محمد حسن معمار

قرن سیزدهم ه . ق

نام اثر: مسجد نصیرالملک شیراز

مجموعه بنا از یک مسجد بزرگ و یک امامزاده با گنبد و صحن ورودی مجزا تشکیل شده است. مسجد خود دارای صحن وسیع، دو ایوان روبروی هم، دو شبستان کشیده، یک سر در ورودی پر تزیین و یک رواق است.

 

این عناصر فضایی در مسجد ترکیبی نسبتا متداول دارند. یعنی صحن در میان نشسته و دو ایوان در دو سوی متقابل و دو شبستان در دو جهت دیگر آن قرار گرفته اند. یکی از ایوان ها عمیق تر شده و ترکیبی از ایوان و گنبدخانه را عرضه می کند، ورودی نیز در گوشه بنا واقع شده است.

 

اما با اندکی دقت در بنا متوجه می شویم که مسجد گویی وارونه شده است، یعنی بر خلاف معمول در حجم کلی مسجد جبهه قبله خالی مانده و ساختمان اصلی مسجد در سه سوی دیگر صحن قرار گرفته است. نمای جبهه قبله به صورت تک دیواری درآمده و ایوان قبله که ایوان اصلی مسجد محسوب می گردد. کم عمق شده و پشت آن نیز خالی مانده است. حال آن که ایوان شمالی عمیق است و چنان که آمد شمایی از گنبدخانه را نیز در طرح خود دارد، به علاوه، این جهت گیری نسبت به قبله باعث شده شبستان اصلی مسجد به جای جبهه قبله در سمت غرب مسجد بنشیند و محراب نه در میانه طول بلکه در عرض آن – که سه دهانه بیشتر نیست قرار گیرد و به این ترتیب جلوه خود را از دست بدهد.

امروز علت این پشت کردن ساختمان به قبله روشن نیست. شاید عوارض و مشخصات زمین و یا وجود امامزاده در قسمت شمالی آن و یا علل دیگری که بر ما پوشیده است طراح را به این تصمیم گیری واداشته است، اما از آنجا که در طرح مساجد جبهه قبله و تشخیص آن اهمیت فراوان دارد، معمار با این انتخاب مشکلات زیادی در طرح مواجه شده و برای نمایش دادن و اهمیت بخشیدن به جبهه قبله، تمهیدات جالب و متعددی اندیشیده است. اول آن که ارتفاع نماهای چهار طرف صحن یا به عبارت دیگر با حجم منفی حیاط به گونه ای بازی کرده که ایوان سمت قبله به صورت یک حجم متشخص جلوه نموده و محور قبله نیز تعیین یابد. به این صورت که با کن ارتفاع گرفتن نماهای دو سوی شرقی و غربی و نیز نمای سمت قبله، زمینه را برای مرتفع نمودن و در نتیجه نمایش بیشتر ایوان قبله مهیا کرده است. وجود دو ماذنه به دو طرف ایوان سمت قبله را نیز می توان تاکیدی دوباره بر این ایوان تلقی نمود. همچنین برای تشخص بخشیدن به محور قبله علاوه بر ایوان قبله ارتفاع تمامی جبهه مقابل قبه را هم ارتفاع ایوان سمت قبله انتخاب نموده و به این ترتیب گفتگویی بین دو جبهه مقابل ایجاد و محور قبله را نمودار کرده است. به نظر می رسدارتفاع یافتن تمامی جبهه مقابل قبله و نه فقط ایوان آن با دور اندیشی و به جهت حفظ تشخص ایوان قبله اتفاق افتاده است. حوض طویل میان حیاط که بین دو ایوان کشیده شده نیز تاکید بر امتداد محور قبله را تکمیل می نماید.

منبع: کتاب معماران ایران

بررسی و نوشته: زهره بزرگ نیا