مسجد جامع فهرج

نخستین مسجد در ایران، مسجد جامع فهرج می‌باشد، این مسجد، ویژگیهای نیارشی شیوه پارتی (ساسانی) را داراست، با پیشینه تاریخی ایوان کرخه.

بررسی ویژگیهای مسجد جامع فهرج به عنوان نخستین مسجد ایرانی و قیاس آن با مسجد پیامبر:

* از نظر کالبدی :
1-  در اینجا هم ساختمان از دو بخش سرپوشیده و سرگشاده تشکیل شده است، با این تفاوت که در مسجد پیامبر این تقسیم بندی به صورت الگوی مسجد سبک عربی صورت گرفته در حالیکه در مسجد جامع فهرج بخش سرگشاده در میان بخش سرپوشیده می‌باشد.
2-  شبستان اصلی در هر دو مسجد رو به قبله است.
3-  مسجد پیامبر، حیاط ساده دارد، اما مسجد جامع فهرج، حیاط مرکزی به معنی واقعی دارد.
4-  هر دو، شبستان ستوندار ساده دارند.
5-  در مسجد جامع فهرج، شبستان دورتادور حیاط ادامه پیدا می‌کند، در حالیکه در مسجد پیامبر، شبستان ادامه پیدا نکرده است.
6-  در مسجد جامع فهرج، در حالی که شبستان با حیاط ارتباط مستقیم دارد اما استقلال فضایی‌اش حفظ شده.
7-  هر دو مسجد دیواربست  هستند.
8-  در هر دو مسجد راستای ستونها، راستای قبله می باشد.

* از نظر سازه‌ای:
1-  سازه مسجد عربی، درخت نخل و نیز شاخه درختان است، اما سازه مسجد ایرانی، جرز خشتی و تویزه‌های ساسانی است.
2-  چفد مبنای مسجد ایرانی، چفد مازه‌دار است و سقف صاف ندارد (مانند مساجد اموی نیست). برخی عقیده دارند که مسجد اموی الگوی مسجد ایرانی است اما این نظر قابل قبول نیست. «سادگی» تنها الگوی معماری عربی است که به الگوی معماری ایرانی راه یافته است.
* تقسیم بندی مساجد از دیدگاه دوم (تقسیم بندی مارتَن):
1-  مساجد با شبستان ستوندار: مسجد جامع فهرج ـ تاریخانه ـ مسجد جامع نائین ـ مسجد جامع شوشتر ـ مسجد جامع صیراف ـ مسجد جامع قبلی اصفهان ـ مسجد جامع قبلی اردستان.
2-  مساجد با گنبد خانه و ایوان (گنبد خانه ایوان‌دار): مسجد جامع اردستان کنونی ـ مسجد جامع زواره ـ مسجد جامع گلپایگان ـ مسجد گناباد ـ مسجد جامع قائن ـ مسجد جامع اصفهان ـ مسجد برسیان ـ مسجد جامع قزوین ـ جامع ساوه ـ جامع بروجرد ـ جامع ورامین ـ جامع یزد ـ جامع گوهرشاد ـ میرچخماق ـ مسجد امام اصفهان.
3-  مسجد ایوان‌دار (مسجد با یک ایوان تنها، گنبدخانه ندارد): مسجد جامع نیریز ـ مسجد جامع فردوس ـ مسجد جامع فریومد ـ مسجد جامع ملک زوزان ـ مسجد جامع کرمان ـ جامع شیراز.
4-  مسجد با گنبد خانه میانی (که مارتن به آن مسجد ترکی می‌گوید): مسجد کبود تبریز.

مسجد جامع فهرج (یزد ـ سده 1):

معماری:
1-  نقشه‌ای بسیار ساده دارد.
2-  شبستانی با سه دهانه دارد که دهانه میانی بزرگتر از دو دهانه چپ و راست آن است.
3-  منار مسجد، هم دوره با خود مسجد نیست. (بعدها شکل گرفته است)
4-  نمای «سیمگل» و «گل ریگ» دارد.
و-  ورودی اصلی مسجد از صفه‌ها بوده (جای دو درگاه اصلی در صفه‌ها دیده می‌شود).
6-  میانسرای کوچکی دارد که از جنوب به سه دهانه شبستان و از شرق و غرب هر یک به دو دهانه رواق، محدود می شود.
7-  در پهلوی شمالی میانسرا، 4 صفه وجود داشته که با درگاه‌هایی به هم راه داشته‌اند و حالا بسته شده‌اند.
8-  جای محراب اصلی شبستان، نخست یک تو رفتگی راستگوشه بوده و بعدها محراب کاهگلی را درون آن کنده‌اند. این تصرف نازیبا بر روی دیوارهای دیگر شبستان و ایوان نیز تکرار شده است.
9-  درآیگاه اصلی مسجد در حال حاضر، در کنار مناره آن است و یکراست به شبستان باز می شود. (احتمالاً همزمان با ساخت منار، این درآیگاه نیز ساخته شده است).
10-  به نظر می‌رسد دو اتاق در دو سوی غربی مسجد [که شاید شبستانی زمستانی بوده‌اند]، همزمان با خود مسجد ساخته شده باشد. تاغ هر دوی آنها، از نوع تاغ آهنگ است.

سازه:
1-  چفدها همگی خاگی (بیضی) هستند.
2-  تاغ‌ها، از نوع آهنگ (ناوی یا کوره پوش) می باشند.
3-  پوشش صفه‌ها همچون نیم گنبدی ساده است.
4-  گوشه سازی صفه‌ها، ترنبه ساده است که روی آنها گریوار و روی آن نیم گنبد ساخته شده است.
5-  بکارگیری عنصر «هوبه» در چفدهای درگاه‌ها (همچون درگاه‌های ساسانی).
6-  اجرای چند طاقچه با چفدهای شکنجی «دالبری» در جرزهای نمایی میانسرا.
7-  مسجد کلاً از خشتهایی به اندازه یک اَرَش ساخته شده.

آرایه:
1-  اجرای نقش درهای ساسانی با گچ، بر روی دیوار شرقی مسجد.
2-  بکارگیری زغره و ستونک‌هایی در چهارگوشه ستون‌های شبستان.
3-  آرایش سرستون‌ها و درگاه‌ها (به شیوه معماری پیش از اسلام).
4-  کَته گُم: نهانگاه‌هایی که در زیر مسجد وجود داشت و مردم دارایی خود را در روزهای آشفتگی در آن پنهان می‌کردند.