خانه ملک یزد

پس از حاج محمد صادق عرب، فرزندانش بخشهایی به خانه افزودند. با توجه به آنکه تاکنون چهار نسل از این خانواده در این خانه سکونت کرده اند، قدمت آن را می توان در حدود 120 تا 150 سال تخمین زد.

این خانه مجموعه مفصلی است که؛ در امتداد شمال غربی- جنوب شرقی گسترش یافته. گذری سرپوشیده از میان این مجموعه می گذرد و آن را به دو پاره تقسیم می کند. پاره کوچکتر در شمال غرب قرار گرفته و متشکل از حیاطی در میانه و دو جبهه فضای بسته در دو جانب آن است. این حیاط و فضاهای اطراف آن بخش خدماتی مجموعه است. پاره دیگر یا پاره بزرگتر در جنوب شرقی گذر است و سه حیاط دارد. حیاط بزرگ و اصلی، که در مرکز آن قرار گرفته، مستطیل شکل است و اصلی ترین فضاهای خانه برگرد آن نشسته اند. در جنوب شرقی این بخش، حیاط زیبایی با قاعده هشت و نیم هشت دیده می شود. در میان این حیاط و حیاط بزرگتر، تالاری قرار گرفته است که رویی به حیاط کوچک تر و رویی به حیاط بزرگتر دارد. دیگر حیاط خانه -در گوشه شمالی مجموعه- کوچک و مربع شکل است و چند فضای خدماتی آن را احاطه کرده اند.

این خانه دو ورودی دارد، یکی در جبهه شمال شرقی و دیگری در شرقی ترین نقطه مجموعه. زیباترین بخش خانه، حیاط هشت و نیم هشت و فضاهای اطراف آن است. یک ضلع این حیاط در جوار کوچه است و همه آن را طاق نمایی بلند فراگرفته که به ایوانی کم عمق شبیه است. دیگر اضلاع این حیاط هر یک به یک تالار یا اتاق اختصاص دارد و راهروهای ارتباطی در چهار کنج حیاط نشسته اند. به این ترتیب، اضلاع بزرگ این هشت و نیم هشت به فضاهای اصلی و اضلاع کوچک به فضاهای خدماتی و ارتباطی اختصاص یافته است.

نماهای این حیاط بسیار زیبا و پرتراش است. یکی از نکات جالب این نماها، ترکیب جالب قوسهای جناغی و کلیل است. دهانه ایوان کم عمق پشت به کوچه و ایوان اصلی قوسهای کلیل دارند و قابهای اضلاع کوچک کنج حیاط قوسهای جناغی زیبا. به این ترتیب، در هر دو سوی دهانه های عریض و کم خیز و بدون رأس، که قوس کلیل دارند، قوسهای تیزه دار جناغی قرار دارد. با این تفاوت در میان اشکال مجاور، هر یک دیگری را به صدا درآورده و برجسته کرده و تشخص بخشیده است. باید توجه داشت که چنانچه در همه جا اشکال مشابه به کار می رفت، توجه مخاطب به اجزای نما برانگیخته نمی شد؛ لیکن با این تمهید ساده، وقتی در نماهای این حیاط با قوسهای آشنای ایرانی روبه رو می شویم، گویی هر یک را نخستین بار است که می بینیم.

در اطراف حیاط مربعی شکل کوچک شرقی، فضاهای خدماتی قرار دارد که هیچ یک روزنه یا دهانه ای بزرگ به سوی حیاط ندارد. به این ترتیب، در این حیاط، عناصر زیادی برای نماسازی نبوده است؛ یعنی معمار با سطوحی بسته مواجه بوده و با توجه به اهمیت کم این عرصه از خانه می توانسته است از طراحی نماهای آن صرف نظر کند؛ حال آنکه او با قابها و قوسهایی که با چفتهایی ظریف در سطح دیوارها ایجاد کرده است نماهای این حیاط را نیز به بند نظم و وحدت مورد نظر خود کشیده است. او برای این کار ابتدا گوشواره هایی بر فراز کنجهای حیاط نهاده و مربع قاعده آن را در بالای نما به هشت و نیم هشتی متناسب بدل کرده؛ سپس در هر جبهه، با گذاشتن سه قاب در پایین و سه قاب در بالا، تقسیماتی بر روی دیوار بسته پدید آورده است و در نتیجه قابهای مستطیل شکل پایین نقش مقدمه و پایه قوسهای جناغی بالا را یافته اند. با این تمهیدات، معمار مجموعه ای منسجم و به هم بافته در این حیاط کوچک پدید آورده است. او در مرکز حیاط نیز حوض آبی هشت ضلعی قرار داده تا کار تمام باشد و همه جای این حیاط کوچک موزون و قاعده مند به نظر آید.

در میان انواع تالارها و اتاقهای این خانه مفصل، فضایی که بیش از همه جلوه می کند و در انتظام فضایی مجموعه نیز نقش مهمی دارد تالاری است در بین دو حیاط اصلی. کیفیت این تالار متفاوت با فضاهای بسته ای است که معمولا در یک طرف حیاط می نشیند و از آن حیات می گیرند؛ چرا که این تالار در میان دو فضای باز و معتبر خانه نشسته است و از هر دو بهره می برد. به تعبیر دیگر، اگر در خانه سنتی هر حیاط را عالمی مستقل و تمام بدانیم، در این خانه، تالار در میان این دو عالم جای گرفته است و از هر یک حظی می برد. این تالار ورودی هایی نیز به هر حیاط دارد؛ و به این ترتیب، با هر عرصه خانه ارتباط و پیوندی مستقل یافته است. اما همه هستی این تالار از حیاطهای خانه نیست، بلکه خود نیز فضایی کامل و تمام است. قاعده چلیپا شکل تالار سبب شده است که در هر جانب آن شاه نشین هایی رو به مرکز تالار به وجود آید. وجود این شاه نشین ها و نیز سقف گنبدی شکل فضای میانی تالار آن را فضایی کامل و مرکزگرا و مستقل کرده است.

زیرزمین این خانه تالار سردابهای وسیعی دارد که خود فضاهایی معتبر و مهم اند. بخشی از فضاهای زیرزمین( که در سمت جنوب غربی) از حد ملکی خانه فراتر رفته است.