پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
تعاریف و مفاهیم
برنامهریزی کاربری زمین[1]، به چگونگی استفاده، توزیع و حفاظت اراضی، اطلاق میشود[2]. برنامهریزی کاربری زمین شهری، ساماندهی مکانی و فضایی فعالیتها و عملکردهای شهری براساس خواستها و نیازهای جامعه شهری و هسته اصلی برنامهریزی شهری است و انواع استفاده از زمین را طبقهبندی و مکانیابی میکند[3]. چاپین[4]: از پیشکسوتان و صاحبنظران کاربری اراضی شهری، برنامهریزی کاربری اراضی را نحوه تقسیم زمین و مکان بهینه برای مصارف و کاربردهای متنوع زندگی تعریف مینماید[5].
به بیان دیگر منظور از نظام کاربری اراضی شهری، مشخص کردن نوع مصرف زمین در شهر، هدایت ساماندهی فضائی شهر، تعیین ساختها و چگونگی انطباق آنها با یکدیگر و با سیستمهای شهری است[6].
برنامهریزی کاربری زمین شهری باید چارچوبی را برای طرح کاربری بهینه زمین به وجود آورد، تا اساس طرح کالبدی و تفصیلی هر بخش شهری مشخص شود. براساس این چارچوب باید از استفاده نامناسب زمین جلوگیری شود و اهداف اقتصادی، اجتماعی، محدودیتهای فیزیکی و سیاستهای زیست محیطی رعایت گردد.
اصطلاح و مفهوم کاربری زمین، ابتدا در غرب و به منظور نظارت دولتها بر نحوۀ استفاده از زمین و حفظ حقوق مالکیت مطرح شد؛ ولی همراه با گسترش سریع شهرنشینی و رشد برنامهریزی شهری و منطقهای، ابعاد و محتوای این مفهوم روز به روز وسیعتر شده است. کاربری اراضی شهری امروزه در نظامهای پیشرفته برنامهریزی جهان، در راستای استفاده بهینه از زمین، به صورت آمایش سرزمین و برنامهریزی فضائی و طرح ریزی کالبد ملی و منطقهای و محلی تبدیل شده است.
به طور کلی میتوان گفت که شکلگیری نظام کاربری زمین در هر جامعه شهری و نحوه تقسیم اراضی و استفاده از آن در فعالیتها و خدمات مختلف، بازتاب و برآیند عملکرد متقابل مجموعهای از عوامل و نیروهای مختلف محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، حقوقی و غیره است. از جمله با رشد مناسبات سرمایهداری در شهرها، اقتصاد زمین و اضافه ارزش ناشی از آن (رانت)، به دلیل محدودیت عرضه زمین و تقاضای روز افزون آن، به یکی از عرصههای مهم ثروتاندوزی و تشدید نابرابری اجتماعی در شهرها بدل شده که به نوبه خود به مشکلات برنامهریزی و طراحی شهری افزوده است. بنابراین، میتوان نتیجه گرفت که نقش برنامهریزی شهری و سرنوشت نهایی طرحهای شهری، تا حدود زیادی به میزان امکان مداخله و نظارت بر نحوه استفاده از زمین شهری وابسته است. از این دیدگاه، یکی از مهمترین اهرمهای موثر برای تکامل برنامهریزی شهری و غنای طرحهای شهری، ایجاد پیش شرطهای لازم برای «برنامهریزی کاربری زمین» است[7].
به طوری که تجارب جهانی نشان میدهد، موفقیت در عرصه برنامهریزی کاربری زمین به همکاری و هماهنگی دو دسته عوامل بستگی دارد که عبارتند از[8]:
الف) وجود قوانین و سیاستهای کلان مناسب در زمینه نحوه استفاده از زمین.
ب) استفاده از روشهای کارآمد در تهیه و اجرای طرحهای شهری و برنامه کاربری زمین.
معمولاً در طرحهای شهری اعم از طرح جامع و غیره، نوع کاربری زمین مشخص میشود. کاربری زمین شهری در محدوده شهر صورت میپذیرد. در واقع کلیه بهرهبرداریها و توسعه شهری در داخل محدوده شهر طبق جداول و نقشه کاربری اراضی انجام میشود.
در کاربری زمین شهری تمام جوانب اجتماعی، اقتصادی، محیطی زمین، مزایا و مضرات مورد بررسی قرار میگیرد. برنامهریزان شهری بایستی از الگوها و مدلهای کاربری زمین شهری آگاهی کامل داشته باشند، تا بتوانند استفاده بهینه از زمین را سامان بخشند. معمولاً در برنامهریزی کاربری اراضی، نبایستی اعمال سیاسی دخالت داشته باشد.
هر نوع برنامهریزی کاربری زمین شهری به مثابه الگوی آتی بهرهبرداری از زمین در یک شهر است. در برنامهریزی کاربری زمین، بهرهبرداری مسکونی، آموزشی، خدماتی، صنعتی و غیره تعیین میشود.
در مجموع برنامهریزی کاربری اراضی شهری عبارتست از: «ساماندهی مکانی و فضائی فعالیتها و عملکردهای شهری براساس نیازها و خواستهای مردم شهر».
فرآیند برنامهریزی کاربری اراضی شهری
کاربری زمین عمدتاً در قالب طرح جامع شهری صورت میگیرد. چگونگی برنامهریزی کاربری زمین در اندازه و نوع و نقش و کارکرد شهر متفاوت است.
فرضاً کاربری زمین در روستا، شهر صنعتی، شهر اوقات فراغتی، شهر خدماتی، شهر خوابگاهی، مادر شهر، متروپلیتن، مگاسیتی، مگالوپلیس یا منطقه شهری شهرهای امروزی، جهان شهری، شهرکهای اقماری، شهرهای معدنی، شهرهای پناهگاهی، شهرهای هیدرولیک و… متفاوت از یکدیگر انجام میپذیرد. همچنین کاربری اراضی در طرحهای بلندمدت، میان مدت و کوتاه مدت با یکدیگر تفاوت دارد.
فرآیند برنامهریزی کاربری زمین شهری را به شرح زیر در چند مرحله میتوان برشمرد:
1 – وضع موجود: این مرحله اولین گام در بررسیهای کاربری اراضی شهری است. در این مرحله تیم کارشناس متشکل از افراد آموزش دیده در مسائل و مطالعات شهری مبادرت به برداشت از انواع فعالیتها در سطح شهر مورد مطالعه مینماید. این تیم پس از تهیه نقشه شهر، عمل تقسیمبندی کالبدی شهر برحسب منطقه، ناحیه، محله، بلوک و واحد را انجام میدهد. آنگاه با ابزار مورد نیاز اعم از متر، سانتیمتر و غیره طول و عرض نوع فعالیتها را محاسبه مینماید.
برداشت وضع موجود انواع کاربریهای زمین شهری به دو روش 1- روش دستی 2- سنجش از دور انجام میپذیرد.
در روش دستی، ابتدا نقشه پایهای شهر تهیه و آنگاه نواحی مورد بررسی در روی نقشه در ابعاد مشخص تقسیمبندی گردیده و آنگاه از طریق مراجعه حضوری، اطلاعات موردنیاز قطعات مشخص شده و برداشت میگردد.
در روش سنجش از دور که با بهرهگیری از عکسهای ماهوارهای انجام میشود، کاربریهای مختلف براساس رنگهای معین تهیه میشود[9].
امروزه از طریق دوربینهای دیجیتالی فیلمبرداری از شهرها میتوان انواع کاربریهای اراضی شهری را مورد بررسی قرار داد.
1 – جمعآوری اطلاعات: پس از برداشت از نوع فعالیتهای موجود در شهر، این اطلاعات در سطوح مختلف شهری اعم محله، ناحیه و منطقه جمعبندی شده و به صورت جداول مختلف تنظیم میشود و نقشه کاربری اراضی وضع موجود ترسیم میشود.
1 – تدوین سیاستها و اهداف: در این مرحله مطابق اهداف و سیاستها و منطبق بر شرایط اقلیمی و منطقهای و همچنین استانداردها و معیارها، سرانهها و تراکمها مشخص میشود.
2- تعیین کمبودها: مطابق معیارها در وضع موجود انجام میپذیرد.
3- پیشبینی کاربریهای آینده: در این مرحله پس از مطالعه کامل وضع موجود صورت
میپذیرد. پس از مشخص کردن کاربری وضع مواد و تدوین اهداف و سیاست و تعییین جهات توسعه شهر در داخل محدوده و خارج محدوده و مشخص کردن جمعیت آینده شهر و نقش و اشتغال آتی و برنامهریزی اجتماعی ـ اقتصادی آن، کاربری آینده شهر مشخص میشود.
4- تدوین جداول آتی کاربری زمین شهری.
5 – تهیه نقشه کاربری اراضی شهری در دوره آتی طرح: افق اجرایی طرحهای جامع شهری و طرحهای هادی شهری 10 ساله است. گرچه در مواردی برنامه کاربری اراضی شهری برای افق بیست ساله هم تدوین میشود. معمولاً طرحهای کاربری زمین شهری به صورت 5 سال به 5 سال تهیه و تدوین میگردد.
- Land Use
- مهدیزاده، جواد، برنامهریزی کاربری زمین از دیدگاه توسعه پایدار، مهندسین مشاور فرنهاد، نشریه جستارهای برنامهریزی و طراحی شهری، تهران، 1379، ص 1.
3.سعیدنیا، احمد، کاربری زمین شهری، جلد دوم، انتشارات مرکز مطالعات و برنامهریزی شهری، تهران، 1378، ص13.
- Chapin
6.زیاری، کرامت اله، برنامهریزی شهرهای جدید، چاپ دوم، انتشارات سمت، تهران، 1379، ص 125.
1.مهدیزاده، جواد، همان منبع، صص 3-2.
2.همان منبع.
1.بحرینی، حسین، فرآیند طراحی شهری، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، تهران، 1377، صص 188-185.
روشهای کمی در شهرسازی
تالیف : دکتر کرامت اله زیاری
تعاریف و مفاهیم، و کلیات
برنامهریزی کاربری اراضی شهری
فایل ورد 143 صفحه ای