قلعه اختیارالدین (ارگ)

  1 _”1″قلعه تاریخی و حصار اختیارالدین و یا)  ارگ(“2″هرات یکی از بناهای های شکوهمند و پر افتخار و دید نی شهر زیبای هرات است این آبده بزرگ و صد ها آبده دیگر این شهر شاهد تمدن با ستان این مرزو بوم هستند.تاریخ بنای این قلعه دو بخش  دارد ، بخش اول همان روایتهای افسانه  آمیز است ، که سیفی هروی در تاریخنامۀ هرات که در (718 – 721 هـ ق) تألیف گردیده آغاز بنای هرات و این قلعه را به هشت نوع بیان نموده است.

 

بخش دوم آن همان دوره تاریخی است که شامل تحولات گوناگون از آبادی و ویرانی این شهر و این حصار است که در اکثر کتابهای تاریخی و جغرافیایی از آنها به تفصیل بحث صورت گرفته است. داستان نخستین بنای هرات و حصار آن را سیفی هروی”3″ بدین گونه آورده است.

اولین بار هرات را طهمورث بن هوشنگ، بن فرسب، بن کیومرث بنانهاد وی که عمر درازی یافت در آخر عمر به فریب شیطان دعوای خدایی کرد مردم از او متنفر و متفرق شدند.

قریب پنج هزارتن ازصحرانشینان قند هار به کابل و به ولایت غور در آمدند و به موضع (اُوبه) سکونت ورزید ند درآنجا به واسطۀ زنی در بین شان جنگ وکشتاری صورت گرفت که یکطرف غالب شدند و طرف مغلوب به موضعی که (گواشان علویان) خوانند آمدند و قوم غالب همیشه از آنان خراج کمرشن می گرفتند.

حاکم قوم مغلوب زنی بود به نام شمیره بنت جمان افریدون از فرزندان کیومرث به قوم خود گفت که باید حصاری بسازیم و تا چهار سال که کار آن به پایان میرسد خراج به آن قوم برسانیم، به والی قوم غالب که هیاطله نام داشت مکتوب نوشت و او ملک فرحون راکه از ابنای هوشنگ بود بفرستاد تاخراج چهارساله را از شمیره بستاند.

 شمیره حصار شمیران را که بر شمال هرات است متصل خندق بنا افگند و دیواری بس بلند و خاک ریزی شکوهمند گرد او بساخت و دیوار شایگان مقدار سه فرسنگ بناکرد و بر هر فرسنگی دری از آهن بساخت “وبعدازچهارسال نوّاب وعاملان هیاطله به طلب خراج آمدند.

 چون آن دیوارشایگان وحصارمحکم بدیدند. بازگشتندوهیاطله راازآنچه مشاهده کرده بودند اعلام کردند.هیاطله دیگر کسی نزدایشان نفرستادوخراج وباج نخواست.” قوم شمیره سالها تا عصر منوچهر دران حصار بماندند. “4”

 بعداً بخاطر زیاد شدن نفوس شان حصار قهندوز را که درشمال قلعه اختیارالدین موقعیت دارد بنا کردند ونیز دراین حصارسالها زیادی زندگی نمودندو روایت است که در زماناساس شهر هرات را بنا  نهادند.

  2 ـ در حدود / 334 قبل از میلاد در حملات اسکندر مقدونی ضمن تخریب شهر هرات این  قلعۀ نیز منهدم گردید.

اسکندر مقدونی در حملاتش جز آن که بر شهرت و جهان گیری و دایرۀ فتوحاتش بیفزاید هدف دیگری نداشت. لذا از حمله اسکندر مقدونی چیزی که به این شهر رسیده است خون ریزی ، حریق و ویرانی بوده و بس.

 3 ـ شهر هرات و این حصار باستانی آن در دوره های سلاطین طاهریان”5″، سامانیان”6″، غزنوییان”7″، سلجو قیان”8″ و غوریان”9″ از قرن سوم تا قرن ششم  هجری به اتفاق تمام مورخین مرکزتجمع علما، دانشمندان، نویسندگان، شاعران و هنرمندان بوده و یکی از حوزه های پر شکوه تمدن بحساب می آمده است خصوصاً در عصر سلطنت سلطان غیاث الدین غوری (558 – 599 هـ ) که شهرهرات  به اوج ترقی خود رسیده بود.

متأسفانه توسط حمله چنگیز و خون خواران وحشی مغول در سال (618 هـ ) تخریب گردید و ساکنان آن تا آخرین نفر قتل عام  شدند.

4ـ  مرحوم استاد فکری سلجوقی می نویسد. مورخین این قلعه را بقایای شهر ارتاگوانا می پندارند که به مرور زمان از بین رفته به بالای تل ویرانه شهر ارتاگوانا قلعۀ موجوده ارگ ساخته شده است.

 5 ـ  ملک  فخرالدین کرت ( جلوس 684 و تا 706 هـ ) بعد از ویرانی های اسکندر و چنگیز مغول این قلعه را سر از نو تعمیر و یا ترمیم کامل نمود.

و همچنان در زمان ملک شمس الدین کرت متوفی (776 هـ ق) قلعه پائین را به قلعه بالا اضافه کرد. سپه سالار اختیارالدین سپه سالار ملک شمس الدین کرت نیز در این قلعه کار ها زیادی کرده و در باز سازی این بنای تاریخی رُول عمده  داشته به همین دلیل قلعه به نام وی مسمی گردید که هم در آن عصرو بعد از آن بحصار اختیارالدین معروف بوده است.

در محاصره تیمورلنگ ظاهرا در سال(762هـ) این قلعه تاریخی تا اندازه استحکام خود را از دست داد. زیرا بفرمان وی برج و باروی شهر را ویران کردند و دروازه های شهر را که از آهن رو پوش شده و روی آنها اسامی  والقاب سلاطین غوری وملوک کرت که از نژاد غوری ها بودند به نهایت نفاست وظرافت نقش وحک شده بود به دستور تیمور لنگ به شهر سبز درسمرقند که زادگاه تیمور است بردند.

 

6 ـ  امیرشاهرخ تیموری پسرتیمور لنگ  به سال ( 775 ـ 1396 م ) از طرف پدر حاکم خراسان مقرر گردیده و به سال (807 هـ ) بعد از فوت پدر رسماً در شهر هرات به تخت نشست و به سال (818 هـ ) به فکر آباد کردن ویرانی های پدر خود افتاد و کلیه شکستگی های را که از بیداد پدرش تیمور به هرات رسیده بود ترمیم فرمود و آنگاه به ساختن قلعه تاریخی اختیارالدین همت گماشت به سال (818هـ ) اساس قلعه اختیارالدین را از نو طرح و به سنگ، خشت پخته، گچ و چونه بنا نهاد و درو دیوارش را به کاشی های رنگین ملون ومزین فرمود.

  7 ـ اما قلعه تاریخی اختیارالدین به اثر جنگ های شیبانیان (912 هـ ق)، صفویان که در سال (916 هـ  – 1537 م ) شاه اسماعیل صفوی هرات را فتح کرد یک اندازه صدمات به این قلعه تاریخی رسید و بعد از فتح هرات از طرف صفویان ترمیم گردید.

 

  8 ـ این قلعه عالی در طی عمر پر افتخارش همیشه سرای سلاطین بزرگوار و گنجینه شاهان و مخزن اسلحه وآلات حربی بوده است و به مرور زمان خرابی های به آن رخ داده چنانکه از کاشی های شاهرخی جز برج ویرانه که آن هم مشرف به سقوط است چیزی دیگری باقی نمانده است. “10”

9 ـ در عصرشاه محمود بن تیمور شاه بن احمد شاه بابای ابدالی که در سالهای (1251 ـ 1245 هـ ق ) به هرات حکومت می کرده و همچنان پسرش شهزاده کامران بن شاه محمود سدوزایی( 1234 ـ 1245هـ ق ) حاکم هرات بود.

ووزیریارمحمدخان الکوزایی که در(1267هـ ش) درهرات فوت کرد قلعه اختیارالدین را هریک بنوبه خود ترمیم کرده اند.

10ـ  سپه سالارفرامرزخان متوفی (1324هـ) دردرون قلعۀ مذکور تعمیراتی نموده که تا اکنون آباد است.

 11ـ طوریکه اکثر موی سفیدان هرات بیاد دارند. در حکومت پادشاهی محمد ظاهرشاه در سال (1334هـ) فرقه مشری بنام حیات الله خان به هرات آمد. قسمت های ازبرج هاو دیوار های ارگ اختیار الدین راتخریب نموده خشتهای پخته آن را به فرقه هرات برده ودر آنجا اطاقهای عسکری جورکرد. واقعاً خیانتی بزرگِ بود که به آبدات تاریخی ما وارد آورده و این خسارت جبران ناپذیر است.

 

 12 ـ خوشبختانه در سال (1910 م- 1339 ش) مهندس مشهور و پرو فیسور پوهنخی مهندسی تورینتوی ابتالیا داکتر(اندریابرونو)تحت پروگرام همکاری تخنیــکی بیـن دول افغا نستا ن وایتالیا سروی ، بر رسی و  مطالعه دقیق آّبدات تاریخی هرات راآغاز نمودند و بعد از مطالعه و بررسی آبدات تاریخی هرات اظهار نظر نمود که قلعه اختیارالدین نظر به اهمیت تاریخی آن باید تحت ترمیم گرفته شود  در(august اگست سال (1975م – 1354 هـ ) اندریابرونو که از طرف یونسکو مؤظف گردیده بود به همکاری دو نفر معــاونین خود (م را و دینی ) و ( ج فینو ) سروی توپوگرافیک و فوتوگر امتریک مکمل قلعه را نمود.

 

  13- در سال (1976م – 1355 هـ ) در کنفرانس نایروبی فیصله گردید که مصرف یک حصه کار ترمیم قلعه را از راه کمپاین بین المللی به پردازند در عهد حـکومت محـمد داود خـان اولین رئیـس جمهوری افغانستان درسـال (1976م 1355ه ش) کارترمیم قلعه اختیارالدین بکمک اداره بین المللی یونسکو تحت نظر و مسئولیت داکتر اندریابرونو و همکاری متخصصین داخلی آغاز گردید کار ترمیم آن به شدت جریان پیداکرد تا سال (1365هـ ) ادامه داشت. اما در طول دوران جنگ های داخلی این قلعه تاریخی از باز سازی باز ماند و بحیث سنگر جنگ از آن استفاده به عمل آمده که بقایای اسلحه توپ و آثار مرمی های سلاح سبک وسنگین بر برج ها و دیوار های آن شاهد این مد عاست .

  14 ـ در سال (1381 هـ ش 2002م ) در زمان حکومت امیر محمد اسماعیل خان دوکانهای که درجانب شرقی قلعه تایخی اختیارالدین ساخته شده بود زیر نظر هیت با صلاحیت که از طرف مقام و لایت هرات تعیین گردیده بودند دوکانهای مذکور از پیشروی و نمای شرقی ارگ بر داشته شد و به خاطر حل مشکل مردم با بودیجه که از طرف شاروالی داده میشد یک بازار زیر زمینی در قسمت پارک مسجد پای حصار طرح ریزی و آباد گردید

 

  15 ـ در سال (1382 هـ ش 2003 م ) به هدایت امیر محمد اسماعیل خان والی وقت هرات کار پاک سازی و پارک سازی اطراف ارگ تحت نظرآمریت حفظ آبدات تاریخی آغاز گردید و یک پارک بسیار زیبا وعصری به مصرف دو ملیون وهفتصد هزار افغانی بعداز شش ماه کار آن تکمیل وتحویل داده شد .

   16 ـ ونیز بنیاد فرهنگی آغا خان درقسمت جنوب قلعه اختیارالدین خانه هایراکه به اثر حوادث طبیعی وجنگ ها از بین رفته وتخریب شده بودند همت گماشته آن خانه هارابه  شکل قــدیمی وکلا سیک آن آبادوترمیم نمود ودرقسمت سرسبزنگهدداشتن ونهال شانی پارک شمیران کارهای قابل قدری نمودند.

  17 ـ درسال (1384هـ ش 2005 م ) قلعه تاریخی اختیارالدین ازملکیت وزارت دفاع وضع وبه وزارت اطلاعات وفرهنگ تعلق گرفت که فعلاً جزء آبدات تاریخی هرات گردیدکه درین قسمت از سعی وتلاش وکوشش آقای ولی شاه بهره رئیس اطلاعات وفرهنگ همان وقت ولایت هرات باید به نیکی یاد آوری نمود واقعاً که کوشش دلسوزانه وی قابل تحسین وتقدیر است.

  18 ـ درسال (1385هـ ش 2005 م) بابودیجه ای که وزارت اطلاعات وفرهنگ به دسترس آبدات تاریخی هرات گذاشته بودخشت فرش داخل گالری های سمت شمال داخل قلعۀ وسمت غرب، وبعضی ترمیمات دیگر از جمله آبادکردن درواز وکلکین به تمام قلعه پایین میباشد. اندازه گیری های که ازطول گالریهای صورت گرفته ازبیرون وعرض گالریها از داخل اندازه گیری شده.

  19 ـ درقسمت شمال قلعه سه گالری بزرگ وجود دارد که هرکدام به طول (73) متر وعرض(4) متر میباشد وضخامت دیوارهای آن(2) متراست.

درقسمت جنوب قلعه یک گالری بزرگ دیگر نیز میباشد که طول آن از دروازه ورودی قلعه پائین تا به موزیم ملی هـرات ( 75 ) متر وعرض (4)متر است. درقسمت جنوب غرب قلعه گالری دیگری است که ازدروازه ورودی تابه سالونهای بزرگ غرب(37)متر طول دارد و به عرض (4) متر میرسد.

درقسمت غرب قلعه دو سالون بزرگ وجود دارد که طول هر کدام به (16.5) وعرض آنها به (4.5) میرسد  وضخامت دیوار های این دو سالون 1.5 میباشد. درقسمت شرق قلعه گالری دیگریست که فعلاً به حیث موزیم ملی هرات ازآن استفاده می شود که طول آن (33) متر و عرض آن (14) متر با دیوار های آن می با شد. و این گالری گنبدی پوش ودارای ( 14 ) گند ویک دروازه وردوی است.

در قسمت وسطی قلعه پائین گالری دیگریست که به نام موزیم نظامی یادمیشود که فعلاًبه حیث آرشف ازگالری مذکور استفاده صورت میگرد که طول آن (36) متر وعرض آن (16) متر و دارای دو دروازه است که یکی از قسمت شرق و دیگری از قسمت غرب باز می شود و این تعمیر بزرگ گنبدی پوش و(21) گنبد دارد.

  20  ـ قلعه بزرگ اختیارالدین دارای (21)برج میباشد. اما در مجله هرات باستان یاداشت دیدم که قلعۀ اختییارالدین را دارای (19) برج ذکرنموده بود به نظر میرسد که دو برج از قلم نویسنده باز مانده باشد که به این ترتیب.

 (هفت) برج در قسمت شمال که سه برج آن بصورت نیمه کاره میباشد.

(سه)برج در قسمت شرق قلعه .

 (شش)برج در جنوب قلعه .

 (یک) برج در جنوبغرب .

 (دو) برج در قسمت غرب که یکی از این برجها، برج تیموری میباشد که اکثر مؤرخین این برج را یادگاردوره درخشان تیموریان یادنموده اند. (دو ) برج دیگردر اطراف دروازه ورودی قلعه بالاواقع شده است.

قلعه پائین که آباد تر از قلعه بالا میباشد (105) عدد ناودان دارد که همگی آنها از سفال وبسیار اساسی ومحکم ساخته شده است. طول قلعه اختیارالدین (250) متر  وعرض آن در بعضی قسمت ها به (70) متر میرسد.”11″

(دروازه )

یک دروازه بسیار با ارزش اززمان حکومت شهزاده کامران سدوزائیبن شاه محمود بن تیـمور شاه بن احمد شاه بابای ابدالی که در سال(1245)درهرات حکومت میکردهدر این قـلعه بجا مانده است ایندروازه بشـکل دو پله ئی ساخته شده وبسیار ضـخیم ومستحکم وبا میخ های فـولادی قوی که پله های آن کوبیده شده وزنجیر های قوی که بمنظور بستن دروازه به آن نصب شده وروپوش آهنی که درآن به کارگرفته شده است  وچوبی که در آن بکار رفته این ها همگی بر ارزش و مقاومت این دروازه تاریخی افزوده است ونیز  استادی صنعت کاران همان دورۀ هرات را نشان میدهد.

اما با کمال تأسف به اثر گذشت زمان وحوادث طبیعی که عبارت از خوردن خوره است این دروازه تاریخی یک اندازه استحکام خود را از دست داده است امید که آمریت حفظ آبدات تاریخی توجه جدی تری درحفظ ونگهداشت این دروازه تاریخی از خودنشان بدهد تا باشد که این دروازه همان طوریکه باید حفظ شود.

طوریکه تذکر داده شد این دروازه بشکل دوپله ای ساخته شده است که هر پله آن به طول(190) وعرض (110) سانت متر میباشد. اندازه مکمل دروازه طول( 220)سانتمیتر عرض (220)سانتمیتر است.

 (مسجد قلعه اختیارالدّین )

ارگ هرات دو قسمت دارد قلعه بالا و قلعه پائین هر قلعه دروازه ورودی جداگانه دارد قعلۀ بالادو دروازه ورودی داشته که یکی از جنوب ودیگری ازشمال بوده که فعلاًمتاسفانه هردودروازه آن بسته می باشددر قسمت غربی دروازه جنوب یک مسجد بسیار با ارزش و زیبا موجوداست.

اما مؤرخین که در کتب خود، تاریخ قلعه اختیارالدین را نوشته اند متأسفانه از جزئیات داخل قلعه هیچ یاد آوری نکرده اند به جز از مجله هرات باستان که درسال (1358 هـ ش)در کابل به نشرمی رسیده فقط ازچند گالری شمالی وبعضی از برجهای که درسال(1358هـ ش)تحت ترمیم بوده اند یاد آوری کرده که آن هم کافی نیست .

در باره این مسجد معـلومات مؤثق در دست نیست لیکن آمر آبدات تاریخی هرات می گوید که این مسجد مبارک از زمان وزیر یار محمد خان الکوزائی میباشد موصوف اضافه می کند که طرز ساختمان مسجد نشان میدهد که قبلاً هم در این جا مسجد بوده اما در زمان یار محمد خان متوفی (1334 هـ ش ) ترمیم اساسی صورت گرفته ولی در تخریبات حیات الله فرقه مشر این مسجد نیز تخریب شد که در سال (1354 هـ ش) ضمن ترمیم حصه های دیگر قلعه تاریخی اختیارالدین مسجد هم دوباره ترمیم شد .

 که فعلاً این عبادت گاه زیبا در قلعه تاریخی اختیارالدین آباد می باشد اما به نظر می رسد که داخل مسجد در سالهای نزدیک هم ترمیم شده باشد .

طول آن از داخل(12) متر و عرض آن( 2.5 ) ضخامت دیوارها(1.5) میباشد. این مسجد دارای دو کلکین ویک دروازه دو پلۀ است که اندازه کلــکین وسطی 3متردر3متر واندازه یک کلکین دیگر ( 2.5) در  ( 2.5 ) می باشد. اندازه دروازه نیز دومتر ونیم در دومترونیم میباشد نوع پوشش این مسجد گنبدی پوش بوده و دارای سه گنبد است .

 ( حمام دختر شاه )

در قسمت شمال قلعه بالای یک اطاق وجود دارد که در داخل آن بعضی از بقایای مینیاتوری در روی دیوار ها بجا مانده و حوض آبی نیز در آنجا می باشدکه نشان میدهد درین مکان حمامی بوده که هم اکنون بنام حمام دختر شاه مشهور است چون بنده از این حمام معلوماتی کافی نداشتم به آمریت حفظ آبدات تاریخی مراجعه کردم و از ادارۀ مذکور در باره تاریخ این حمام خواهان معلومات شدم.

ایام الدین اجمل ( آمر حفظ آبدات تاریخی هرات ) چنین گفت. (چون در باره تاریخ این حمام در کتب تاریخی تذکری داده نشده به ما معلوم نیست که این حمام به دختر کدام شاه نسبت داده می شود.

اما راجع به مینیاتوری های روی دیوارها وسقف حوض آن حمـــام می گوید که این مینیاتوری ها از زمان سپه سالار فرا مرز خان متوفی

( 1324 هـ  ش) که از طرف امیر عبدالرحمن خان که در هرات حاکم بوده باقی مانده است ،  متأ سفانه ازهنرمنــدی که این حمام را مینیاتوری کرده هیچ معلوماتی دردست نیست بهر حال این حمام یکی از دیدنی های قلعه اختیارالدین میباشد که توجه هر بازدید کننده را به خود جلب میکند.

و ا مادر مورد وجه تسمیه اختیارالدین:

اختیارالدین، نام چند تن از سپه سالاران دوران سلاطین غوری در خراسان و هندوستان است که تاریخ طبقات ناصری تألیف قاضی منهاج سراج جوزجانی در (658هـ ) از آنان بمناسبت های مختلف نام برده است .

1- ملک اختیارالدین چتردار، از جمله مـلوک و اقرباء سلطــان شهاب الدین غوری بوده که این سلطان از (569) الی (602 هـ ) سلطنت نمود .

2- ملک غازی اختیارالدین محمد بختیار خلجی، از جمله سپه داران سلطان شهاب الدین غوری بود و در هندوستان فتوحاتی زیادی کرد و در سال (602 هـ ) در هندوستان در گذشت.

3- ملک اختیارالدین محمد برادرزاده ملک الامرا افتخارالدین امیر کوه از جمله امیران در بار ملک شمس الــدین التتمش بود که از (607 -633 هـ ) در هند سلطنت کرد.

4- اختیارالدین کربز، یکی از سالاران غوری که در ملتان در زمان سلطنت ناصرالدین قباچه غوری در سال (642 هـ ) لشکریان مغل را شکست داد و اسیر گرفت.

5- ملک اختیـارالدین خربوست ،  حاکم پشاور و بوبـکربود از طرفسلطان جـلال الدین خوار زمشاه وفات این سلطان درسنه (629هـ) بوده است .

6 – سالار اختیـارالدین ، یـکی از سپه سـالاران بـزرگ مـلوک آل کرت بـود که در جمـله اعیـان و اشراف همرکابی ملک غیاث الدین برادرملـک فخـرالـدین کــرت درسال ( 720 هـ ق) به سـفر حـج رفت واحتمال قوی میـرود که ارگ هرات بنام همین سپهسالاربوده باشد .زیرااز زمـان ســلاطین کرت به اینطرف ارگ هرات را بنام قلعه و حصاراختیارالدین می گویند که در روضاتالجـنات فیاوصاف مـدینه هرات نام آن بسیار آمده است.

مراجع و مآخذ ملک فخرالدین کرت

1- طبقات ناصری تألیف منهاج سراج جوزجانی (ج)ا ص 405 طبع کابل (1342 )

2- طبقات ناصری (ج) 1 ص422 .

3- طبقات ناصری (ج) 1  ص 452.

 4- طبقات ناصری (ج) 1  ص484.

5- طبقات ناصری (ج)  1 ص315.

6- تاریخ نامه هرات تالیف سیف بن محمدبنیعقوب سیفی هروی چاپ (1385هـ ش)تهران

“1”_ پناهگاه که برفراز کوه یا جای بلند ساخته شود.

“2”_ قلعۀ مستحکم، عمارت حکومتی، قصریاقلعۀ کوچک که درمیان قلعۀ بزرگ خته شود.

“3”_ سیف بن محمد بن یعقوب سیفی هروی به سال (681هـ /1282 م ) درشهر هرات متولدشد وی علوم دینی وادبیات فارسی وعربی راآموخت. درسال(706هـ )به کمک حکیم سعدالدین غوری به دربار ملک فخرالدین کرت راه یافت وچون ملک فخرالدین به قلعۀ امان کوه رفت وشهرهرات رابه جما ل ا لدین محمدسام سپرد، سیفی باسرودن سام نامه که درآن بیست هزاربیت به شیوه شاهنامه سروده شده بود نزد جمال الدین محمد سام  ازمقام والایی برخوردارگردید تااینکه ملک مذکور کشته شد وملک غیاث الدین کرت برادر ملک فخرالدین به حکومت هرا ت منصوب شد  ودرسال (717هـ ) سیفی به دربار غیاث الدین راه یافت وملک مذکوربه سیفی دستور داد تا  تاریخ هرات راازآ غاز هجوم  چنکیز تاروزگار اوبنو یسد وسیفی پس ازدوسال ونیم تألیف این کتاب را به پایان رسانید  وبه نام تاریخ نامه هرات مسمی گردانید.

“4”_ تاریخنامه هرات تآلیف. سیف بن محمد بن یعقوب الهروی. تصحیح غلام رضا طبا طبایی مجد.

چاپ دوم: 1385 ازصفحه 64- 69

“5”_ -طاهریا ن ازسال (205-259هـ )حکومت نمودند.

“6”_ سامانیان ازسال (279-389 هـ)حکومت نمودند.

“7”_ غزنویان ازسال (351-583هـ) حکومت نمودند.

“8”_ سلجوقیان ازسال(429-632هـ)حکومت نمودند.

“9”_ غوریان ازسال (40-612 هـ)حکومت نمودند.

“10”_ بخش از تاریخ هرات باستان تألیف فکری سلجوقی به کشش مسعود رجایی چاپ کابل (1362ش)

“11”_ برگرفته از بروشور بنیاد فرهنگی  آغاخان در هرات

منبع: سایت هرات باستان