پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
یونجه Medicago.L :
در حدود 65 گونه و مقدار زیادی واریته از این جنس در قاره های مختلف یافت می شوند که بسیاری از آنها جزء علف های هرز و بعضی زراعی و چراگاهی و علوفه ای می باشند. اغلب گیاهان علفی یکساله یا چندساله اند و به ندرت در بین آن ها گونه های خشبی و درختی دیده می شود.
یونجه گیاهی است از خانواده Legominose که به علت غنی بودن از نظر پروتئین، کلسیم و ویتامین و به دلیل خوش خوراک بودن و درصد کم سلولز در ردیف بهترین گیاهان علوفه ای قرار گرفته است. ارزش یونجه علاوه بر ذخیره نمودن مواد غذایی به خاطر تاثیر مهمی است که در اصلاح زمین زراعتی از راه تهویه زمین، تناوب، زهکشی و افزایش مواد آلی خاک و ازدیاد ازت خاک دارد.
اصولا یونجه گیاهی است بومی نواحی گرمسیر که به خشکی مقاوم می باشد، ولی در هرگونه آب و هوایی نیز رشد و به انواع زمین ها عادت می نماید. البته کشت آن در خاک های حاصلخیز و مناسب بهترین عملکرد را دارد و در زمین های شنی و هوای سرد محصول چندان مناسبی ندارد.
این گیاه اغلب به حالت نیمه خودرو در کنار جاده ها، برروی تپه ها و اراضی بایر نیز می روید. و در بهار زودتر از سایر گیاهان علوفه ای نمو می کند. و در برابر شرایط نامناسب اقلیمی نسبتا مقاوم و در هر سال بر حسب شرایط محیط 4 تا 5 چین و بیشتر می توان از یک مزرعه برداشت کرد. و سطح کشتی حدود 33 تا 35 میلیون هکتار را در جهان به خود اختصاص داده است.
تاریخچه:
یونجه به عنوان یکی از مهم ترین گیاهان علوفه ای دارای سابقه تاریخی بسیار قدیمی است و قدمت آن به ابتدای تاریخ تمدن می رسد. موطن اصلی یونجه ایران و جنوب غربی آسیاست و در 470 سال قبل از میلاد مسیح از ایران به یونان برده شده و از آنجا به ایتالیا و سایر کشورها منتقل گردیده است و به Herbamedia یا علف مادها معروف بوده و اکنون نیز با توسعه دامپروری زراعت واریته های آن در تمام نواحی کشور معمول است.
یونجه را در 700 سال قبل از میلاد در بابل می شناختند و از کشورهای اروپایی بوسیله اولین کاشفان اسپانیایی در قرن شانزدهم به آمریکای مرکزی و جنوبی وارد و از سال 1730زراعت آن در آمریکا معمول شد.
تاریخچه کشت یونجه در واقع سرگذشت مهم ترین گیاه علوفه ای دنیا و اولین گیاه علوفه ای اهلی شده است که بشر اولیه آن را به درستی به عنوان یک گیاه با ارزش از لحاظ تغذیه دام تشخیص داده است.
یونجه در دوران تهاجم ایرانیان به یونان به این کشور آورده شد و رومیان به هنگام فتح یونان از آن استفاده کردند و در سال 140 پیش از میلاد آن را به روم بردند.
دلیل نامگذاری آن این بود که در نتیجه شکست خشایارشاه د رسال 479 پیش از میلاد و عقب نشینی ارتش ماد از خاک یونان، یونانی ها برای اولین بار بقایای یونجه زارهایی را که مهاجمین مآل اندیش در پشت سنگرهایشان جهت تغذیه اسب های ارابه کش، شترها، حیوانات اهلی و خانگی کاشته بودند، مشاهده کردند و این گیاه را به مناسبت این که به مادها تعلق داشت مدیک (Medic) نامیدند و این واژه سپس در ادبیات لاتین به مدیکا و در مجموعه لغات و اصطلاحات علمی گیاه شناسی به مدیکاگو تبدیل و به کار برده شد.
مشخصات گیاهشناسی :
یونجه گیاهی است چندساله با ریشه های قوی و عمودی که به علت طویل بودن ریشه رطوبت اعماق را جذب نموده و مدت زیادی در مقابل خشکی و گرما مقاومت می نماید. غده های باکتری بر روی ریشه های ظزیف بوجود آمده و وظیفه آن ها تثبیت ازت هوا است. ریشه در شرایط مناسب گاهی تا 7 متر به طور عمودی در خاک نفوذ می کند. عمق ریشه ممکن است به 20 متر هم برسد. سرعت رشد آن زیاد و در فصل اول رویش به 50 تا 60 سانتیمتر می رسد و پس از یک سال تا 100 سانتیمتر رشد می کند. ساقه یونجه در نزدیک سطح زمین به مرور زمان ضخیم و چوبی شده و تشکیل طوقه گیاه را می دهد. ساقه هایی که از طوقه خارج می شوند، بین 5 تا 25 عدد است. مقطع ساقه معمولا مربعی و ساقه ها سبز و پوشیده از کرک های نرم می باشند. ساقه ها دارای مغز زیادی بوده و ارزش غذایی آن ها زیاد است.
برگ یونجه به صورت برگ های سه برچه ای در روی ساقه به طور متناوب قرار گرفته و تخم مرغی شکل اند و دو برگچه طرفین بدون دمبرگ و وسطی دمبرگ کوتاهی دارد.
برگ ها از نظر پروتئین غنی تر از سایر قسمت های گیاه می باشند و حدود 50 درصد وزن گیاه را تشکیل می دهند. آرایش گل در یونجه خوشه ای است. میوه به صورت غلافی و وزن هزاردانه آن 2 گرم می باشد. ازدیاد یونجه معمولا به وسیله بذر است ولی به طزیق غیر جنسی مثل قلمه ساقه و ریشه نیز می توان آن را تکثیر نمود.
ارقام مختلف یونجه:
یونجه دارای واریته های زیادی است که آن ها را به چهار گروه تقسیم می کنند:
1ـ گروه معمولی Common: یونجه های این گروه تنها M.sativa را در بر میگیرد.
2ـ گروه ترکستانی Turkestan: اصل یونجه های این گروه از ترکستان آسیا است.
3ـ گروه ابلق یا الوان یا مخلوط Variegated: یونجه های این گروه از ارقام M.media تشکیل می شود.
4ـ گروه غیر مقاوم به سرما non-hardy: یونجه های این گروه به آب و هوای سرد ناسازگار و مخصوص نواحی گرم می باشند.
در ایران کشت چند نوع یونجه رایج است که هر یک عملکرد منطقه ای مناسبی دارند. و بیشتر به نام ناحیه ای که در آن کشت می گردد نامگذاری شده است و کلا به دو گروه تقسیم می گردند.
یکی یونجه های محلی: 1ـ یونجه همدانی 2ـ یونجه یزدی 3ـ یونجه بغدادی 4ـ یونجه بمی 5ـ یونجه شیرازی 6ـ یونجه نیک شهری 7ـ قره یونجه
و دیگری یونجه هایی که بذر آن ها از کشورهای خارج وارد شده و به تدریج زراعت آن معمول می گردد: 1ـ یونجه رنجر Ranger 2ـ یونجه Moapa
اکولوژی یونجه:
یونجه دارای ریشه عمیق و در خاک های عمیق و با زهکشی خوب، حاصلخیز، خنثی، تا کمی قلیایی بهترین رشد را دارد و خاک های کم عمق مناسب کشت یونجه نمی باشند. در خاک های اسیدی در صورتی که PH به 5/5 برسد، رشد یونجه متوقف می گردد. بهترین PH 7 تا 5/8 می باشد. در مرحله جوانه زدن به شوری خاک حساس ولی بعد از جوانه زدن و ریشه دادن سازش خوبی از خود نشان می دهد. در شرایط آب و هوایی متفاوت یعنی از زمستان خیلی سرد تا تابستان بسیار گرم می تواند رشد و نمو نماید.
حداقل درجه حرارت برای جوانه زدن و شروع رشد یونجه 10 درجه سانتیگراد است (صفر یونجه).
ولی بهترین شرایط آب و هوایی برای یونجه آب و هوای گرم با رطوبت نسبتا کم محیط می باشند که البته خاک باید رطوبت کافی داشته باشد و بیشترین محصول در نواحی آبیاری شده گرم و خشک بدست می آید.
یونجه در خاک های بیش از حد مرطوب عملکرد خوبی ندارد. زیرا یونجه گیاهی است که ریشه آم به اکسیژن زیاد در خاک احتیاج دارد. و خاکی که در آن تهویه صورت نمی گیرد و خلل و فرج عاری از اکسیژن است، برای آن مناسب نیست.
خاک های لیمونی حاصلخیز با تحت الارض قابل نفوذ بهترین خاک برای کشت یونجه می باشد.
روش کاشت یونجه:
با توجه به اینکه یونجه به مدت چند سال زمین را اشغال می کند، آماده کردن زمین برای کشت آن اهمیت زیادی دارد. زمین کشت یونجه باید فشرده، یکنواخت، نسبتا مرطوب، و بدون علف هرز باشد. زمینی که برای زراعت یونجه انتخاب می شود، باید حاصلخیز شنی رسی ، یا رسی شنی، عاری از علف هرز ، مسطح با شیب مناسب برای آبیاری بوده و بالاخره تهویه در آن به آسانی انجام شود. باید در نظر داشت که خاک مسطح مزرعه به میزان مناسب دارای مواد آلی باشد تا زمین سله نبندد. کود آلی را در پاییز یا پیش از بذر کاری و یا به هنگام آن به طور یکنواخت بر سطح مزرعه پخش و با شخم با خاک مخلوط نمایند.
برای تهیه زمین و بستر کاشت یونجه زمینی را که در اواخر پاییز یا زمستان شخم خورده باشد به وسیله ماله یا لولر آن را تسطیح و هموار می سازند. بعد از تسطیح می توان بلافاصله به پخش کودهای معدنی اقدام نمود یا کودپاشی و بذر پاشی را توأما انجام داد. پس از این که زمین آماده شد، بذر را به صورت دستپاش یا با استفاده از بذر افشانهای مناسب در زمین می پاشند. به خاطر ریز بودن بذرهای یونجه بستر کشت باید کاملا نرم باشد. کشت یونجه در بهار مخصوص نواحی سرد است، ولی در مناطق گرم مثل خوزستان بهتر است در پاییز و حتی اوایل زمستان کشت گردد. به طور کلی در مناطق سرد باید تاریخ کاشت را در بهار زودتر و در پاییز دیرتر انتخاب نمود.
بذر یونجه به هر وسیله ای که کشت می شود، باید به طور یکنواخت و در عمق کمی از خاک قرار گیرد و بهترین عمق کاشت در خاک های سنگین 7 تا 12 میلی متر و در خاک های سبک 12 تا 25 میلی متر. زیرا عمیق تر کاشتن در خاک های سبک باعث می شود بذر در منطقه ای قرار گیرد که دیرتر رطوبت از دست می دهد. اخیرا بذرپاش های مخصوصی برای کشت یونجه ساخته شده که مجهز به غلتک بوده که خاک را سفت و بین بذر و خاک تماس خوبی ایجاد می کند و مصرف بذر را به 2 تا 4 کیلوگرم در هکتار کاهش می دهد.
در صورتی که هدف از کشت یونجه برداشت علوفه باشد، معمولا میزان بذر را زیاد و فاصله بوته ها و خطوط را کم می گیرند و حداکثر فاصله خطوط را ممکن است 20 تا 25 سانتیمتر و یا کمتر در نظر گرفت. ولی در صورتیکه هدف تهیه بذر یونجه باشد، باید فاصله خطوط را 60 سانتیمتر و حداکثر 90 سانتیمتر انتخاب و فاصله بوته ها از 3ـ4 سانتیمتر کمتر نباشد. در صورتی که برای اولین بار اقدام به کشت یونجه می شود، بهتر است بذر یونجه را با باکتری های تثبیت کننده ازت تلقیح نمود که ساده ترین روش برای تلقیح پخش مقداری از خاک یونجه زار در زمین می باشد.
تأمین مواد غذایی یونجه و کود دادن:
حاصلخیزی خاک یکی از عواملی است که مستقیما روی محصول اثر می گذارد و برای تولید حداکثر محصول باید مورد توجه قرار گیرد. یکی از دلایل پا نگرفتن مزرعه یونجه، تنک بودن، صدمه دیدن از سرما و خسارت دیدن از امراض و به طور کلی کمی تولید، فقیر بودن خاک است. یک تن یونجه خشک 5/4 کیلو فسفر ، 20 کیلو پتاسیم، 5/13 کیلو کلسیم، و 3/2 کیلو گوگرد و مقداری از عناصر دیگر را از خاک جذب می کند. بنابر این یک مزرعه یونجه برای پایداری خود باید مقدار کافی فسفر، پتاس، برم و گوگرد را سالانه دریافت نماید و معمولا ازت لازم نمی باشد.
پخش کود دامی به میزان 30 تا 40 تن در هکتار باعث بهبود ساختمان خاک و پوک شدن زمین می شود. بهتر است آن را همراه با شخم عمیق و در اواخر پاییز به زمین داد تا پوسیده تر شود.
کودهای شیمیایی که شامل کوهای ازته، فسفره، پتاسه و کودهای آهکی و سایر عناصر ضروری است، می توان قبل یا در موقع بذرپاشی به خاک اضافه نمود که با استفاده از کودپاش های مختلف روی خاک پخش و یا با کودپاش هایی که به بذرپاش متصل است، در طزفین خطوط بذر می باشند و در صورتی که خاک فقیر باشد، اضافه کردن کود به صورت نوار و در عمق 5/2 سانتی متری زیر بذر می تواند نتیجه بهتری عاید نماید.
خصوصیات مطلوب برای انتخاب بذر:
خصوصیاتی که در موقع انتخاب بذر مناسب برای کشت باید مورد توجه قرار گیرد.علاوه بر داشتن قوه نامیه خوب (98تا 100 درصد ) و سازگاری با شرایط محیطی و پاکی بذر و خلوص بذرو عدم آلودگی به بذر علف های هرز به خصوص بذر سس بایستی شرایط زیر را نیز دارا باشند:
1. محصول زیاد
2. مقاومت به خشکی
3. مقاومت به آفات و امراض
4. ارزش غذایی علوفه
5. مقاومت به سرما و قدرت زنده ماندن در زمستان مناطق سرد
6. تولید بذر زیاد
عملیات داشت یا مراقبت های زراعی:
عملیات داشت یونجه شامل کود دادن، آبیاری و مبارزه با آفات و بیماری ها می باشد.
1-کود دادن: علاوه بر کودهایی که قبلا و در موقع کاشت به زمین داده شده ، به نسبت محصولی که سالیانه از زمین برداشت می شود، بایستی به صورت سرک به زمین بازگرداند که معمولا کود سرک مورد لزوم را پس از چین اول یا چین دوم ، به صورت فسفات آمونیوم و سولفات پتاسیم به زمین می دهند.همچنین در صورت لزوم دادن سنگ آهک آسیاب شده به طور سالیانه و دادن کود حیوانی پوسیده قبل از شروع سرما می تواند در طول عمر و میزان محصول یونجه تاثیر زیادی داشته باشد.
2-آبیاری: پس از بذر پاشی باید مزرعه آبیاری شود و برای جلوگیری از سله بستن در صورت امکان سله شکنی شود.یا پس از 3روز مجددا آبیاری تا بذوری که در سطح زمین باقی مانده به خاک بچسبد و با وجود رطوبت کافی بذور جوانه بزنند در مناطق گرم گاهی آبیاری سوم نیز برای بهتر سبز شدن بذر ضروری است که فاصله آن 4 تا 6 روز بعد از آبیاری دوم است. میزان آب مورد نیاز یونجه و دفعات آبیاری آن به عمق و ساختمان خاک، میزان بارندگی، حرارت محیط وزش باد و تعداد چین یونجه بستگی دارد که در مناطق گرم آب بیشتر و دفعات زیادتری لازم است.این گیاه نسبت به میزان آبی که دریافت می دارد، محصول تولید می کند. یونجه در سال 15 تا 30 نوبت آبیاری می شود و نیازآبی آن خیلی بیشتر ازسایر نباتات زراعی است و در نقاط گرمسیر هر 4 تا 6 روز و در نقاط سردسیر هر 8 تا 10 روز یک مرتبه آبیاری می شود. مقدار آب مورد نیاز یونجه در مناطق مختلف 12 تا 18 هزار متر مکعب در هکتار و در مناطق خیلی گرم گاهی تا 30 هزار متر مکعب در هکتار می رسد. کشت دیم یونجه در ارتفاعات مرطوب شمال…کاملا امکان پذیر است و بسته به میزان تامین آب مورد نیاز، علوفه تولید خواهد کرد.
روش های آبیاری به صورت کرتی و نشتی است که در بیشتر نقاط ایران به صورت کرتی و آبیاری غرقابی است.
3-مبارزه با آفات و بیماریها: سس یکی از آفات مهم گیاهی در یونجه است که باید با انجام عملیات پیش گیری از آلودگی مزارع و یا با انجام مبارزه زراعی و ایجاد تناوب صحیح و چرخانیدن مزارع و سوزاندن آنها و یا استفاده از مواد شیمیایی در قبل و بعد از اتصال سس به یونجه با آن مبارزه نمود. استفاده از سموم شیمیایی برای مبارزه با علف های هرز در مزرعه یونجه ضمن این که تاثیر قابل توجهی ندارد،گران نیز تمام می شود.بنا براین نکته اصلی در زمان کشت یونجه،داشتن یک مزرعه عاری از علف هرز است با توجه به این که یونجه در سال اول به کندی رشد می کند،باعث چیره شدن علفهای هرز بر یونجه های تازه جوانه زده می شوند و مقدار محصول و کیفیت علوفه را به میزان زیادی کاهش می دهند که دقت در آماده کردن زمین و انتخاب بذر و بوجاری کردن آن و انتخاب بذر گواهی شده همچنین انتخاب فصل کاشت و تاریخ کاشت مناسب، تغذیه کافی یونجه زار، آبیاری به موقع، درو یا چیدن با ارتفاع مناسب از سطح خاک و سایر موارد از عواملی هستند که در کاهش علفهای هرز نقش عمده دارند و مبارزه شیمیایی با علفهای هرز در پاره ای موارد از جمله راهها برای مبارزه با آنهاست.
درمورد آفات جانوری حشراتی مثل سر خرطومی برگ، سر خرطومی ریشه، لارو کارادرینا، ملخ، سن و موش می توان تا 15 روز قبل از برداشت با سمومی مانند سوپر اسید، دیازینون، دی الدرین، فسفر دوزنگ مبارزه نمود. لازم است کمال دقت در تاریخ سم پاشی و انتخاب نوع سم در مبارزه شیمیایی زراعت یونجه به عمل آید تا باقیمانده سم در علوفه مصرفی نبوده و باعث مسمومیت دام مصرف کننده نگردد.
در مورد بیماری هایی مثل پژمردگی باکتریایی،بیماری لکه برگی،بیماری پوسیدگی ریشه و یا نماتدها نیز می توان علاوه بر مبارزه شیمیایی از واریته های مقاوم نیز استفاده نمود.
عملیات برداشت یونجه:
یونجه از گیاهانی است که بر حسب موقعیت آب و هوایی و واریته تعداد چین های آن در طول سال نسبتا زیاد است. مهم ترین عواملی که در موقع برداشت باید مورد توجه قرار گیرند،عبارتند از:
1) مقدار محصول
2) کیفیت علوفه
3) تاثیری که برداشت بر روی دوام گیاه می گذارد.
زمان برداشت یونجه عامل مهمی برای به دست آوردن علوفه بیشتر است و تعیین آن باید بر اساس زمان معینی از رشد این گیاه باشد.یونجه ای که در اوایل پاییز کشت شده نباید در همان سال برداشت شود و باید از آن مراقبت کرد تا در سال بعد محصول بیشتر و مرغوب تری تولید نماید.و یونجه ای که در بهار کشت شده برای رشد بهتر ریشه و شاخ و برگ لازم است در سال اول کاشت یا چین اول در زمان گل دادن کامل مزرعه برداشت گردد.هر چه در سال اول و به خصوص در چین اول به گل دادن کامل یونجه نزدیکتر شود،رشد ریشه آن زیادتر و ریشه قادر خواهد بود آب و مواد غذایی بیشتری جذب و مدت بیشتری دوام داشته باشد و هرچه در سال اول زود درو شود و نزدیک زمین درو شود زود مورد حمله علفهای هرز قرار گرفته و مقاومت آن در مقابل عوامل نامساعد کم،از دوام آن کاسته شده، عملکردش کم، بوته ها ضعیف و مزرعه شروع به تنک شدن می نماید.که باید بین مزایای برداشت زود و برداشت دیرتعادلی برقرار نمود.
میزان پروتئین و کاروتن در گیاه یونجه تا حدود مرحله گل دادن به حداکثر مقدار می رسد و از این مرحله به بعد میزان درصد این مواد به طور منظم رو به کاهش می رود.آزمایشات انجام شده نشان می دهد که بهترین زمان برای برداشت محصول علوفه یونجه از نظر مقدار محصول درهکتار،مواد غذایی ذخیره شده در گیاه،کیفیت علوفه و پایداری بوته ها پس از درو و تامین مواد غذایی برای سالهای بعد، موقعی است که در مزرعه 1/0تا 4/1 گلها شکفته شده باشند.چنانچه برداشت محصول به هنگام صورت گیرد،معمولا در حدود45 تا 55 درصد وزن گیاه را برگها تشکیل می دهند و ساقه ها نیز سخت و خشن نشده اند. چنانچه محصول در موقع غنچه دار شدن برداشت نمایند.بهترین علوفه از نظر کیفیت خواهد بود.زیرا ساقه ها نرم و آبدار و 55 تا 65 درصد وزن کل گیاه را برگها تشکیل می دهند ولی باید در نظر داشت که بوته ها آسیب رسیده و به تدریج محصول کمتر و از عمر مزرعه نیز کاسته خواهد شد.
موضوع دیگری که در موقع برداشت یونجه مهم می باشد،ارتفاع برش یونجه از سطح خاک است. درو عمیق باعث حمله علفهای هرز و کم شدن دوام یونجه زار می شود. و از طرف دیگر باقی گذاردن ارتفاع زیاد و نامناسب ساقه به هنگام برداشت منجر به کاهش عملکرد می شود.در کشور ما که دما نسبتا زیاد است،بهتر است ارتفاع برش ساقه از سطح زمین 5 تا 10 سانتی متر در نظر گرفته شود. با هر وسیله ای که یونجه برداشت می شود،باید ساقه بریده شود و باعث له شدن و کنده شدن محل قطع نگردد. زمان چیدن یونجه در روز نیز بر حسب شرایط آب و هوای محل متغیر است. در آب و هوای خشک که شبنم کم و درجه حرارت شبانه نسبتا بالاست، عملیات درو را در ساعات آخر بعدازظهر انجام می دهند. در نواحی که شبنم وجود دارد و شبها خنک می باشند،بهترین هنگام برای دروی مزرعه یونجه معمولا صبح زود است.زیرو رو کردن یونجه برداشت شده در بسیاری از مناطق کشور ما به دلیل بالا بودن درجه حرارت محیط، خشک بودن هوا،وجود باد وگرمای خاک مزرعه کار لازم و ضروری به شمار نمی اید و علوفه چیده شده را چنانچه بلافاصله بعد از درو ردیف کنند و مدت یکی دو شبانه روز به همان صورت باقی بگذارند،قسمت اعظم رطوبت خود را از دست می دهد و قابل جمع آوری و عدل بندی خواهد شد.