مطالب را مدعی شود.

 

 

  

فهرست منابع  

1-     کتاب: هنر ایران در روزگار اسلام

مؤلف: دکتر زکی محمد حسن

ترجمه: محمد ابراهیم اقلیدی

انتشارات: صدای معمار

چاپ اول: 1377

2-     کتاب: تاریخ عمومی هنرهای مصور

مؤلف: علینقی وزیری

انتشارات: هیرمند

چاپ چهارم: 1377

3-     کتاب: هنرهای خاورمیانه در دوران اسلامی

مؤلف: نعمت اسماعیل علام

ترجمه: دکتر عباسعلی تفضلی

انتشارات آستان قدس

چاپ اول: 1382

4-     کتاب: تاریخ هنر ایران

مؤلف: دکتر حبیب الله آیت اللهی

انتشارات: بین المللی الهدی

چاپ اول: 1380

5-     کتاب: هنر اسلامی

مؤلف: دیوید تالبوت رایس

ترجمه: ماه ملک بهار

انتشارات: علمی و فرهنگی

چاپ دوم: 1381

6-      کتاب: معماری ایران در قلمرو آل بویه

مؤلف: میترا آزاد

انتشارات: کلیدی

چاپ اول: 1381