پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
کاغذ و کاغذسازى
-
تاریخچه ساخت کاغذ در ایران
-
انواع کاغذهای دست‌ساز
-
شیوه کاغذسازی
-
رنگ کردن کاغذ
کاغذ ورقه نازک هموارى است که معمولاً از الياف گياهى ساخته مى‌شود و براى نوشتن و چاپ کردن به‌کار مى‌رود. البته موارد استعمال ديگرى نيز دارد.
کلمهٔ کاغذ از زبان سانسکريت وارد زبان فارسى شده است و لفظ اروپايى براى کاغذ از کلمهٔ پاپيروس يونانى است. اولين ملتى که در جهان موفق به اختراع کاغذ گرديد چينى‌هاى بودند، در سال ۱۰۵ بعد از مسلاد شخصى چينى بنام تاسى لون موفق به اختراع کاغذ شد و حدود سال ۶۱۰ م. به ژاپن و در ۷۵۱ م. به سمرقند راه يافت. در اواسط قرن دوم هجرى کاغذ از سمرقند به بلاد اسلامى رسد. مى‌گويند فضل ابن يحيى برمکى نخستين کسى بود که در بغداد کارخانه کاغذسازى داير کرد. در قرن ۴ هـ .ق. کاغذسازى در بغداد رواج تام داشت. ابن‌النديم از شش نوع کاغذ که در زمان او معرف بود، نام مى‌برد و مى‌گويد کتاب را از کاغذ خراسانى مى‌ساختند. در خراسان مردم براى ساختن کاغذ از پنبه و مواد نباتى استفاده مى‌کردند. مهمترين کاغذهائى که توسط مسلمانان ساخته شد کاغذ سليماني، طلعي، نوحي، فرعوني، جعفري، طاهري، مأموني، منصورى و چينى و هانى بود.
حدود يک قرن توليد کاغذ به‌روش دستى بود و در سال ۱۷۹۹ ميلادى و حدود ۱۲۱۴ هـ .ق. يک جوان فرانسوى بنام لوئى دوبرت ماشين کوچکى ساخت که کاغذ تهيه مى‌کرد.
به موجب نوشتهٔ گوستالوبون در کتاب تمدن اسلام و عرب اختراع کاغذ از پنبه و پارچه کهنه از ابتکار مسلمانان است.
بخش عمدهٔ کاغذ جهان از مغز چوب به‌دست مى‌‌آيد. جسم کاغذ الياف به‌هم آميختهٔ سلولز است.
از مشهورترين شهرهاى ايران که در کاغذسازى شهرت داشته خونا يا خونج است.که در زمان ياقوت به کاغذکنان معروف بوده است.
کاغذ از زمان اختراع آن تا امروز قابل اعتمادترين وسيله انتقال انديشه بشر بوده است و نقش مهمى در جمع‌آورى و ذخيرهٔ اطلاعات و دانش بشر دارد. از اين‌رو با پيدايش مرکب و صنعت چاپ و مواد رنگى اين انديشه بشرى با ابزارى نوين در آميخت. در تاريخ آمده است که انوشيروان شاه ساسانى نامه‌اى به پادشان هند نوشت که روى برگ درخت نوشته شده بود و مسعودى مورخ مشهور نيز به آن اشاره کرده است و ظاهراً از همان برگ‌هايى بوده که ابوريحان در کتاب تحقيق ماللهند به آن اشاره نموده است.
از معروف‌ترين کاغذهاى سدهٔ ۱۲ و ۱۳ هـ . ق. کاغذهاى خان باليغ، ختايي، سمرقندي، عادل‌شاهي، ترمه‌اي، کشميرى و فرنگى بوده است.
امروزه کشورهاى سويس، آلمان و ژاپن در ساخت کاغذ مقدم بر کشورهاى ديگرند و انواع و اقسام کاغذهاى سفيد و رنگى را توليد مى‌کنند.
تاريخچهٔ ساخت کاغذ در ايران
آنچه از مدارک و مستندات تاريخى برمى‌آيد، اين است که صنعت کاغذسازى از قرن هفتم هجرى به بعد در ايران وجود داشته و گسترش يافته است.
اولين کارخانهٔ کاغذسازى قبل از جنگ دوم جهانى تأسيس شد اما موفق نبود. حدود پنجاه و چند سال پيش کارخانهٔ دست دومى از خارج وارد شد و در کرج نصب گرديد، اما تبديل به مقواسازى شد. در سال ۱۳۲۶ هجرى شمسى شرکتى با سرمايه‌گذارى چند تن از جمله حسن‌على حکمت و دکتر صلح دوست و ژرژ عيسائيان تأسيس شد که خوراک آن کاغذهاى باطله ادارات و سازمان‌ها بود و منطقهٔ آن ورامين بود. اما بعد از ملى شدن صنعت نفت اين تلاش ناموفق ماند.
در ۱۳۴۴ اولين کارخانه کاغذسازى در هفت تپه خوزستان ايجاد شد و در ۱۳۴۶ شرکت کاغذ پارس تأسيس شد.
انواع کاغذهاى دست‌ساز
در گذشته نوشته‌ها روى پوست حيوانات نوشته مى‌شد، بعدها کاغذهاى دست‌ساز ساخته شدند.
کاغذ آهاردار
سطح کاغذهاى دست‌ساز کاملاً صاف و بدون خدشه نيست و تاروپود آن نيز کاملاً به‌هم پيوسته نيست. براى رفع خدشه و استقامت کاغذ و آمادگى براى مرحلهٔ بعدي، کد مهُره‌زنى است، بايد کاغذ را با مواد و شيوه‌هاى مختلف آهار زد. از جمله آهار با گل ختمي، با شيرهٔ گندم، با سريشم، با اسپرزه، با تخم خياز، با نشاسته را مى‌توان نام برد.
براى داشتن درخشش در کاغذهاى طلايي، بايد قبل از نقاشى آن را آهار زد. يک روش سفيدهٔ تخم‌مرغ است که با زاج دقيق شده باشد که با قلم موى پهن و ظريفى بر روى کاغذ مى‌مالند. سپس آن‌را با صدف مى‌مالند تا خوب براق شود.
کاغذ زرفشان
نوعى تزئين بر روى کاغذ است. براى اين‌کار مقدارى صمغ را با شيوۀ خاصى روى کاغذ مى‌پاشيدند و سپس ورقه‌هاى نازک طلا را به آن مى‌چسباندند. تکه‌هاى طلا روى صفحه درخشش خاصى مى‌يافت. از اين کاغذ در حواشى کتب و اوراق گرانبها استفاده مى‌شد.
کاغذ رزفشان نيز شيوهٔ ديگرى در تزئين کاغذ بود. در اين روش ابتدا روى کاغذ مقدارى نشاسته با صمغ مى‌ماليدند و سپس ذرات زر را روى کاغذ مى‌پاشيدند و از آن براى کتب نفيس و يا حواشى مرقعات و اوراق نفيس استفاده مى‌کردند.
کاغذ ابرى
کاغذ ابري، نوعى کاغذ تزئينى است که از دورهٔ تيمورى به بعد در ايران رايج گرديد. ابرى‌هاى همدان و کشمير معروف بوده است.
ساخت اين کاغذ را از اختراعات و ابداعات ايرانيان ساکن هند دانسته‌اند و گفته‌اند که اختراع ميرمحمد طاهر بوده است که اين شخص در عهد شاه طهماسب به هند سفر کرد و طريقهٔ ساخت آن را يافت. کهن‌ترين سندى که دربارهٔ کاغذهاى ابرى موجود است، سرگذشت شهاب‌الدين مرواريد بيانى کرمانى (۸۸۴ تا ۹۰۶ هـ.ق.) است که نوشته‌آند او سازنده افشان، غبار و رنگ‌آميزى ابرى کاغذ بوده است و اسناد ديگرى نيز دربارهٔ اين کاغذ موجود است.
کاغذ ابرى که کاغذ سايه‌دار نيز گفته شده از قرن پانزدهم هجرى براى حاشيهٔ صفحات کتاب‌ها، درون جلد کتاب‌ها و گاه خود صفحات به‌کار مى‌رفته است. خطاطان از اين کاغذ براى خوشنويسى استفاده مى‌کرده‌اند. امروزه روش‌هاى ابرى کردن را تنها عدهٔ اندکى مى‌دانند. اما شکل ساده‌تر آن که “نقش بر آب” گفته مى‌شود، امروزه رواج بيشترى دارد.
کاغذ سمرقندى
کاغذ سمرقندى از معروف‌ترين و مرغوب‌ترين کاغذهاى مورد مصرف در سده‌هاى ميانى دوران اسلامى است که در شهر سمرقند ساخته مى‌شد. اين کاغذ جزء اولين کاغذهاى ساخته شده در جهان اسلام بود که در قرن دوم هجرى مسلمانان به کمک کاغذسازان چينى اولين کارگاه ساخت آن را در سمرقند برپا کردند و از اين شهر به ساير بلاد اسلامى راه يافت. اين کاغذ به کاغذ چيني، هندى و خراسانى نيز معروف بوده است.
کاغذخان باليغ
خان باليغ کاغذ بسيار مرغوبى است که در شهر پکن (خان باليغ) ساخته مى‌شد. جنس کاغذ بسيارى از کتب و اوراق خطى نفيس ايران از اين کاغذ است.
کاغذ شامى
شامى نوعى کاغذ سفيد و بسيار شفاف و لطيف بوده که منسوب به شهر شام مى‌باشد.
شيوهٔ کاغذسازى
در گذشته، روش کار به اين صورت بود که چوب يا الياف نباتى را به مدت زياد در آب مى‌خيساندند و سپس مى‌کوبيدند و به شکل خمير در آورده و يک نوع چسب محلول در آب را به آن مى‌زدند. اين ترکيب را از پارچه‌اى عبور مى‌دادند تا لايه کاغذى به ضخامت موردنظر روى پارچه تشکيل شود.
در شيوهٔ مشابه ديگر، قطعات پارچه و پنبه را پس از جوشاندن به صورت خمير در مى‌آورند. سپس با آب مخلوط کرده تا آماده گردد. آنگاه صفحهٔ تورى ريزبافت فلزى يا پارچهٔ ريزبافت را با فاصلهٔ معينى داخلى خميرمايه کرده و پس از آن که خميرمايه بر آن چهارچوب نشست. آن‌را بيرون آورده تا آب آن برود. پس از اين‌که کمى خشک شد، آن‌را از روى چهارچوب برداشته و لاى نمد و يا کاغذ کاهى گذاشته زير پرس قرار مى‌دهيم. پس از خشک شدن و صاف شدن، آنها را آهار کرده و استفاده مى‌کنيم.
رنگ کردن کاغذ
با نگاهى به آثار خط و نقاشى هنرمندان ايراني، درمى‌يابيم که اين هنرمندان با کوچک‌ترين وسيله، ذوق و قريحهٔ خود را نشان مى‌داده‌اند و امروزه با وجود رنگ‌ها و مواد شيميايي، در مقايسه با آن دوران، نيازها پاسخ داده نمى‌شوند. براى رنگ کردن کاغذ در قديم از مواد گياهى و طبيعى بهره مى‌برده‌اند. امروزه اين روش هنوز بکار مى‌رود و کارآيى خود را دارد.
براى رنگ کردن کاغذ از چاي، پوست پياز، پوست گردو، گل‌گاوزبان، زغفران، حنا و رنگ‌هاى شيميايى مى‌توان استفاده کرد. اين رنگ‌ها بسته به نوع کاغذ، کيفيت‌هاى متنوعى را ارائه مى‌دهند.
