پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
پایان نامه برای دریافت درجه کارشناسی ارشد(M.A.) / گرایش : تاریخ و تمدن ملل اسلامی / فلسفه تاریخ در اسلام با تکیه بر اندیشه های ابن خلدون
دانلود پایان نامه کارشناسی ارشد با موضوع فلسفه تاریخ در اسلام با تکیه بر اندیشه های ابن خلدون
Philosophy of history in Islam based on Ibn Khaldun’s Thoughts
چکیده
تاریخ خبر دادن از اجتماع انسانی، و اجتماع جهان و کیفیاتی است که بر طبیعت این اجتماع عارض می شود ، و فلسفه در اصطلاح مسلمین علم به احوال موجود از آن جهت که موجود است، و یا نوعی آگاهی از جهان است.
فلسفه تاریخ علمی است به شدن جامعه ها تعلق دارد نه به بودن جوامع.
ابن خلدون برای فهم فلسفه تاریخ اسلام از حکمت قرآنی بهره جست و برای رخدادهای اجتماعی، تاریخی، سیاسی، فلسفی در عصر خود میان اندیشة عقلی و واقعیت در پویش تاریخی- اجتماعی اش در عرصة شناخت و عمل پیوند برقرار كند. و زندگی اجتماعی برآمده از عوامل متنوعی چون فرهنگ، اقتصاد، جغرافیا، سیاست، که پایة نگرش تحلیلی ابن خلدون را تشکیل داده و شیوة تاریخ نگاری متداول در دنیای قدیم اسلامی مورد نقد قرارداد و به حکمت تحولات تاریخی پی برد، و مفهوم جدید تاریخ به مسائل و عوامل اجتماعی توجه ویژه ای دارد، و تاریخ دیگر جزیی از ادبیات نیست بلکه بالنفسه علم مستقل و جدیدی است، و ابن خلدون دانش عمران را بنیاد و تدوین نمود تادربارة طبیعت آدمی و اجتماع و پی بردن به سرشت و اسباب و علل باطنی تحولات آنها بوده است. و تحول از سازمان بادیه نشینی به حضارت و تشکیل دولت های تازه بر پایه عصبیت قبیله ای و خودکامگی، خشونت و تجمل پرستی تأثیرات زیانبخش خود در تباهی دولت ها و شهر ها چگونه رخ می دهد، «عمران بدوی ناگریز به سوی تمدّن و ایجاد نهادهای متمدن سیاسی، اقتصادی و علمی…تحول می یابد.»و همچنین مرحله پیچیدگی سازمان اجتماعی را که به معنای تحول از عمران بدوی به عمران کامل تر است به منزلة مرحله تحقق فرهنگ در جامعه به شمار آورده و سرانجام در این ردیابی تحول اجتماعی، به تبیین انحطاط که پیامد مرحلة تکامل حضری و تکوین تمدّن است پرداخته.
واژه های کلیدی: خبر، تاریخ تحلیلی، علم به احوال، فلسفه تاریخ، جغرافیا، عصبیت، علم عمران، واقع گرايي .
مقدمه
به کارگیری فلسفه و « حکمت» در امر دعوت و هدایت یکی از طرقی است که قرآن کریم درکنار موعظه و مجادله مورد توجه قرارداده است، حکمت یا فلسفه عبارت است از تکیه بر عقل و منطق در شناختن و شناسانیدن است و اولین مطلبی است که بدان توصیه می شود، و جایگاه ویژه دارد، جائی که برهان و منطق کارآئی دارد، گاه موعظه و اندرز سود نمی بخشد و بالعکس ، و مجادله نیز دراین میان نوعی ویژگی را به خود اختصاص می دهد و همچنین فلسفه یا حکمت همان حکمت الهی است که برای رسیدن به علوم اسلامی باید به آن توجه داشت و تا فضیلت آن بیفزاید به قول فارابی فضیلت یکی از مباحث مهم حکمت اسلامی است و امکان ندارد که حکمت بدون فضیلت باشد و بطور کلی فضیلت قاعدة مثلث حکمت است.پس فلسفه علم به اصولی است که مارابه شناخت وجود رهبری می کند واز آن شناخت، راه ما به سوی هدف اعلی گشوده می شود وبه کمال رساند و سعادتی از این کمال حاصل می شود.
«تاریخ» به یک اعتبار همه چیز در عالم تاریخ دارد چون تاریخ یعنی سرگذشت ، وقتی که یک شیء حالت متغیری داشته باشد واز حالی به حالی و از وضعی به وضعی تغییر حالت بدهد این همان سرگذشت داشتن و تاریخ داشتن است، برخلاف اینکه اگر شیء یه یک وضع ثابتی باشد یعنی هیچ گونه تغییری درآن رخ ندهد قهراً تاریخ هم ندارد،واما تاریخ وعلم تاریخ یکی ازمهم ترین منابع شناخت آدمی است و متن، بطن تاریخ وگزارش های دقیق تاریخی است که انسان را به آگاهی های ژرف می رساند ، انسان خود یک پدیده تاریخ و تاریخمند است ودر قیدزمان و مکان و حرکت طولی قرار دارد ودر محدوده های تعیین یافته حرکت می کند و به شدن خود ادامه می دهد، انسان خارج از محدوده متعین تاریخی وجود ندارد واساساً چنین انسانی متصور نیست، ودر عین حال اهمیت انسان دراین است که خود پدید آورنده تاریخ است و تاریخ را خود او می سازد وبه فرجام می رساند.زیرا که انسان دارای قدرت اراده و انتخاب و آگاهی است و می تواند بیافریند و لذا خود آفریننده هویت انسانی و تاریخی خود است و مسئوولیت او نیز معلول و محصول چنین ویژگی هایی است، و قرآن کریم تاریخ را به عنوان یک منبع شناخت عرضه می دارد وآیات بسیاری است که به مطالعه اقوام گذشته دعوت می کند وآن، مانند یک منبع برای کسب علم معرفی می کند ودر سورة آل عمران آیه 137 چنین بیان می کند: پیش از شما سنت ها و قانون هایی عملاً به وقوع پیوسته است . پس در زمین وآثار تاریخی گذشتگان گردش و کاوش کنید و ببینید پایان کار کسانی که حقایقی را از طریق وحی به آنها عرضه داشتیم دروغ پنداشتند به کجا انجامید. پس تاریخ هم خودش یک منبع برای شناخت است كه ابن خلدون مورخ و جامعه شناس نامدار تونسی که در قرن هشتم هجری برابر با چهاردهم میلادی می زیست . او در سال 732هـ /1332 م در تونس به دنیا آمد ودر سال 8080 هـ/ 1406 م در قاهره وفات یافت. دوره حیات او، دوره حساس انتقال و گذار از قرون وسطی به دوره رنسانس است.این عصر را اغلب صاحب نظران دوره افول و انحطاط نظام سیاسی و اجتماعی عالم اسلامی و آغاز بیداری مغرب زمین می دانند. زندگی او نه تنها در تونس بلکه در بسیاری از سرزمین های عربی در حرکت بود سپری گردید .او در حدود بیست سالگی تونس را ترک کرده و در شهرهای مختلف شمال افریقا و یک بار در اندلس و مصر و حجاز و شام و یک بار قدس به سیاحت پرداخت. زندگی او مملو از فعالیت های مختلف وپویایی بود که درعرصه هاي اداری،سیاسی، قضاوت، آموزش و پژوهش، تدریس و تألیف گذشت.زندگی او در میان سلسله وقایعی مملو از پیروزی ها و ناکامی ها سپری گردید. او به جهت کسب عالی ترین مشاغل و مناصب سیاسی در ادوار و دولت های مختلف، بارها خود را در مسیر سختی مشکلات بسیاری قرار داد که سبب زندانی شدنش گردید. اما مهمترین اثری که موجب خلق شهرت جهانی و ابدی برای ابن خلدون بود، دیباچة معروف او بر کتاب بزرگ تاریخش به نام کتاب العبر و دیوان المبتداء و الخبر فی ایام العرب و العجم و البریر تحت عنوان مقدمة ابن خلدون است که عمدتاً تاریخ ممالک اسلامی شمال آفریقا و حکومت های اسلامی حاکم در اندلس را دربر می گیرد . این مقدمة مفصل امروزه به عنوان کتاب مستقلی شناخته می شود و شهرت آن از كتاب العبر بیشتر است. موضوع این مقدمه شناخت جوامع و بنیادهای تاریخی آنهاست. ابن خلدون در بخش های آغازین آن به روش شناسی شناخت در حوزة اجتماع می پردازد.وی افول جنبه های اصلی تمدن اسلامی را در قرن هشتم هجری- همزمان با اولین زمزمه های بیداری دراروپا در قرن چهاردهم میلادی – به خوبی حس می کند وبه نظریه پردازی انحطاط تمدن ها می پردازد . او را از پیشگامان تاریخ نویسی به شیوه علمی و از پیشگامان علم جامعه شناسی می دانند. ابن خلدون به دليل نگارش مقدمه به راستی پدر علم تاریخ و علم جامعه شناسی است، علمی که ابن خلدون آن را تحت عنوان « علم عمران» نامبردار ساخت. در واقع ابن خلدون با استفاده از تاریخ به عنوان علمی نظام یافته ، در صدد ارائه طرحی برای فهم دلایل انحطاط و زوال نظام های اسلامی در عصر خود بوده است.
رویکرد ابن خلدون در مباحث مقدمه کاملاً انتقادی است. آنچه او در نقد شایعات و افسانه ها و اخبار ضعیف می نویسد، امروز هم قابل استفاده ومورد توجه است. ابن خلدون مورخ تاریخ فکرو اندیشه است نه مورخ تاريخ دین، فلسفه، علم یا ادبیات؛ هرچندوی از همه آنها بهره می گیرد . هرکدام از مورخان رشته های ذکر شده به متن تحولات اجتماعی و یا تحولات جاری در حوزه های دیگرمعرفت مراجعه نمی کند و اندیشه واحدی را بررسی می نمایند ، درصورتي که مورخ فکر واندیشه، به جای اندیشه واحد ، مجموعه ای از اندیشه و ایدئولوژی را بررسی می کند. مورخ تاریخ فکر، فضاهای فکری و شیوه دگرگونی آنها را از عصری به عصر دیگر و از نسلی به نسل دیگر مطالعه می کند . علاوه برا ین ، مورخ مورد نظر این فضاها را دررابطه با اوضاع و یا بسترهای اجتماعی و نیز تجسم آنها درنهادها ومؤسسات بررسی می نماید.
فضای فکری به معنی مجموعه مفروضاتی است که اکثر مردم در هر جامعه ای برحسب آن می اندیشند و سخن می گویند و عمل می کنند، و اصطلاحاتی است که مردم برای بیان افکار خود به کار می گیرند و راه هایی است که با آن پدیده هارا توضیح می دهند، بنا براین برای شناخت ابن خلدون باید براساس فضای فکری دوران او به مطالعه پرداخت.
ابن خلدون در ابتدای باب نخست ضرورت اجتماعی بودن انسان را چنین تفسیر می کند:
انسان دارای سرشت مدنی است یعنی ناگریز است اجتماعی تشکیل دهد که دراصطلاح ایشان آن را مدنیت یا شهر نشینی گویند و معنی عمران همین است.
وی سپس با مقدماتی که برای «علم عمران»به عنوان علمي كه گسترۀ آن به مراتب از سياست هاي مدني فراتر است ، بررسي خود را آغاز مي كند.« علم عمران» به زندگی اجتماعی انسان می پردازد . زندگی اجتماعی امری طبیعی جهت رفع نیازمندی هاست. «ابن خلدون» پس از پردازش ضرورت اجتماع نوع انسان در سلسله بحث های منظمی مسائلی چون جغرافیا، آب و هوا ، محیط، اقتصاد و … را مورد بررسي قرار می دهد. بدین ترتیب وی ضرورت اجتماعی بودن انسان را در محیط اجتماعی جای می دهد و به دنبال طرح این نظر به جستجوي پیرامون دو گونه عمران بدوی و شهری مي پردازد ، آنگاه با بيان تقدم عمران بدوي بر حضري ، (شهري) به ذکر تفاوت ها و ویژگی های این دوگونه عمران اشاره می کند. به زعم وی شیوۀ معاش از بارزترین تفاوت های این دو گونه عمران است که از محیط طبیعی نشأت می گیرد. تفاوت در شیوۀ معاش، موجب شکل گیری اقتصاد «بادیه» و «شهر» می شود.
Abstract:
History includes a series of news about social world of humans, social of world and qualities that impose on this nature.
In the terms of muslims, philosophy is: The science and awareness of available circumstances.
-The philosophy of history is a science which belongs to “becoming communities not being Communities.
– Ibn Khaldun used the wisdom of the Quran for understanding the philosophy of Islamic history and he made his effort. {Idn khaldun}, for social, historical, political and philosophical events made a relationship. Also, he tried to make a link between the above thought and reality in his time .
The reality was in the survey and the link of historical – social research or creation of wisdom in the process of knowledge and action. The social life caused by some various factors such as culture ,economics, geography, politics. These are the basis of the analytic view of Ibn Khaldun. He criticized the style of writing” history events “in Islamic ancient world and discovered the wisdom of historical developments. Further more, he paid certain attention to new historical concepts and social factors and problems. He declared ,History is not a part of literature any more .But , it is an independent and new science by itself.” Ibn Khaldun established and organized the science of engineering and citizenship. He wanted to research about the nature of human beings and social .Besides he discovered the spirit ,equipments and internal reasons causing changes.
Evolution from Bedouin to civilization and forming new governments based on tribal prejudice and self-contered harshness and luxuriance. We see how the corruption of the governments and cities occurs.
Bedouin civil is obliged to step toward civilization and creation of developed political ,economical and scientific organizations .Furthermore , the complex process of social organization means the evolution from Bedouin civil to developed civil and engineering. In other words , the process of achievement to the culture is considered from this path. Finally, the development of civilization explains decline that is the result of development of Hazari’s Perfection and the creation of civilization.
Key Words
news- analytic history- knowledge of spirit [Biography]- philosophy of history- geography- Prejudice- engineering science -realism
فهرست مطالب
عنوان صفحه
چكيده…………………………………………………………………………………………. 1
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………….. 2
بخش يك: كليات پژوهش
ضرورت و اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………6
بیان مسئله تحقیق………………………………………………………………………………………………………6
پرسش های اصلی و فرعی …………………………………………………………………………………………..7
فرضیه های اصلی و فرعی ……………………………………………………………………………………..8
پیشینه و ادبیات تحقیق… ……………………………………………………………………………….9
روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………10
معرفي و بررسي منابع تحقیق ……………………………………………………………………11
بخش دو: فلسفه تاريخ و گونه هاي آن
فلسفه چیست؟ ……………………………………………………………………………………………………………20
لغت فلسفه (21)، در اصطلاح مسلمين (21)، حکمت قرآنی (23)، نظر حکمای اسلامی (24) ، نظریه حنافاخوری و خلیل جر درباره حقیقت فلسفه (25)، فلاسفه اسلامی به دو دسته تقسیم می شوند (26)،
تاریخ چیست ؟ ………………………………………………………………………………………………27
معنای لغوی تاریخ (28)، موضوع تاریخ (28)، مفهوم تاریخ (28)، تاریخ از دیدگاه قرآن (32)، نظريه پرفسور سرجرج كلارك درباره تاريخ (34)، مفاهیم بنیادین تاریخ (35)، مؤلفه های اصلی شکل دهنده علم تاریخ (35)، دفاع از تاریخ و روشهای آن (37)، تاریخ و علم تاریخ (38)، آگاهی تاریخ و عوامل پیدایش تاریخ (39)، عوامل یاری کننده (41)، نظریه درباره چیستی تاریخ (42)، تاریخ (46)،
فلسفه نظری تاریخ (جوهری) و پیشینه آن ……………………………………………………………..47
نظريه هگل در خصوص فلسفه تاریخ (49)،
فلسفه تحلیلی (انتقادی) تاریخ و پیشینه آن ………………………………………………………………..50
بخش سه: فلسفه تاريخ در اروپا
فلسفه تاريخ در اروپا …………………………………………………………………………………………………..56
آگاهی انسان از تاریخ خود (58)، زمینه سازان تحول (59)،
بخش چهار: فلسفه تاريخ دراسلام
الف: در بيش از ابن خلدون
در قرآن کریم …………………………………………………………………………………………………….60
تکامل تاریخ (62)، تکامل در تاریخ چیست (62)، فلسفه تاریخ در قرآن (63)، نظريه آندره پی یتر درخصوص فلسفه تاريخ (71)، تفسیر الهی درباره تاریخ (72)، نظريه دكتر علي شريعتي درباره فلسفه تاريخ دراسلام (74)،
عنوان صفحه
شهید صدر ، روش سنت های تاریخی در قرآن (76)، ارزش تاریخ و تاریخ منبع شناخت (78)، ارزشهای برین و متعالی (82)، اقتدار بشر (83)، اختیار بشر (83)، فلسفه تاریخ بر حسب سنت انبیاء (84)، یک نمونه از فلسفه تاریخ در معارف اسلامی (87)،
شناخت فلسفه تاريخ در نهج البلاغه…………………………………………………………..89
مقدمه (89)، تاکید بر کلیت تاریخ جوامع (89)، سرنوشت جوامع، تابعی از عملکرد فرهنگ آنان (89)، تاثیر رفاه و سختی در تباهی و شکوفایی استعدادها (92)، برداشت ساده اندیشان از سلطه بدان (93)، رابطه سیاست و فرهنگ در حرکت تاریخ (94)، همان ملاکی که عالم هستی را قانونی ساخته است ، تاریخ بشر را قانونمند نموده است (96)، شناخت معلول مستلزم شناخت علت نیست ولی شناخت همه جانبه علت است … (98)، نمونه های فلسفه تاریخ در اسلام از نظر قرآن و سنت و تاریخ (99)، قوم عاد (99)، قوم ثمود (100)، حضرت ابراهیم در برابر امتحان الهی (101)، حادثه مهم سال 66 هجری قمری (103)
در نزد ابن خلدون
شرح حال ابن خلدون و تجارب او …………………………………………………………………………………………107
اوضاع دولت هاي اسلامي در شرق و غرب عالم اسلام………………………………………………………………………..114
وحدت ادبي وفرهنگي عالم عربي در عصر ابن خلدون …………………………………………………………………………118
تغییرات و تحولات سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی اروپا در اواخر قرون وسطی ……………………………………..120
ابن خلدون و اسپانیا ( اندلس) سفر اول ……………………………………………………………………………124
سفردوم ابن خلدون به اسپانيا( اندلس) ………………………………………………………………………………………124
فلسفه تاريخ ابن خلدون………………………………………………………………………………………………………..126
تاريخ از دید ابن خلدون……………………………………………………………………………………….129
عنوان صفحه
روش تاریخ نگاری ابن خلدون …………………………………………………………………………………….133
سرشت تاريخي پديده هاي اجتماعي در تاریخ نگاری (136) ،
فایده تاریخ ………………………………………………………………………………………………………………………139
دور و جبر تاریخ ……………………………………………………………………………………………………………….140
علل اقتصادی (143)، علل کلی اجتماعی (145)،
جفرافیاگرایی ابن خلدون …………………………………………………………………………………………….147
نظريه قرآن درباره جغرافيا و اقليم و تأثير آن …در موجودات…اخلاق…( درچندآيه جهت نمونه) (152)،
مسئله عصبيت از دید ابن خلدون ……………………………………………………………………………………….154
علل انحطاط (158)، منشاء عصبیت (160)، کارکرد عصبیت (161)، اثر عصبيت درسياست و اجتماع (162)،
علم عمران………………………………………………………………………………………………………………………169
اقتصاد در اندیشه ابن خلدون (172)،
عمران بدوی و عمران حضری ……………………………………………………………………………………….173
ریشه دوانی تمدن و عمران (177)، اصول علم عمران بنابر تعریف آن (178)، تپولوژی جوامع (180)، آسيب هاي شهر نشيني( عوامل انحطاط تمدن و عمران) (193)، طبقات اجتماعی (194)، نظريه تقدم باديه نشيني و شهر نشيني (195)، نمودار: مراحل گذر از باديه نشيني به شهر نشيني (198)،
منابع تغذیۀ فکری ابن خلدون …………………………………………………………………………………….198
تاثیر فلسفه تاریخ ابن خلدون در افکار اندیشمندان و فلاسفه دوره رنسانس و قرون جدید اروپا ……………………201
ابن خلدون و جهان اندیشه (204)،
عنوان صفحه
نتيجه گيري……………………………………………………………………………………………..208
منابع و مآخذ…………………………………………………………………………………………………213
چكيده به زبان انگليسي
مشخصات پايان نامه به زبان انگليسي