مسجد جامع اولیه اردستان

مسجد جامع اولیه اردستان:

معماری:
1-  شبستان ستوندار بوده (بعدها در شیوه رازی و اصفهانی، چهار ایوانه شد).
2-  مسجد اولیه بر روی ساختمانهایی (شاید ساسانی) ساخته شده است.
3-  مسجد اولیه دارای حیاطی مرکزی با وسعتی کم و بیش برابر حیاط فعلی بوده است.
4-  شبستانهای ستوندار از چهار طرف، حیاط را احاطه می‌کرده است.
5-  نمازخانه به شکل ساختمانی کوچک و مجزا در گوشه شمال غربی مسجد قرار داشته.
6-  شبستانهای شمالی و جنوبی دارای پنج دهانه به طرف حیاط و سه چشمه عمق داشته‌اند.
7-  دهانه میانه شبستانهای شمالی و جنوبی دارای عرضی بیشتر از سایر دو دوهانه طرفین خود می باشد.
8-  شبستانهای شرقی و غربی دارای شش دهانه به طرف حیاط و دو چشمه عمق بوده.
9-  شبستانها از نظر نوع ستونها دارای تفاوت‌های مشخصی در ساختمان ستونها است که به نظر می رسد مربوط به دوره‌های ساختمانی متفاوت مسجد اولیه می شود، که به طریق زیر قابل بررسی است.1ـ ستونهای شبستان جنوبی 2ـ ستونهای شبستان غربی و شمالی 3ـ ستونهای شبستان شرقی.
10-  ستونهای شبستان جنوبی قطری بزرگتر از ستونهای سایر شبستانها داشته و ساختمان آن نیز از آجرهای متفاوت از ستونهای دیگر است.
11-  طرز ساختمان ستونهای شبستان جنوبی متفاوت با سایر ستونها است، به این صورت که به صورت لایه‌های افقی و عمودی کار شده‌اند. (مشابه با ستونهای ساسانی تپه میل و مسجد تاریخانه دامغان).

سازه:
1-  ساختمان مسجد بطور کلی از آجر و ملات گچی ساخته شده بوده است، به جز دیوارهای خارجی آن که از آجرهای خشتی قطور بنا شده بود.
2-  پوشش آسمانه شبستانها، تاغ آهنگ بوده.

آرایه:
1-  تزئینات گچبری متنوع و متفاوت بر روی چفدهای دالان ورودی جنوب غربی، گوشواره‌های ستوندار در مقصوره مسجد، دو ستون کنج در گوشه جنوب غربی و شمال غربی، ستونهای گرد ایوان شمالی و ازاره دیوار شبستان شمال شرقی دیده می‌شود.
2-  کتیبه‌ها با تزئینات دیواری.
3-  آجرهای نقاشی شده (که احتمالاً متعلق به تاغ آهنگ شبستان شمالی است).