بازار بزرگ کرمان

بازار بزرگ کرمان که یکی از بزرگترین مجموعه‌های تاریخی این شهر محسوب می‌شود، طولانی‌ترین راسته بازار ایران نیز به حساب می‌آید

این راسته بازار از میدان ارگ شروع و به میدان مشتاقیه ختم می‌شود. هر بخش از بازار کرمان در زمان یکی از فرمانروایان این شهر ساخته شده و به خاطر برخی ویژگی‌هایش در ایران منحصر به فرد و دارای شهرت جهانی است.

این بازار که به بازار گنجعلی‌خان نیز شناخته می‌شود، یکی از مهمترین مراکز تاریخی و همچنین تجاری کرمان است به طوری که بیش از 60 درصد آثار تاریخی این شهر را در خود جای داده است.

بازار بزرگ کرمان از بازارهای متفاوت چون بازار گنجعلی‌خان، بازار اختیاری، بازارقیصریه زرگری، بازار مسگرها، بازار کفاش‌ها، بازار کلاه مال‌ها، بازارآهنگری، بازار عزیز، بازارعطاران، بازار مظفری، بازار قدمگاه، بازار قلعه محمود و بازار قلعه تشکیل شده است.

از دیگر بخش‌های بازار کرمان چهارسوق‌هایی است که این بازار را به دیگر بازارهای فرعی ارتباط می‌دهد؛ نظیر چهار سوق گنجعلی‌خان که محل تقاطع دو راسته بازار است و در گذشته این چهارسوق یکی از پرترافیک ترین نقاط تجاری شهر کرمان بوده است.

نمای گچبری در سقف این چهارسوق زیبا مربوط به حدود 350 تا400 سال پیش است و هنوز در جای جای این سقف نقاشی های رنگ روغن قابل مشاهده است.

راسته بازار کرمان که در مقایسه با دیگر بازارهای ایران معماری متنوع و بی نظیری دارد ترکیبی از هنر دوره‌های مختلف است به اضافه اینکه در هر یک از این بازارها بناهایی چون مسجد و حمام نیز وجود دارد.

صفه عزاخانه، مسجد وکیل، مسجد گنجعلی خان، مسجد چهلستون هر یک مساجدی هستند که با نام بازار اصلی خود که جزیی از بنای آن هستند نامیده می‌شوند و از شکل خاص هر یک از حمام‌ها یا مسجدها در بازارهای مختلف می‌توان نوع معماری دوره ایجاد شان را بررسی و به نتایج جالبی رسید.

بازار بزرگ کرمان همچنین در اطراف خود دارای بناهای دیگری است که هر یک در ارتباط با بازارهای مختلف و در دوران‌های مختلف به وجود آمده‌اند به طور مثال مجموعه ابراهیم خان که از بناهای معروف است شامل مدرسه و مسجد و کاروانسرا و حمام می‌شود و یا مجموعه وکیل که در بازار وکیل قراردارد و مدرسه و مسجد وکیل را در خود دارد.

یکی از ویژگی‌های دیگر بازار کرمان بازارهایی که به صورت غربی و شرقی این بازار را قطع کرده اند که دو بازار قلعه و قلعه محمود در راستای هم و در جهت عمود بر راستای بازار قرار دارند.

بازار قلعه به دلیل نزدیکی به بازار راسته از رونق بیشتری برخوردار است اما هم اینک تعدادی از مغازه‌های بازار قلعه که دورتر از بازار اصلی هستند در دست پارچه فروشان خارجی هستند.

بازار قدمگاه که در حال حاضر بیشتر محل خرید و فروش‌های خرد و محل حضور دستفروشان در ساعات پایانی روز است در قسمت روبروی درب مسجد جامع به بازار عطاران کرمان می‌پیوندد و در این بازار حدود 10الی 15عطاری در کنار هم به فروش داروهای گیاهی کرمان می‌پردازند.

بازار سرپوشیده کرمان دارای دو راسته اصلی است که همدیگر را به صورت دو خیابان متقاطع قطع کرده و در چهار راه خود چهار سوق را بوجود می‌آورد.

راسته غربی- شرقی

این راسته به طول تقریبی 3 کیلومتر از میدان ارگ در غرب شروع و به خیابان میرزا رضا کرمانی در شرق منتهی می گردد. ساختار کلی و عمده این راسته متشکل از 3 بازار و مجموعه مظفری تشکیل گردیده است که با راسته بازارهایی کم اهمیت تر کامل می‌گردد.

بازار نقارخانه:

در نخستین قدم از میدان ارگ با دهنه بزرگ بازار نقارخانه آغاز می شود، که دارای سقف و سردری بزرگ و بلند و مزین به کاشی کاری است و دارای چند اتاق در بالا است. به نظر می رسد معماری این قسمت بازار مربوط به اواخر دوره قاجاریه است.

بازار سراجی:

در حرکت به طرف شرق، به بازار سراجی می رسیم که از نقارخانه شروع و به چهار سوق منتهی می شود. این بخش از بازار در گذشته محل سراج ها و چمدان سازها بوده است.

کاروانسرای چهار سوق:

در انتهای بازار سراجی و قبل از ورود به چهار سوق به کاروانسرای چهار سوق می‌رسیم، موقعیت این کاروانسرا در نزدیکی دروازه غربی شهر و میدان ارگ از طرفی و از طرف دیگر قرار گرفتن ما بین دو راسته بازار شرقی و غربی و راسته بازار شمالی جنوبی موقعیت ویژه و ممتازی را به آن داده است.

این کاروانسرا در دو طبقه احداث و دارای نزدیک به 90 حجره و انباری و محل استراحت مسافرین بود و دو راسته بازار در ضلع های شرقی و جنوبی آن قرار داشت. طبقه فوقانی آن برای استفاده مسافرین بود و در پایین حجره ها و مغازه ها قرار داشت.

مجموعه و بازار گنجعلیخان:

در امتداد مسیر خود به سمت شرق به بازار و مجموعه گنجعلیخان می رسیم که بنا به اسناد معتبر بر روی بازار قدیمی شهر ساخته شده است. گنجعلیخان طبق دستور شاه عباس طرح بازاری به انضمام چهار سوقی رفیع و حمامی بسیار بزرگ و عالی با میدان و مدرسه و ضراب خانه و مساجدی چند به همراه آب انباری بسیار بزرگ و محکم با طراحی معماران یزدی و اصفهانی احداث نمود.

بازار اختیاری (شاهی):

این بازار کم عرض و تنگ را می‌توان قدیمی‌ترین بخش بازار محسوب کرد. این بازار از مغرب با بازار گنجعلیخان و ازمشرق به بازار وکیل محدود می شود. از مهمترین بخش‌های این بازار می‌توان به مدرسه علمیه شفیعیه، سرای گلشن، سرای سردار و بازارچه آن منسوب به سردار نصرت و تیمچه محمودیه اشاره کرد.

مجموعه و بازار وکیل:

بازار کرمان از سمت شرق به بازار طولانی و مجموعه وکیل می رسد. مجموعه وکیل شامل مسجد، بازار، حمام و کاروانسرا است. از مهمترین عناصر این بازار می توان حمام وکیل، کاروانسرای وکیل،مدرسه حیاطی، دو قیصریه (اول و دوم) و مسجد وکیل را نام برد.

مجموعه و بازار مظفری:

در ادامه مسیر راسته اصلی بازار در انتهای شرقی آن به بازار مظفری ختم می‌شود که شامل آب انبار، مسجد، مدرسه، تکیه و بازار است. متأسفانه تمامی بناهای این مجموعه به غیر از مسجد جامع مظفری و تکیه (صفه عزاخانه) همه از بین رفته است.

 

راسته شمالی:

دومین راسته مهم و اصلی بازار کرمان راسته شمال غربی به جنوب شرقی است که در طول مسیر جاده ای که از دروازه شمالی شهر – دروازه خراسان – خیابان ابوحامد آغاز و در انتهای خود به چهار سوق ختم می‌شود و از آنجا به بعد در طول راسته جنوبی امتداد می‌یابد.

بازار عزیز:

دروازه شمالی شهر قدیم کرمان (دروازه خراسان) پس از طی مسافتی به بازار عزیز می رسد. امروز از بازار عزیز جز نامی باقی نماده است. از علل اصلی زوال این بازار احداث خیابان شریعتی از شرق به غرب و قیچی کردن بازار بود که سبب شد این بازار از بین برود.

مجموعه و بازار حاج آقا علی (بازار آهنگری):

این بازار که در گذشته قبل از احداث خیابان شریعتی در امتداد بازار عزیز و پیوسته به آن بود از خیابان شریعتی شروع و به سمت جنوب تا راسته بازار کفاشها امتداد دارد. از مهمترین عناصر مجموعه حاج آقا علی به غیر از بازار می‌توان آب انبار، کاروانسرا و مسجد چهلستون را نام برد.

راسته بازار کفاش‌ها:

این راسته بازار که از مهمترین و پر رونق‌ترین بازارهای شمالی – جنوبی است پس از بازار حاج آقا علی تا ابتدای بازار کلاه مالی قرار گرفته است. از عوامل رونق آن تجمع صنفی در یک راسته و تنوع در ارائه کفش است که سبب استقبال مشتریها شده است.

بازار کلاه مال‌ها:

این راسته بازار بین دو مجموعه گران‌قدر، عظیم و با شکوه ابراهیم خان و گنجعلی‌خان قرار دارد و در مقایسه با آن دو مخروبه به نظر می‌آید.

مجموعه و بازار ابراهیم خان: پس از بازار کلاه مال‌ها مجموعه و بازار زیبای ابراهیم خان قرار دارد. مجموعه ای که تمامی شکوه و اعتبار راسته شمالی بازار متعلق به آن است. مجموعه ابراهیم خان مشتمل بر مدرسه و خلوت حمام و قیصریه و آب انبار است.

راسته بازارهای مسگری:

در امتداد بازار کلاه مالی در ضلع شمالی میدان گنجعلی‌خان راسته مسگری شمالی وجود دارد

راسته جنوبی

قدیمی‌ترین راسته بازار کرمان این بخش است. راسته جنوبی بازار کرمان از دروازه جنوبی شهر، دروازه « رق آباد » یا « ریگ آباد» آغاز شده و تا چهار سوق در مرکز بازار امتداد دارد.

در گذشته کالاها و کاروان‌هایی که از جنوب وارد شهر می‌شدند و نیز کاروان‌هایی که از شمال(خراسان) به طرف جنوب می‌رفتند از این بازار و دروازه آن عبور می‌کردند.

بازار قلعه محمود:

این بازار از محل دروازه سابق جنوبی کرمان یعنی دروازه رق آباد (ریگ آباد) در خیابان احمدی شروع می‌شود و به شکل بازار سرپوشیده تا خیابان امام خمینی به سمت شمال امتداد دارد. در این بازار بیش از 100 مغازه وجود دارد. یکی از عوامل فرسودگی این بازار مغازه‌های مخروبه و فرسوده‌ای است که به حال خود رها شده‌اند.

 

بازار میدان قلعه:

در امتداد بازار قلعه محمود به سمت شمال، بازار میدان قلعه قرار دارد که از خیابان امام خمینی شروع و به سمت شمال تا چهار سوق ادامه پیدا می‌کند. بازار میدان قلعه از جمله قدیمی‌ترین و طویل‌ترین بازارهای کرمان پس از بازار بزرگ است که در محله میدان قلعه قرار دارد.

از خصوصیات فیزیکی این بازار می‌توان به ارتفاع کف مغازه‌ها نسبت به سطح بازار و وجود سکو در پیشخوان مغازه‌ها اشاره کرد که از آن برای نمایش کالاهای مورد فروش استفاده می‌گردید.

بازار وسیع و کهن کرمان در مرکز بافت قدیم شهر با مظاهری زیبا از ادوار گذشته به یادگار مانده است که ویژگی‌های معماریش بینندگان را متحیر می‌کند. در هر قسمت بازار که قدم بگذاری حس عجیب و متفاوتی را تجربه می‌کنی؛ بازار مسگری بیشتر قدمت و سنتی بودن این مکان را یادآوری می‌کند؛ بازار مظفری عمومی‌ترین جنبه بازار یعنی داد و ستد و خریدهای معمول مردم برای رفع نیازهای روزمره را نشان می‌دهد؛ گردشگران و علاقه‌مندان به آثار باستانی بیشتر در بازار گنجعلی‌خان و ارگ دیده می‌شوند.  سابقه بازار در کرمان به بیش از ۶۰۰ سال قبل می‌رسد، به عصر تیموریان و زمانی که عده‌ای دور هم جمع شدند و بازار اختیاری را به عنوان اولین شالوده بازار بزرگ کرمان پی‌ریزی کردند. از آن پس در مقاطع مختلف تاریخی قسمت‌های دیگری به آن اضافه شد و نهایتاً به شکل‌گیری بازاری منتهی شد که امروز از جهت راسته‌ بودن بزرگترین بازار کشور به شمار می‌رود. این مجموعه ارزشمند به صورت شرقی، غربی از میدان ارگ شروع شده و به خیابان میرزا رضای کرمانی ختم می‌شود و در طول ۱۲۰۰ متر فضای مسقف (به جز بازار مظفری) جاذبه‌های گرانبهایی چون گنجعلی‌خان، مجموعه وکیل، سرای‌سردار، قیصریه‌ها و …. را در خود جای داده است که در ادامه به معرفی مهم‌ترین این بخش‌ها می‌پردازیم:

بازار ارگ:

این بخش غربی‌ترین قسمت بازار کرمان است که از میدان ارگ آغاز و به چهار سوق گنجعلی‌خان ختم می‌شود و مانند مستطیل دور محوطه میدان توحید را محاصره کرده است و خود از دو قسمت بازار «نقاره خانه» و «سراجی» تشکیل شده است؛ بازار نقاره‌خانه در نخستین قدم از میدان ارگ آغاز می‌شود که دارای سقف بلند و مزین به کاشی‌کاری‌ است و چند اتاق در بالا دارد که در گذشته هنگام غروب برای تعطیل کردن بازار بر روی آن نقاره نواخته می‌شد.

بازار سراجی

بازار سراجی نیز از بازار نقاره‌خانه شروع و به چهار سوق ختم می‌شود؛ این بازار در گذشته محل سراج‌ها و چمدان‌ساز‌ها بوده است.
مجموعه گنجعلی‌خان  این مجموعه از شگفت‌انگیزترین آثار تاریخی (مربوط به عصر صفوی) در استان کرمان محسوب می‌شود. معمار زبردست این مجموعه سلطان محمد معمار یزدی بوده است. این مجموعه شامل میدان، بازار، حمام، ضرابخانه، مدرسه، مسجد، چهارسوق و آب‌انبار است.

بازار گنجعلی‌خان:

این بازار حدفاصل بین چهار سوق و بازار اختیاری است که سبک معماری جالبی از عصر صفوی به یادگار گذاشته و در بخش جنوبی میدان گنجعلی‌خان قرار گرفته است، در سمت چپ آن ۱۶ طاق‌نما این بازار را به میدان مرتبط می‌سازد. میدان گنجعلی‌خان  این میدان همانند میادین اصیل ایرانی مستطیل‌شکل است. در سه ضلع آن بازار واقع شده و در ضلع دیگر آن مدرسه گنجعلی‌خان قرار دارد. این میدان در مرکز داد و ستد شهر قدیم قرار گرفته است. ضرابخانه گنجعلی‌خان (موزه سکه) در ضلع شمال میدان گنجعلی‌خان، داخل بازار مسگری شمالی و روبه‌روی حمام، ضرابخانه گنجعلی‌خان قرار دارد که با گچ‌بری زیبایی تزیین شده است. در گذشته در آن مسکوکات طلا و نقره دولتی را ضرب می‌کردند، در سال ۱۳۷۰ همزمان با بزرگداشت خواجوی کرمانی، این مکان به عنوان موزه سکه مورد بهره‌برداری قرار گرفت.  در این موزه مسکوکات متعلق به ادوار مختلف تاریخی از قبیل اشکانی، ساسانی، قاجاری و پهلوی به همراه اطلاعات مربوط در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد.

چارسوق گنجعلی خان

محل تقاطع دو راسته بازار را چهارسوق می‌گویند. در گذشته این مکان مهمترین نقطه شهر محسوب می‌شده و نمای داخل آن با گچبری‌های جالب و نقاشی‌های زیبا عصر قاجار که چهره شهروندان آن دوره را به تصویر کشیده تزیین شده است.  چهارسوق مرکز ثقل بازار است و گنبد آن مرتفع‌ترین گنبد شهر به شمار می‌آمده است.

مجموعه ابراهیم خان

ابراهیم خان ظهیرالدوله که از سال ۱۲۱۸ تا ۱۲۴۰ هجری قمری در دوره فتحعلیشاه قاجار حاکم کرمان بوده، بناهای ارزنده‌ای را در مرکز شهر و جنب مجموعه گنجعلی‌خان ایجاد کرده است که مهمترین آنها بازار (قیصریه)، حمام، آب انبار و مدرسه است.

بازار ابراهیم‌خان:

این بازار که اکنون به بازار زرگرها معروف است به صورت یک راسته متقاطع عمود بر بازار کلاه‌مالی و به موازات بازار کفاش‌ها قرار گرفته و کاشیکاری سر در آن در نوع خود بی‌نظیر است. مدرسه ابراهیم‌خان این مدرسه در مرکز شهر کرمان و شمال بازار قدیم قرار دارد و شاه‌نشین، محراب، ایوانچه و غرفه‌های اطراف، ساختمان آن را تشکیل داده است. تزیینات نمای داخل مدرسه، کاشی هفت‌رنگ با نقش گل و بوته، گلدان و مقرنس‌کاری و گچبری است؛ همچنین رفیع‌ترین و زیباترین بادگیر شهر کرمان در این محل واقع شده است. ایوان شرقی و برج ساعت این مدرسه کاشیکاری و چشم‌اندازی زیبا دارد.