تحلیل معماری مسجد جامع یزد

مسجد جامع یزد

قدمتی بیش از نهصد سال

بدون تردید مسجد جامع کبیر یزد یکی از شاهکارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید که تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است. این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی، انتهای ‌خیابان مسجد جامع، محله دروازه شاهی‌ واقع است.

بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری «امیرعلاءالدوله کالنجار» اولین امیر کاکویی بوده است در این زمان اغلب توسعه شهر یزد به طرف شمال شرق بوده است. از آبادانی‌هایی که آل کاکویه در یزد ایجاد کردند، نمی‌توان به راحتی گذشت، از جمله ایجاد قنات‌های متعدد، مساجد، مدارس و کتابخانه‌ها.آخرین فرد از سلسله آل کاکویه یعنی امیر فرامرز در سال ۵۳۶ از دنیا رفت،

اما بنای‌ کنونی مسجد مربوط به دوران حکومت “آل مظفر” در قرن هشتم و نهم هـ. ق است. “سید رکن الدین” پس از احداث بقعه، میدان، آب انبار و ساعت به تعمیر و احیاناً تجدید بنای این مسجد همت گماشت و دیگرانی در  بعد از او به ساخت احیا و مرمت مسجد پرداختند که در ذیل میآید.

عده ای عقیده دارند ‌که در دوران پیش ‌از اسلام در این‌ مکان‌ آتشکده‌ای بر پا بوده ‌که تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته،اما دلایل‌کافی برای‌این مدعا در دست‌نیست. اما آنچه‌ مسلم و‌مکتوب است، آن است که در قرن پنجم هجری‌ «امیرعلاءالدوله کالنجار»‌ اولین امیر‌کاکویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد که در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است. همسرش ارسلان خاتون مناری در کنار مسجد اولیه بنا می کنند که تا قرن نهم برپا بود.

فرزند ایشان «علاءالدوله گرشاسب» (513 ـ 488 هجری) مسجد دیگری با طرح تک ایوانی گنبد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد. وی پایاب قنات زارچ که هم اکنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می کند و جماعت خانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید که در سال 1240 شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود. در سال 536 هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرز بن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می کنند.

پایه های مسجد جامع نو در سال های 724 یا 728 هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط «سیدرکن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی» گذارده شده است.

در سال 732 هجری قمری «مولانا عفیف الدین» مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدرکن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال 777 هجری قمری در زمان حکومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می کنند که همان کریاس ضلع شرقی است.

در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد. در سال 809 هجری قمری “خواجه جلال الدین خوارزمی” پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً کاشی کاری می کند. در سال 819 شاه نظام کرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی کاشی کاری مسجد را تمام کرده و کتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می کند که از آن کتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است. وی همچنین کتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه و گنبدی می سازد.

در سال 836 هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیر چقماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش کرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشندو منبر کاشیکاری شده، جای منبر چوبی قدیمی را گرفت.

در سال 861 هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعت خانه شاه نظام که در حال انهدام و ویرانی بوده می پردازند. در سال 862 اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی در مجموعه قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را کاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حکیم به کاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید. در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام «آقا جلال الدین محمد» مشهور به مهتر جمال، حاکم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید. یکی از دو مناره سر در اصلی، دارای دو مسیر حرکت مستقل است. در زیر صحن مسجد پایاب یا سردابه ای وجود دارد که با آجر و کاشی مزین شده است. در اضلاع شمالی و غربی مسجد، دو راه ورودی جهت پایاب تعبیه شده است.

در دوره افشاریه هیچ گونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست. اما در دوره زندیه کتیبه ای به تاریخ 1172 هجری قمری در کریاس ضلع شرقی مسجد نصب است که بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است.

در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد که دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد. این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال 1236 آغاز شده است و در سال 1240 به پایان می رسد.

وی اقدام به تخریب بخش های قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواق های اطراف آن را اضافه می کند. همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای کاکویان احداث کرده و انحراف قبله آن را تصحیح می کند که در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد.  بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیک به یک قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال 1349 هیأت حامیان مسجد جامع کبیر یزد، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (باستان شناس) تشکیل و به احیای مسجد پرداختند. به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد که منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد. توسط هیآت حامیان، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مکان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.

 

محراب این مسجد از سنگ مرمر یکپارچه است. ( گفته می شود که: خاکی که از آن برای ساخت محراب مسجد جامع یزد از آن استفاده شده تماماً تربت امام حسین(ع) است که در زمان ساخت مسجد از کربلا به یزد آورده میشد و در ساخت محراب مسجد از آن استفاده میکردند.)

علی جندقی در مقاله ای با عنوان ” جامع یزد ” که در سال 1327 و در مجله یغما به چاپ رسیده ،به شرح حال مسجد و همچنین گزارش کوتاهی از مرمت مسجد پرداخته است ، در قسمتی از این مقاله که مسجد را قبل از مرمت توصیف کرده ، نوشته است:

” … کاشی مناره ها و قسمت هایی از گنبد و ایوان، شکسته و ریخته، آجرفرش بام ها، خرد شده، سقف و ستون، شکاف برداشته، سنگ های مرمر پیشگاه، به وضعی نامنظم و نامطلوب درآمده، و کتیبه بزرگ دور گنبد و ایوان، در شرف ریختن بود. این وضع رقت بار، هر بیننده صاحب دلی را متاثر می ساخت و بسی جای دریغ و افسوس بود که این بنای عظیم، که به همت مردانی چند، استوار شده و در طول قرون گذشته، یادگار پرافتخار مسلمین و نمودار احساسات مذهبی بوده، خراب و ویران گردد … ”

با وجود این مقاله و همچنین با مقایسه عکسهای قدیم و جدید ، میتوان به اراده پولادین مردی پی برد که با همت خود ، مسجد جامع یزد را از وضع نابسامان و در حال تخریب نجات داد .

حجه الاسلام حاج سید علی محمد وزیری با تأسیس هیئت حامیان مسجد جامع یزد ، توانست گام بزرگی در مرمت و احیاء مسجد بردارد ، بطوریکه تنها با مقایسه ظاهری در عکسها ، میتوان به همت وی

جهت مرمت مسجد پی برد .

:

 

شرح اینکه چگونه این تصمیم توسط این مرد عارف گرانقدر گرفته شده را بهتر است از قلم دکتر عبدالحسین جلالیان بخوانیم

” … در یکی از لیالی قدر سال 1312 شمسی، هنگامی که آن مرحوم، دیرگاه از مجلس احیاء به منزل مراجعت می فرمود، نگاهشان به مسجد خاموش و بی رونق مسجد جامع افتاد که در آن زمان رضاخانی تقریباً به خرابه ای تبدیل شده و جز مشتی کبوتر، ذی حیاتی در رواق های آن به ذکر خدا مشغول نبود. در آن لحظه با تاثر شدید در نزد خدای خود متعهد شد که در راه تعمیر و آبادانی و ترویج این مسجد کمر همت بربندد. در آن دل شب در دل مردی با اراده آهنین، چنین تصمیمی شکل گرفت و صبح روز بعد گام اول برداشته شد و سالی چند نگذشت که در مسجد از لحاظ وضع ظاهر و باطن، تغییراتی شگرف انجام پذیرفت. … ”

مسجد جامع کبیر یزد از بنا های زیبا و باشکوه اسلامی ای است که در قرن ششم هجری، ساختمان اولیه آن، آغاز گردید؛ و از لحاظ عظمت بنا و صنعت معماری و کاشی کاری، کم نظیر و مورد اعجاب تماشا کنندگان است.

تصویر سه بعدی مسجد جامع کبیر یزد؛ این بنا هفت در ورودی دارد.

.

این مسجد بزرگ، در وسط شهر قدیم و داخل حصار، واقع شده است. کلیه مساحت آن، اعم از قسمت هایی که زیربنا است و جز آنها، 9800 متر مربع، و مساحت قسمت های مزین به کاشی، شامل کتیبه ها و غیره، در حدود 500 متر مربع می باشد. طول مسجد، 104 متر و عرض آن، 99 متر است. مسجد جمعه یزد دارای هفت مدخل با در ورود است، که به راه ها و کوچه های متعدد، ارتباط دارد.

_{گنبد و بخشی از ایوان در جبهه جنوبی صحن مسجد جمعه یزد.}

بانی اولیه مسجد، «علاء الدوله کالنجار» -از دودمان آل بویه- بوده است که در زمان «ملک شاه سلجوقی»، در یزد، امارت داشته است. وی، مردی مذهبی و باعقیده بوده است. او در سال 504 هجری قمری (489 ه.ش.) به یزد آمده و در سال 527 ه.ق. (512 ه.ش.) در این شهر، وفات یافته است. آثار تاریخی او، فعلاً، ویران است.

_{مسجد جامع کبیر یزد، درخشان ترین بنای یزد که بنای ابتدایی آن را علاء الدوله کالینجار در دوره کاکویه بر جای آتشکده ای باستانی نهاد؛ مسجد جمعه بنایی است قدیم و بسیار فاخر و جمیل؛ درخشندگی کاشی ها، بلندی منار ها، زیبایی گچ کاری، گشادگی صحن، خوابیدگی گنبد و بالاخره شبستان زمستانی وسیع هر یک عنصری و عاملی از بزرگی، زیبایی و هنرمندی این یادگار ارجمند و دست پرورد هزار ساله یزد است؛ تکیه بلند و سردر آسمانی اش با اینکه اندامی بس کشیده دارد بر شانه} ای نازک ایستاده و فشار عمودی مناره ها که آفریده ذوق هنرمندان ایرانی است، جرز های باربر آن را نغز و نازک کرده است.

پس از او، در سال 724 ه.ق. (703 ه.ش.)، مولای اعظم، «سید رکن الدین نظام الحسینی»، در سمت قبله بنای علاء الدوله (1) ۞، زمین وسیعی را اختیار کرده و ساختمان مجللی (2) ۞ را بنیاد نهاده است. این مرد، از بزرگان زمان خویش و در علو همت، بی نظیر بوده است. آثار خیریه دیگری نیز از خود به یادگار گذاشته که از جمله، میاه پربرکت وقف آباد می باشد. این سید جلیل، در حالیکه ساختمان گنبد و ایوان، ناتمام بود، در سال 732 ه.ق. (710 ه.ش.)، درگذشت و پس از او، مولانا «شرف الدین علی یزدی»، که از مفاخر یزد و از مردان بنام دوره تیموری است، بر حسب وصیت سید رکن الدین، گنبد و ایوان را به اتمام رسانید. طول گنبد از ابتدای ایوان تا محراب، 30 متر و عرض آن، 14 متر می باشد. سپس در زمان امیر تیمور، به سال 777 ه.ق. (754 ه.ش.)، گنبد و ایوان، به کاشی، مزین گردید.

گوشه ای از کاشیکاری و خوشنویسی ایوان و گنبد مسجد جمعه یزد؛ این خوشنویسی جلی نسخ مربوط به آیه 20 سوره مبارکه الفتح و اثر بهاء الدین هزارسپ یا هزار اسب است.

در طرفین محراب، تاریخ اتمام کاشی کاری، و نام معمار آن، بر آجر های کاشی، نوشته شده است با این عبارات:

◊ طرف راست: “عمل حاج «بهاء الدین محمد بن الحسین» یعرف بوالا الیزدی.”

◊ طرف چپ: “تم فی شهر محرم الحرام سنه سبع و سبعین و سبع مائه الهجریه (3) ۞.”

بخشی از محراب و گنبد در گنبدخانه مسجد جامع یزد؛ این محراب زیبا را حاج بهاء الدین محمد در سال 754 ه.ش ساخته است.

 

نمایی از گنبد و بخشی از ایوان مسجد جمعه یزد؛ ایوان بزرگ، غرفه ها، گوشوار ها، بزوار ها، رواق ها و طنبی های آن همه در حد زیبایی است و معماری باشکوه پارتی را با همه جلال و احتشام و نغزی و ریزه کاری اش به یاد می آورد؛ قوس های جناغی خوش اندامش که تناسب 4 و 3 دارد در عین نغزی، ژرف نگری معمار ایرانی را در استواری بنا نشان می دهد؛ روشنایی گنبد با وضع طاقچه های گچ اندود در برابر روزن های مشبک به نحوی شاعرانه تامین شده است.

 

 

_{نمایی شمالی از صحن داخلی مسجد جمعه یزد در عکسی گرفته شده از بالای ایوان و گنبد؛ در سه طرف صحن یک رشته رواق ساخته محمد ولی میرزا است؛ در} سمت شرقی و راست صحن در جلو مربوط به دهلیز یا کریاس و سردر اصلی و در عقب عکس مسجد جامع عتیق یا شبستان علاء الدوله کالنجار است؛ سمت غرب و چپ صحن گرمخانه محمد ولی میرزا است؛ لکه تیره کف صحن پس از سکو یا مهتابی ورودی پایاب آب زارچ است.

در زمان پسر «امیر تیمور» -امیرزاده «پیر محمد عمر شیخ»-، «خواجه جلال الدین محمود خوارزمی» به یزد آمد و کتیبه ای بسیار زیبا به خط نسخ به دست مولانا «بهاء الدین هزار اسب» که سرآمد خوش نویسان زمان بوده، حاوی سوره مبارکه فتح، گرد گنبد و ایوان درافزود؛ اما کتیبه نام برده، ناتمام ماند تا در سنه 819 ه.ق. (795 ه.ش.) به دست «شاه نظام کرمانی»، در زمان «شاهرخ میرزا»، اتمام پذیرفت؛ و هم به دستور وی، اسماء دوازده امام، بر کتیبه ایوان، نقش گردید؛ و القاب شاهرخ، بر کتیبه سردر مدخل بزرگ، به کاشی، منقوش گشت. این کتیبه اخیر، به خط نسخ و کاشی سفید می باشد و بالای آن، خطوط کوفی بر کاشی زرد، نوشته شده است.

 

در 836 ه.ق (811 ه.ش.)، «امیر جلال الدین چقماق» -از معاریف و منسوبان «شاهرخ میرزا»، با حرم خود -ستی فاطمه خاتون- به یزد آمد. این بانوی بلند همت و خیر، در حین اقامت خود در یزد، آثاری نیک به یادگار گذاشت؛ از جمله، پیشگاه ایوان مسجد را با سنگ های مرمری که از تبریز به دستور وی آورده بودند، تزیین نمود؛ و دو ستون مرمر در دو طرف ایوان نصب کرد و بالای آنها، ستونی از کاشی به ارتفاع 18 متر بساخت و اکنون در قسمت فوقانی ستون کاشی مزبور، این عبارات، خوانده می شود:

 

◊ سمت راست: “فی زمن السلطان الاعظم، معین الحق و الخلافه و الدین «شاهرخ (4) ۞ بهادر خان سلطان» -خلد الله تعالی ملکه و سلطنته فی العالم-.”

◊ سمت چپ: “امرت باعلاء المبانی توفیقاً بفضل الله الحامی، امراه الامیر چقماق الشامی، سمیه بنت الرسول، فاطمه البتول؛ فتقبلها بقبول حسن؛ سنه 836 (811 ه.ش.).”

 

قبر این بانوی محترم، در کنار میدان امیر چقماق، در داخل گنبد آجری کوچکی قرار گرفته که متاسفانه در اثر عدم توجه و مرور زمان، دستخوش ویرانی است.

نقشه و پلان مسجد جمعه یزد و وضع تاریخی آن در دوره های مختلف.
1- مسجد جامع عتیق یا شبستان علاء الدوله کالنجار و مکان آتشکده باستانی؛ 2- صحن داخلی؛ 3- گنبد؛ 4- ایوان اصلی؛ 5- رواق خواجه غیاث الدین؛ 6- رواق شاه یحیی؛ 7- صحن خارجی یا فضای جلو خان؛ 8- سردر اصلی یا سردر شرقی؛ 9- کریاس یا دهلیز؛ 10- ورودی پایاب آب زارچ؛ 11- شبستان یا گرمخانه محمد ولی میرزا؛ 12- در غربی؛ 13- در شمالی؛ 14- در شمال غربی؛ 15- در جنوب غربی که نیمه بسته است؛ 16- در شمال شرقی که بسته است؛ 17؛ بقعه سادات قل هو اللهی یا امامزاده علی بن جعفر؛ 18- حمامی قدیمی که تخریب شده است؛ 19- مکان تاسیس کتابخانه وزیری.

برش افقی مسجد جمعه یزد.
1- ورودی؛ 2- هشتی؛ 3- صحن؛ 4- شبستان؛ 5- گنبدخانه؛ 6- ایوان.

«خواجه غیاث الدین عقیل» نیز رواقی یا سالنی به طول 38 متر و عرض 9 متر، با آجر و گچ، در سمت راست گنبد ساخته و «شاه یحیی» -آخرین حکمران آل مظفر- هم رواقی به مانند رواق خواجه غیاث الدین، در سمت چپ گنبد بنا کرده است.

در سال 862 ه.ق. (837 ه.ش.)، «امیر نظام الدین حاجی قنبر جهانشاهی» -وزیر یزد-، مسجد را مرمتی کرده و القاب «میرزا جهانشاه» را با خط نسخ، به کاشی نوشت و بر سردر مدخل بزرگ، ذیل کتیبه شاه نظام کرمانی -القاب شاهرخی-، قرار داد.

 در سال 930 ه.ق. (903 ه.ش.)، «آقا جمال الدین محمد» که ابتدای جلوس «شاه طهماسب صفوی» در یزد حکمرانی داشت، دو منار بر دو طرف سردر مدخل بزرگ بساخت. محیط قاعده منار ها، 8 متر، و ارتفاع آنها، 50 متر است و سراپا مزین به کاشی الوان و اسماء جلاله می باشد؛ و آیات مبارکات قرآن بر آن منقوش است.

در زمان «فتح علی شاه قاجار»، به سال 1240 ه.ق. (1204 ه.ش.) که شاهزاده «محمد ولی میرزا»، حکمران یزد بود، صحن مسجد را کاملاً تعمیر نموده و رواق هایی از گچ و آجر، اطراف صحن، ساخته، و شبستانی در سمت مغرب مسجد، به مساحت 1008 متر مربع که هم اکنون بر پای است، بنیاد نهاد.

 

شبستان دیگری هم در سمت شرقی مسجد، به مساحت 2046 متر مربع واقع شده که اکنون ویران است و از آثار ساختمانی علاء الدوله کالنجار می باشد. رواق های دو طرف گنبد، به وسیله راهرو های کوتاه و وسیعی، به داخل گنبد و ایوان مربوط می شود و هنگام انعقاد نماز جمعه، اتصال عده ای را که در این رواق ها به نماز می ایستند با عده ای که در گنبد هستند، آسان و میسر می سازد.

طول صحن مسجد، 83 متر و عرض آن، تقریباً 20 متر می باشد. وسط صحن، سکوی کوتاهی به طول 35 متر و عرض 15 متر ساخته شده که در ایام تابستان، نماز های صبح و شام، در آنجا، گزارده می شود.

چند رشته میاه، از آغاز ساختمان، از میان مسجد عبور می کرده که بعضی در سطح زمین و برخی در پایاب ها، جریان داشته است؛ اما اکنون به استثنای میاه زارچ که از همان زمان علاء الدوله در پایاب هفتاد و چهار پله ای (5) ۞ جاری است، یا، جریان آب ها را بر خلاف دستور واقفین تغییر داده اند، یا خشکیده است.

در جلوی سردر مدخل، حوض هشت گوشه نسبتاً بزرگی ساخته شده که در زمان مولانا سید رکن الدین، میاه وقف آباد که از مستحدثات خود او بوده، دایماً در آن جاری می بوده و اکنون به عللی که در اینجا مقام بیان آن نیست، در سال، یکی دو دفعه بیشتر از مسجد عبور نمی کند؛ به طوری که این مسجد با همه عظمت، از حیث آب، در مضیقه است. یکی از خیرمندان در نظر دارد منبع وسیع و بزرگی، متناسب با احتیاجات مسجد به سبک جدید بسازد.

 

کتیبه داخل محراب، به آیه مبارکه “اقم الصلوه لدلوک الشمس … مقاماً محمودا” (6) ۞ به خط نسخ و کاشی سفید، مزین گردیده است؛ و در بالای آن خطوط، همین آیات، به خط کوفی، بر کاشی زرد نوشته شده است. در وسط محراب، جملات “لا اله لا الله؛ محمداً رسول الله؛ علیاً ولی الله؛ حقاً حقا.” بر کاشی زرد بسیار ممتازی دیده می شود و اسماء مقدسه حضرت رسول و ائمه دوازده گانه در ذیل آن کاشی، منقوش است.

 

دو عکس از وضع پیش و پس از تعمیر مسجد جامع کبیر به همت هیئت حامیان مسجد؛ عکس از سردر مسجد، به تنهایی، بزرگی کار و همت این هیئت و اهمیت امر مرمت آثار باستانی را نشان می دهد.
عکس چپ: وضع شکستگی و ویرانی سردر مسجد جمعه یزد، عکس برداری شده در حدود سال 1314.
عکس راست: وضع حال و پس از تعمیر مسجد در حدود سال 1330 به همت حاج سید علیمحمد وزیری -بانی هیئت حامیان مسجد- و کمک خیرین و مردم.

گرچه تاریخ صریح این قسمت، معلوم نیست، ولی از این عبارات و نوع کاشی ها و خطوط، می توان حدس زد که شهرستان یزد از زمانی خیلی قدیم، «دار الشیعه» بوده است.

تشکیل هیئت حامیان مسجد

این کاخ مجلل که آخرین تاریخ مرمت آن را سال 1240 ه.ق. (1204 ه.ش.) یاد کردیم، در طول یک قرن و اندی، در برابر باد و باران و حوادث، دچار خرابی های فراوان شده و بر اثر عدم التفات و توجه مردم، روز به روز بر ویرانی آن، می افزود. کاشی مناره ها و قسمت هایی از گنبد و ایوان، شکسته و ریخته، آجرفرش بام ها، خرد شده، سقف و ستون، شکاف برداشته، سنگ های مرمر پیشگاه، به وضعی نامنظم و نامطلوب درآمده، و کتیبه بزرگ دور گنبد و ایوان، در شرف ریختن بود. این وضع رقت بار، هر بیننده صاحب دلی را متاثر می ساخت و بسی جای دریغ و افسوس بود که این بنای عظیم، که به همت مردانی چند، استوار شده و در طول قرون گذشته، یادگار پرافتخار مسلمین و نمودار احساسات مذهبی بوده، خراب و ویران گردد.

 

عده ای که هنوز خون اسلامیت در عروقشان جوش می زد و حس دیانت، آنها را تکان می داد، روا ندانستند که این بارگاه عالی و معبد عظیم اسلامی ای که به دست برادران صاحب ایمان آنها برافراشته شده، فرو ریزد؛ و سند نجابت و ایمانی که به پایمردی اسلاف، تنظیم یافته، مندرس شود؛ و این همه آثار لطف و ذوق که بر هر یک از کاشی های آن آشکار است، محو و نابود گردد. اما این احساسات، همچون آتش در زیر خاکستر، فرو خفته بود تا اخیراً به تحریک و مساعی آقای «سید علی محمد وزیری» که از وعاظ معروف و از سادات جلیل القدر عریضی می باشند، هیئتی به نام «هیئت حامیان مسجد جامع کبیر»، تشکیل یافت. این هیئت به مدیریت آقای «غلام رضا ضرابی»، اکنون، قریب دو سال است کوشش فراوان در راه عمران و آبادی مسجد، ابراز داشته و تا امروز، بیش از یک میلیون ریال از «یزد»، «مشهد»، «بمبئی» و بعضی نواحی دیگر، گرد آورده و به مصرف تعمیر، رسانیده است.

هزینه تعمیر کلی مسجد، به طوری که کارشناسان برآورد نموده اند، علاوه بر آنچه به مصرف رسیده، در حدود چهار میلیون ریال می باشد. معماری مسجد، به دستور و عمل استاد «حسین علی محمودی مهریزی» -کارشناس اداره فرهنگ- انجام گرفته است. او، جوانی باهوش و در فن خود، صاحب ذوق و نظر صائب است؛ چنانکه در نصب کاشی مناره ها، بدون منجنیق، به وسیله پالکی در عین اینکه کاری خطرناک بود، اقدام کرد و به طور کلی در قسمت های مهم این ساختمان، با سلیقه مخصوصی که دارد، از هیچ گونه سعی و کوشش، فروگذار ننموده است. با این همه، مهندسین و کارشناسان فنی، مورد نیاز می باشند. شرح تعمیرات و اقدامات دو ساله هیئت و وجوهی که خیرمندان پرداخته اند، مبسوطاً در کتابی، جداگانه، انتشار خواهد یافت که آقای علی محمد وزیری این خدمت را بر عهده گرفته اند.

_{زیر گنبد مسجد جامع کبیر یزد؛ معمار یزدی این گنبد دو جداره سعد بن محمد کدوک بوده است.}

گنبدخانه مسجد جامع کبیر یزد؛ کتیبه خوشنویسی سوره انا فتحنا دور فضای زیر گنبدخانه نیز گردیده است.

سیر تحول بنا

مسجد فعلی بر جای سه مسجدی بنا شده که در قرون متمادی در جوار یکدیگر ساخته شده بودند. این سه، نهایتاً در دوره «قاجاریان» به مسجدی واحد با صحنی وسیع تبدیل شده است. اولین مسجد یا «مسجد جامع عتیق» در نیمه دوم قرن سوم هجری قمری و در زمان حکومت عمرو لیث صفاری با طرح شبستانی (79) ۞ ساخته شد. این مسجد در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری، در زمان حکومت امرای کاکویی یزد، تعمیر و نوسازی شد و در جوار آن، مناره ای احداث شد که تا قرن نهم هجری قمری بر پا بود. آثار مسجد اولیه تا سال 1324 ه.ش در شمال شرقی صحن مسجد فعلی باقی بود.

 

دومین مسجد یا «مسجد جامع قدیم»، در نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری در زمان حکومت علاء الدوله گرشاسب بن علی بن فرامرز -از امرای کاکویی یزد- ساخته شد. این مسجد که یک گنبد خانه (80) ۞ و یک یا چند ایوان داشت، در قسمت غربی مسجد عتیق بنیان نهاده شد؛ و سپس دختران فرامرز بن علی کاکویی، شبستان (81) ۞ و مقبره ای (82) ۞ در جوار آن، احداث کردند. این مسجد تا سال 1240 ه.ق (1203 ه.ش) بر پا بود و در این سال در نوسازی و گسترش بنا، بخش اعظم آن منهدم گردید.

سومین مسجد یا «مسجد جامع نو» در نیمه اول قرن هشتم هجری قمری به همت «سید رکن الدین محمد قاضی» در پشت قبله مسجد جامع قدیم بنیان نهاده شد. این مسجد صحنی کوچک و گنبد خانه و ایوانی عظیم داشت. (83) ۞ ماکسیم سیرو معتقد است که این بنا، قسمتی از طرح مسجدی چهار ایوانی (84) ۞ بوده که به انجام نرسیده است. (85) ۞ در سال 777 ه.ق (754 ه.ش)، اقدامات ساختمانی شاه یحیی بن مظفر به تزیینات کاشی کاری (86) ۞ وسیع در مسجد جامع نو و احداث شبستان شرقی و سردر عظیم مسجد منجر شد. (87) ۞

 

در سال 809 ه.ق (785 ه.ش) و در زمان «خواجه جلال الدین خوارزمی»، تزیینات کاشی کاری مسجد جامع نو ادامه یافت. در این زمان، نگارش کتیبه سوره «انّا فتحنا» بر پیرامون صحن مربع شکل و ایوان و گنبد خانه مسجد آغاز شد که در سال 819 ه.ق (795 ه.ش)، در دوره شاه نظام الدین کرمانی، همزمان با احداث شبستان غربی و درگاه (88) ۞ ورودی غربی، پایان یافت. (89) ۞ شاه نظام الدین همچنین کاروانسرای (90) ۞ مقابل سردر مسجد را به صورت جلو خان (91) ۞ در آورد. در میانه این جلو خان، دو حوض بوده است که در نقشه ترسیمی ماکسیم سیرو دیده می شود. (92) ۞

 

در دوره حکومت امیر چخماق، در سال 825 ه.ق (801 ه.ش)، مرمت و نوسازی مسجد جامع عتیق آغاز شد که تا سال 846 ه.ق (821 ه.ش) به طول انجامید. ماکسیم سیرو معتقد است که احتمالاً مناره های سردر اصلی مسجد را در این دوره ساخته اند. در احتمالی دیگر، این مناره ها را در زمان شاه طهماسب صفوی به سردر افزوده اند. کتیبه هایی متعلق به این زمان بر سردر مسجد دیده می شود.

 

در دوره «فتحعلی شاه قاجار»، اقدامات ساختمانی گسترده در مسجد، به تخریب قسمت های زیادی از بنای سه مسجد جامع منجر شد. در این زمان، مسجد جامع فعلی، به صورت بنایی واحد شکل گرفت. در عملیات گسترش صحن مسجد جامع نو و تخریب سه جبهه حیاط (93) ۞ مربع شکل آن، بخش اعظم کتیبه قرآنی پیرامون صحن از بین رفت؛ و امروزه فقط قسمت هایی از آن در جبهه جنوبی و گنبد خانه و ایوان باقی است. همچنین بخش اعظم مساجد جامع عتیق و جامع قدیم تخریب، و صحن مسجد جامع فعلی به جای آنها ساخته شد. به علاوه، قسمت هایی که در دو سوی شرق و غرب این صحن باقی ماند، مرمت شد. در این دوره، سردر شمالی مسجد، در محل ورودی (94) ۞ عهد گرشاسب، نوسازی شد. در دوره «ناصر الدین شاه قاجار»، شبستان شرقی و هشتی ورودی اصلی و مناره های بلند سردر و پشت بند (95) ۞ های گنبد خانه مرمت شد.

 

بنای مسجد در دوره اخیر، آسیب فراوانی دیده بود تا آنکه در سال 1324 ه.ش به همت حاج سید علی محمد وزیری مرمت اساسی شد. در این دوره، بقایای مسجد جامع عتیق را که در کنار صحن مسجد متروک بود، تخریب کردند و بر جای آن، شبستانی جدید ساختند. (96) ۞

 

_{عکس راست: سردر شرقی؛ عکس چپ: تزیینات سردر شرقی.}

ایوان در جبهه جنوبی صحن مسجد جامع کبیر یزد.

برش عمودی A – A از پلان مسجد جامع یزد

برش عمودی B – B از پلان مسجد جامع یزد.

عکس راست: رواق شاهزاده محمد ولی میرزا در جبهه های شرقی و شمالی و غربی حیاط مسجد جامع یزد؛ عکس چپ: یکی از دو فضای مجاور گنبدخانه یا رواق خواجه غیاث الدین در مسجد جمعه یزد.