معماری مسجد معزالدوله

بانی مسجد

مسجد معزالدوله، واقع در سه راه امین حضور خیابان ایران، خیابان شهید احمدى، که امروزه به مسجد حضرت سیدالشهداء(ع) معروف است، از بناهای خیریه محمد اسماعیل میرزا معزالدوله، نوه عباس میرزا نایب السلطنه فتحعلی شاه قاجار و فرزند بهرام میرزا معزالدوله، به شمار می‌رود. این بنا براساس وقفنامه سنگی داخل مسجد، به وسیله همسر او حاجیه فرخ لقا خانم، در سال 1317 هـ . ق ساخته شد. از شرح احوال محمد اسماعیل میرزا معزالدوله، اطلاعات چندانی در دست نیست؛ مگر آنکه مدتی حاکم کاشان و چند صباحی مباشر حاکم بروجرد بود.

اسماعیل میرزا، از شاهزادگان معنون روزگار ناصری بود. در خاطرات اعتمادالسلطنه از میزبانی‌های او از ناصرالدین شاه، در چند جا ذکری به میان آمده است. بعدها با ازدواج یکی از نوادگان او با احمدشاه قاجار، خاندان او با دربار وقت قاجار پیوند خورد.

حدود مسجد

پیاده‌روی جنوبی خیابان مجاهدان اسلام ـ که در دوران گذشته ژاله و دوشان تپه نام داشت ـ از سه راه آن تا چهار راه آب سردار (چهار راه خیابان ایران)، در حدود 140 تا 160 سال پیش ضلع شمالی باغی بود که ضلع شرقی آن از چهار راه خیابان ایران تا سه راه امین حضور، و ضلع جنوبی آن از سه راه امین حضور تا چهار راه سرچشمه (چهار راه سیروس) ـ که در روزگاران قدیم این قسمت از خیابان سیروس به نظامیه معروف بود ـ و ضلع غربی آن از چهارراه سرچشمه تا سه راه مجاهدان اسلام (ژاله) و درامتداد خیابان بهارستان کنونی قرار داشت. این اضلاع، حدود اولیه باغی را تشکیل می‌داد که معروف به باغ سردار بود. و منظور از سردار، حسن خان یا محمد حسن خان قزوینی ایروانی و معروف به ساری اصلان است. وی در دربار فتحعلی شاه، به باباخان یا حسن خان سردار معروف بود. او با برادر مهتر خود، حسین خان سردار، پسران محمد خان قاجار بودند. آنان اصلاً، قزوینی بودند که بر اثر سالها امارت بر ایروان، به سردار ایروانی در تاریخها معروف شد.

در ضلع جنوب شرقی این باغ بنا، به نقشه حاجی نجم الدوله ـ مهندس دارالفنون که در سال 1309 هـ . ق به همراه شاگردانش نقشه‌ای از تهران قدیم ترسیم کرد ـ باغ، منزل و عمارت اسماعیل میرزا معزالدوله قرار داشت. این باغ و منزل از جانب غربى، به خیابان شهید دیالمه (معاون السلطان)، و از جنوب نیز درامتداد خیابانی به نام خیابان معزالدوله کنونى، به خیابان ایران راه داشت. از طریق شمال به غیر از دو کوچه منشعب از خیابان شهید گل محمدى، به خیابان نسبتاً طولانی به نام خیابان نظم الدوله مرتبط می‌شد، که آن نیز به خیابان پشت مسجد سپهسالار برمی‌خورد. در خیابان سرباز خانه نایب السلطنه منشعب از گوشه جنوب شرقی خیابان ایران ـ که امروزه به نام خیابان شهید احمد احمدی (گوته) مشهور است ـ مسجد معزالدوله قرار دارد.

ویژگیهای معماری مسجد

در ورودی و اصلی مسجد بدون هیچ تغییری در بافت قدیم آن، در قسمت شمال غربی مسجد قرار دارد. این در که به یک هشتی بسیار زیبا که با پیچشی خود را به حیاط مسجد می‌رساند، متصل است. در بخش شرقی یا شمالی مسجد، سقاخانه و پنج مغازه وقف شده بر مسجد جای گرفته‌اند، که اکنون بیشتر این مغازه‌ها در حال ویرانی است.

ضلع جنوبی حیاط با ایوانی مسقف، به وسیله سه در که تغییرات عمده‌ای بر روی آن انجام شده‌است، وارد شبستان می‌شود. شبستان یک محراب با تزیینات کاشی دارد. شمال و غرب حیاط، دارای حجرات متعددی است که جهت سکونت طلاب یا احتمالاً امام جماعت مسجد، در نظر گرفته شده است. در سمت چپ هشتى، اتاقی است که در گذشته مشهور به مّدرس بود، و اکنون کتابخانه مسجد است.

وقفنامه مسجد و تولیت آن

از این مسجد، یک وقفنامه سنگی به ابعاد 22 × 45 سانتیمتر موجود است. متن این سنگنبشته که در طی 14 سطر نوشته شده، حاوی دستور کارهای وقف در نحوه اداره این مسجد است. براساس این وقفنامه، تولیت این مسجد به حاجی سید باقر، پسر مرحوم حاجی سید احمد، واگذار شده است که پس از فوت او، عهده‌دار تولیت با ارشد اولاد ذکور او است و در صورت انقطاع نسل، اختیار تعیین متولی با سادات اخوی ـ که از ساکنان محله عین الدوله ـ می‌باشد. متن وقفنامه، بدین شرح است: «بسم الله الرحمن الرحیم، الحمدلله رب العالمین و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین الاخیار و لعنت الله اعدائهم اجمعین؛ و بعد وقف شرعی نمود سگ آستان دوستان امیرمؤمنان و اولاد آن بزرگوار ـ علیهم السلام ـ محمد اسماعیل میرزا معزالدوله، ولد ابن بهرام میرزا معزالدوله ـ رحمهًْ الله ـ، این محقر مسجد را به انضمام تمامی پنج دکاکین و آب انبار و سقاخانه متصل به همین مسجد را با یک ربع ساعت آب از قنات سردار در مدار شش شبانه روز از قرار وقف نامچه جداگانه. و مرده‌شویی در مسجد و مضافات مسجد، ممنوع است. و تولیت آن را واگذار نمود به جناب سلالهًْ السادات حاجی سیدباقر، خلف مرحوم حاجی سیداحمد ـ طاب ثراه ـ و بعد از ایشان، به ارشد اولاد ذکور معظم الیه نسلاً بعد نسل. در صورت انقطاع نسل ذکور، اختیار تعیین متولی با عموم سادات اخوی ساکنین همین محله است یا از خودشان یا از غیر را متولی قرار‌بدهند. و صیغه وقف جاری‌گردید. و این روسیاه تبه روزگار، امیدوار است به لطف خداوند و ائمه اطهار ـ سلام الله علیهم ـ که مشمول مفاد این حدیث شریف باشد؛ « من بَنی سجداً بنی الله له بیتاً فی الجنهًْ » . به سعی و اهتمام حضرت علیه متعالیه حاجیه فرخ لقا خانم ـ دامت شوکتها ـ زوجه مرحوم واقف ، اتمام یافت سنهًْ 1317 هـ . ق»

اجاره نامچه‌ای نیز از این مسجد در دست است که بر اساس آن، حاج سید باقر سادات اخوی مغازه‌های این وقفی مسجد را طی اجاره‌نامچه‌اى، به مدت 5 سال به استاد هادی نجار واگذار می‌کند. این وقفنامه یا اجاره‌نامه که در 12سطر تنظیم شده است، حاوی نکات سودمندی از نحوه اجازه ملک در طهران قدیم است. براساس این اجاره نامچه، استاد هادی نجار موظف است علاوه بر پرداخت مبلغ مال الاجاره، سالی 35 تومان نیز به مصرف تعمیر، مرمت و آباد کردن دکاکین وقفی مسجد بپردازد. همچنین، موجر می‌بایست هزینه ازاله برف و زباله‌برداری دکاکین ونیز عوارض صنفی مغازه‌ها را از مستأجر بگیرد و پرداخت نماید. به اینها، باید مالیات بر مستقلات را نیز افزود. متن کامل وقفنامه بدین شرح است: «غرض از تحریر این ورقه آنکه، به اجازه شرعیه دادند جناب مستطاب سلالهًْ الاطیاب والا به جناب شریعتمدار آقای حاجی سید احمد ـ دام ظله ـ ولد مرحوم مغفور جنت مکان حاجی سید باقر سادات اخوی ـطاب ثراه ـ برحسب تولیت شرعیه خود به عالیجاه عزت همراه استاد هادی نجار، خلف مرحوم مشهدی حسن، تمامی پنج باب دکاکین متصله به یکدیگر وقف بر مسجد مرحوم معزالدوله جنب مسجد مزبور را، در مدت پنج سال تمام کامل هلالی ابتدا از تاریخ ذیل به مال الاجاره به مبلغ یکصد و هفتاد و پنج تومان وجه رایج از قرار سالی سی و پنج تومان که تمام آن را به مصرف تعمیر و مرمت وآباد کردن دکاکین مزبور و تعمیر مسجد برساند. به اطلاع جناب بندگان موجر، و شرط شد ازاله برف و زباله برداری و عوارض صنفی دکاکین در عهده مستأجر به این معنی شخصاً از خود متحمل شود، نه اینکه از بابت مال الاجاره محسوب کند. و مالیات مستقلات و تعمیرات در عهده موجر، که مستأجر در موقع لزوم بدهد و محسوب دارد. و شرط دیگر، بعد از انقضاء مدت پنج ساله، هر مقدار دکاکین مزبوره را خواستند اجاره بدهند، موجر باید استاد هادی را مقدم بر غیر داشته به همان میزان به او اجاره بدهد. و صیغه بر مراتب مسطوره جاری و واقع گردید؛ فی شهر ربیع المولود هزار و سیصد و چهل و چهرا 1344 .

احمد الرضوی

(مهر بیضی شکل ) 1265

[در هامش و بالای این اجاره نامچه، سه یادداشت به شرح ذیل موجود است: ]

الف) به تاریخ متن ورقه، به اجاره صحیحه شرعیه واگذار نمود عالیجاه استاد هادی مستأجر مرحوم .. (ناخوانا) به عالیجاه .. ( هر دو کلمه ناخوانا) یوزباشی نصرالله ـ زیده عزه ـ نصف از پنج باب دکاکین مزبوره را در مدت پنج سال قمری از تاریخ متن به مبلغ معین هفتاد و هفت تومان و پنج هزار دینار که به شرحی که در متن اشاره شده، به ضمیمه نصف دیگر از مال لِله خان به نحو اشتراک با استاد هادی مزبور، صرف مرمت و تعمیر مسجد مزبور نماید و شرایط بر طبق متن واقع و مقرر شد فی 1405 (؟).

ب) «بسمه تعالی شأنه؛ قد وقع اخص (؟) فی هامش الورقه لدی الاحقر احمد ابن محمد باقر طهرانی فی التاریخ» .

(مهر بیضی شکل قدیمی ) مهدی ابن محمد باقر 1332

ج) «بسمه تعالی شأنه: قد وقعت (؟) للاجارهًْ الموقوره .. ( دو کلمه ناخوانا) فی الورقه .. (دو کلمه ناخوانا) لدی الاحقر مهدی بن محمد باقر طهرانی» .

(مهر بیضی شکل قدیمی) مهدی بن محمد باقر 1332

این نکته ضروری است که بعد از سادات اخوى، عهده داری تولیت این مسجد به اختیار ائمه جماعات مسجد قرار گرفت.

سید سعید میرمحمد صادق

مهدلو