پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
نوعی خاص از نقوش تزئینی در بناهای دوره سلجوقی و ایلخانی به کار رفته است که گویای ذوق و علاقه معماران به جهت خارج کردن بنا از حالت یکنواختی است، این نقوش به صورت گچی و اغلب با شکلی خاص، به کار می‌رود و طریقه اجرای آن تقریباً در تمامی بناهای دوره ایلخانی و سلجوقی، یکسان است.
البته به تعبیر مقاله «دکتر ابوالقاسم دادور» دونالد ویلبر اصطلاح «توپی گچی ته آجری» را برای این تزئینات برگزیده است که در نگاه اول عبارت ناآشنایی به نظر می‌رسد.
این نوع تزئینات را در بناهای بسیاری می‌توان مشاهده کرد که به نظر می‌رسد، در ابتدا به صورت نقوش یکسان و زنجیروار بر روی دیوار اجرا شده‌اند و بعدها به صورت کامل‌تری با خطوط کوفی و تزئینات گیاهی در هم آمیخته‌اند.
نمونه کاملی از این نقوش را می‌توانید در راهروی منتهی به دهلیزهای اطراف ایوان مسجد جامع یزد مشاهده نمایید. تصویر زیر مکان این نقوش را در پلان مسجد جامع یزد، مشخص کرده است. (خطوط قرمز رنگ ترسیم شده در پلان)
تصویر زیر قسمتی از دیواره راهروی دهلیز در مسجد جامع یزد را نمایش می‌دهد.
و همچنین تصویر زیر که ۷۵ سال پیش از نقوش مسجد جامع یزد، ثبت شده را مشاهده نمایید (به نظر می‌رسد نقوش داخلی در این زمان از وضعیت مرمتی بهتری برخوردار بوده‌اند)
اکنون به بررسی دقیق‌تری از این تزئینات می‌پردازیم.
تصویر زیر نقش خاصی را نشان می‌دهد که اکثر نقوش این زنجیره تزئینی را شکل داده است.
نقش فوق نه تنها در مسجد جامع یزد بلکه در اکثر مکان‌هایی که از «توپی گچی ته آجری» استفاده کرده‌اند، به عنوان یک نقش اصلی و کلیدی به کار رفته است.
برای نمونه به تصاویر زیر توجه کنید :
تصویر زیر متعلق به محراب مسجد جامع اصفهان است، به قسمت بزرگنمایی شده توجه کنید:
تصویر زیر مربوط به مسجد جامع اردستان است، به قسمت بزرگنمایی شده توجه کنید :
تصویر زیر مربوط به مسجد جامع ساوه است :
تصویر زیر:
نقش جالب‌تر در رباط شرف که متعلق به دوره معماری رازی است، قرار دارد. به نظر می‌رسد نقش فوق در میانه تکامل طرح بوده است.
و بناهای بسیار زیاد دیگر که دارای این نقش هستند.
هرچند به تعبیر بعضی راهنمایان این علامت به معنای «شبانه روز» است، اما به نظر می‌رسد بیشتر به عنوان مهر معماران مخصوصاً در دوره ایلخانی به کار می‌رفته است و به عنوان یک نقش اصلی از قسمت‌های مرکزی حکومت، به دیگر نواحی گسترش یافته است.
ذوق و ابتکار معماران منجر به طراحی انواع نقش‌های دیگر نیز شده است که نمونه‌هایی از آن را در تصاویر زیر می‌توانید ملاحظه کنید:
و حتی استفاده زیبا از خطوط کوفی که به تدریج و با استفاده از کوفی بنایی به صورت پیچیده تری شکل می‌گیرند.
این نوع تزئینات گرچه در سیر تکامل خود، پیچیده تر و کامل‌تر می‌شده‌اند، اما با گذشت زمان به تدریج از کاربرد آن‌ها کاسته شد و علت اصلی این امر راه‌یابی کاشی مخصوصاً کاشی هفت رنگ به عنوان یک ابزار زینت دهنده سریع در معماری بود.
فرسایش در تصویر زیر به خوبی نحوه اجرای این نوع تزیینات را نشان می‌دهد، نوع مصالح این تزئینات از گچ و یا گچ خاک تشکیل شده است.
و در پایان تصاویر بیشتر از این نوع تزئین که با استفاده از کوفی بنایی به وجود آمده را مشاهده نمایید:
منبع