مقبره «خواجه یوسف همدانی» کجاست؟

آرامگاه «خواجه یوسف همدانی» دانشمند و عارف نامدار اسلامی واقع در مجموعه باستانی و تاریخی «مرو قدیم» در جنوب ترکمنستان، هم‌‏اکنون محل زیارت انبوه زائران محلی و خارجی است.

 

به گزارش خبرنگار خبرگزاری فارس در عشق‌آباد، «مرو قدیم» که در سال‌های 201 تا 203 هجری میزبان قدوم پربرکت حضرت رضا(ع) در دوران ولایت عهدی ایشان بود، اکنون با دیواره‌هایی بجا مانده از آن زمان به محلی برای تجلی ارادت مردم منطقه به خاندان اهل بیت تبدیل شده‏ است.

مجموعه آثار باستانی و تاریخی مرو قدیم در 20 کیلومتری از شهر مرو جدید مرکز استان «ماری» ترکمنستان در حومه شهرک «بیرامعالی» قرار دارد و آثار به دست آمده از کهن‌ترین بخش منطقه مرو قدیم یعنی «مارگوش» بیانگر این مطلب است که سابقه مدنیت و حیات در مرو به زمان پیش از عهد «اسکندر» و هزاره دوم پیش از میلاد باز می‌گردد.

در همین رابطه خبرگزاری فارس به معرفی آثار و ابنیه‌ای از آن زمان در قالب سلسله گزارش مصور و مکتوب از مرو قدیم پرداخت که حاکی از قدمت بسیار بالای تاریخی این منطقه دارد.

اما اهمیت این منطقه تنها به واسطه سابقه تاریخی درخشان و ماندگاری ابنیه بجا مانده از آن زمان نیست، بلکه سابقه اسلامی این شهر کهن نیز برای مسلمانان همواره مورد توجه خاصی قرار داشته‏ است که در این گزارش به گوشه‏‌ای از تاریخچه آرامگاه و زندگی «خواجه یوسف همدانی» یکی از عالمان و عارفان و شخصیت‌های جلیل‌القدر که هم‏‌اکنون محل زیارت انبوه زائران محلی و خارجی است، می‏‌پردازیم.

هدف اصلی این مطلب آشنایی کوتاه با شخصیت و نقش ارزشمند خواجه یوسف در جاودان نمودن این مرز و بوم همچون دیگر مفاخر و نقش آنان در پیوند فرهنگی دیگر سرزمین‌های اسلامی، ترویج و گسترش آرا و اندیشه‌های پاک عرفان و تمدن اسلامی و اجتماعی است.

آرامگاه خواجه یوسف همدانی

آرامگاه خواجه یوسف همدانی یکی از عرفای بزرگ ایرانی که مدتی در مرو سکونت داشته در این شهر قدیمی قرار دارد و هر روز ترکمن‌ها و توریست‌های زیادی از مناطق دور و نزدیک برای زیارت این عارف بزرگ ایرانی اسلامی به این منطقه سفر می‌کنند.

مزار خواجه یوسف همدانی، دارای ایوانی آجری و بلند است. این ایوان که سبک و سیاق بناهای ایلخانی و تیموری را دارد، احتمالا مصلای مرو بوده و اخیرا آرامگاهی که در جلو آن ساخته شده، آن را از حالت مصلی خارج کرده ‏است.

آرامگاه این عارف بزرگ ایرانی اسلامی هم‌‏اکنون در مجموعه بزرگی در مرو قدیم قرار دارد که شامل بناهایی نظیر برج، مکان‌های چله‌نشینی عرفا و مسجدی بزرگ است.

خواجه یوسف همدانی در سال 440 هجری قمری در روستای «بوزنجرد» همدان دیده به جهان گشود و شاگردان زیادی را در مرو در زمینه عرفان تربیت کرد که این شاگردان بعدها در گسترش این رشته در مناطق ترک‌زبان نقش اساسی ایفا کردند.

خواجه یوسف همدانی در سال 535 هجری قمری در مسیر بازگشت از هرات به مرو در منطقه «بادغیس» درگذشت که ابتدا در همان مکان دفن شد و بعدها یکی از شاگردانش پیکر وی را به مرو منتقل کرد و در محل کنونی به خاک سپرد.‪

این در حالی است که آرامگاه خواجه یوسف همدانی برخلاف سایر آرامگاه‌های عرفا، فیلسوفان و ادیبان که آرامگاه‌های برخی از آن‌ها در حال تخریب است به طرز زیبایی از سوی دولت ترکمنستان مرمت و بازسازی شده ‏است.

خواجه یوسف همدانی که در نزد ترکمن‌ها به «خواجه یوسف بابا» نیز مشهور است مورد احترام ویژه مردم ترکمنستان قرار دارد و آنان هر روز با سفر به این منطقه در مسجد آرامگاه خواجه یوسف به راز و نیاز با خدای خویش می‏‌پردازند.

در ضمن، آرامگاه خواجه یوسف همدانی از مجهزترین مراکز تاریخی و فرهنگی مرو قدیم می‌باشد که در این محل علاوه بر ایجاد منطقه سبز، فعالیت‌های عمرانی و رفاهی، ساخت مسجد بزرگ، سالن غذاخوری حدود 1000 نفری، خوابگاه زائران و سایر امکانات از سوی دولت و خیرین فراهم شده است.

آخرین بار به منظور گرامیداشت مقام این دانشمند بلندآوازه و مشهور در مشرق زمین در سال 1381 همایش بین‏‌المللی خواجه یوسف همدانی به همت رایزنی فرهنگی کشورمان در عشق‏‌آباد و وزارت فرهنگ ترکمنستان در محل دانشکده نسخ خطی ترکمنستان با حضور مقامات علمی، فرهنگی و تاریخی ایران و ترکمنستان به مدت 2 روز با قرائت پیام رئیس جمهور ترکمنستان به این همایش، برگزار شد و ده‌ها مقاله علمی و تحقیقاتی توسط محققان و دانشمندان معاصر ایران و ترکمنستان ارائه شد.

همچنین در سال 1383 کتاب «آشنایی با خواجه یوسف همدانی»، از شخصیت‏‌های عرفانی بزرگ ایران که نزدیک به هزار سال پیش می‏‌زیست، به 2 زبان روسی و فارسی در ترکمنستان منتشر شد.

کتاب مذکور توسط رایزنی فرهنگی ایران در عشق‏‌آباد و با همکاری کنسولگری ایران در مرو چاپ و انتشار یافته ‏است.

مؤلف این کتاب 50 صفحه‏‌ای، دکتر «غلامحسین غلامحسین‌زاده»، رایزن فرهنگی سابق جمهوری اسلامی ایران در ترکمنستان است که مطالب مهم در مورد زندگی و خلاقیت آن دانشمند بزرگوار درج شده‏ است.

تاکنون تنها اثر باقیمانده خواجه کتاب «رتبه الحیات» بود، ولی اخیرا بخشی از نسخه خطی کتاب «الکشف عن منازل السائرین الی الله عزوجل» به‌ دست آمده و همچنین رساله خطی «انوار حکمت» که در کتابخانه ملی ایران به نام خواجه ثبت شده‏ است.

از سرآمدان زمان که خواجه یوسف نزد آنان کسب فیض نمود می‌توان به «شیخ ابواسحاق شیرازی» از فقهای شافعی مذهب اشاره کرد.

در خراسان و مرو در محضر «ابوعلی فارمدی» درس آموخت و «ابوعلی فارمدی» از پیشگامان تصوف نظری با طریقت مبتنی بر شریعت بود که بعدها خواجه یوسف به پیروی از این اعتقاد پرداخت.

از دیگر اساتید خواجه یوسف، «ابوعبدالله جوینی» و بنابر ذکر برخی از منابع، «شیخ حسن سمنانی» می‌باشد و حدیث را نزد «قاضی عبدالصمد‌بن‌علی»، «ابوجعفر محمدبن‌محمد» و «احمدبن‌علی‌بن ثابت خطیب» آموخت.

یکی از معروف‌ترین شاگردان خواجه، «خواجه عبدالخاق غجدوانی» است و وی در سن 20 سالگی به هنگام اقامت خواجه یوسف در بخارا از او طریقت آموخت و پس از رفتن خواجه به خراسان به ریاضت و مجاهدت نشست.

خواجه، پیر صحبت و خرقه بود و «بهاءالدین نقشبند»، مؤسس سلسله نقشبندیه خود از پروردگان عبدالخالق غجدوانی شاگرد خواجه می‌باشد و این در حالی است که «خواجه احمد یسوی» بانی طریقت یسویه از دیگر مریدان خواجه یوسف بود.

بنیانگذار سلسله خواجگان، خواجه یوسف همدانی و خواجه عبدالخالق غجدوانی یا خواجه برزگ بودند که سلسله نقشبندیه به عنوان نخستین و مهم‌ترین سلسله صوفیانه در ماوراءالنهر ادامه سلسله خواجگان است. همچنین سلسله یسوی در ماوراءالنهر که بانی آن شیخ احمد یسوی معروف به حضرت ترکستان (متوفی 562 هـ ق) بود سومین خلیفه بعد از خواجه یوسف همدانی و از سلسله خواجگان بود از این رو، میان سلسله یسوی و سلسله خواجگاه نزدیکی وجود دارد و این رابطه نزدیکی بین خواجگان و نقشبندیه نیز وجود داشت.

می‌گویند خلفای خواجه یوسف چهار نفر بودند و «خواجه عبدالله برقی»، «خواجه حسن ازرقی»، خواجه احمد یسوی و خواجه عبدالخالق غجدوانی (درخشان، 137) از هم‌عصران خواجه یوسف بوده و می‌توان به «ابوالحسن سکاکی»، «شیخ حسن لالا»، «محی‌الدین عربی»، «ابوحامد محمد غزالی»، «عین‌القضات همدانی» و «باباطاهر» اشاره کرد که خواجه با برخی از آنان دوستی، همفکری و مراوده داشت که بزرگانی همچون عطار، جامی، نجم‌الدین رازی به سخنان خواجه یوسف توجه و عنایت داشتند و کراماتی از او نقل کرده‌اند.

در باب آثار خواجه یوسف همدانی می‌گویند شهرت خواجه بیشتر در کثرت تربیت شاگردان و مریدان بوده تا تألیف آثار نوشتاری اما با این حال، آثار و رساله‌های چندی از اوست که برخی از آنها به دست ما رسیده‏ است.

معروف‌ترین اثر خواجه یوسف کتاب رتبه‌الحیات است که دکتر «محمدامین ریاحی» به همراه «رساله‌الطیور» نجم‌الدین رازی این کتاب را در سال 1362 منتشر کرده است.

کتاب رتبه‌الحیات به دنبال پرسش و درخواست طالبان و مریدان از خواجه یوسف پدید آمده است. مریدان از وی پرسیدند: زنده کیست و زندگانی چیست؟ و خواجه در پاسخ می‌گوید: «بدان که زنده به نزد اهل بصایر و یقین آسوده‏ است و زندگانی آسودن است، خلق هفت آسمان و هفت زمین در اصل آسایش و آسودن متفق‌اند که همه آسوده‌اند به چیزی و به چیزی آسایند، لیکن آسایشگاه مختلف است و هر کسی درخور و مقام و منزلت خویش آسایشگاهی دارد، به وجود آن چیز بیاساید و بیارآمد و ساکن گردد.»

خواجه یوسف در عقاید و اعتقادات، اهل عدل و برهان بوده، شریعت را در طریقت لازم می‌شمرده و در مرامش هر 2 لازم و ملزوم یکدگر به شمار می‌آمده‌اند.

همه این ویژ‏گی‏‌های منحصربه‌فرد خواجه یوسف که تنها به خلاصه و گوشه کوتاهی از آن در این گزارش اشاره کردیم، باعث شده‏ است که با گذشت بیش از هزار سال همچنان مردم ترکمنستان و زائران خارجی و علاقمندان هر روز از آرامگاه وی دیدار کرده و با ارادت خاصی، منزلت و جایگاه این دانشمند اسلامی را گرامی دارند.

منبع: خبرگزاری فارس