پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
مسجد؛ تجلی هنرهای اسلامی و مصداق مسلم هنر شهود
مسجد، محل تجلی مجموعه ای از هنرهایی است که مصداق مسلم هنر شهودی است. در مساجد نه تنها دین با هنر ملاقات می کند بلکه مهم ترین نمود هنر اسلامی، معماری مساجد و ویژگی های بارز آن است.
خبرگزاری شبستان: در سراسر تاریخ پرفراز و نشیب ایران که مملو از رویدادهای مختلف است، همواره پس از هر سقوط و افولی، صعود و پیشرفت ثمر بخشی وجود داشته است و در این هنگامه، هنر، بزرگترین مایه و خصیصه هر دوره و هدیه همیشگی هنرمندان مسلمان ایرانی به تاریخ جهان بوده است.
آثار موجود هنر های سنتی ایران در اقصی نقاط عالم، نشان می دهد که مردم این سرزمین در تمام ادوار تاریخی، همواره زندگیشان با ذوق، سلیقه و زیباپرستی همراه بوده است. عشق به زیبایی و برگرفتن عبرت در تمام دوره ها موضوع اساسی هنرهای سنتی ایران بوده است. چندانکه دستان هنرمندان، با نقش و رنگ، همیشه و در همه جا زیبایی طبیعی را بصورت طرح ها و نقش ها در کاشی ها، گچبری ها، نگاره های چوبی، آینه ها، قلم زنی ها و خاتم کاری ها منعکس کرده اند.
هنرهای سنتی ایران در وهله نخست، با زندگی پیوند نزدیک دارد و تار و پود آن از تجارب انسانی بافته شده است. با نگاهی به هنر های سنتی ایران در می بابیم که اغلب هنر های اسلامی و ایرانی، جنبه عملی داشته و در ردیف هنر های صناعی محسوب می شده است.
در نظر هنرمندان هنر های سنتی ایران، میان هنر های زیبای محض و هنر های سنتی کمترین تفاوتی وجود نداشته و از این جهت و با وضعیتی که آثار هنرهای سنتی در ایران داشته هم مفید فایده بوده و هم جنبه زیبایی و هنری در آن رعایت شده است.
قبل از ورود به بحث، تعریفی از هنر اسلامی ارائه می شود: «هنر اسلامی همان هنر قدسی است که پیام الهی را به بشر منتقل می کند، زنده نگه داشتن آرمان های والا، هدف حیات و ارتباط بشر با خدا در روزگار مرگ ارزش ها، هدفمند ساختن زندگی در مقابل پوچ انگاری، الحاد و دور شدن از خدا، از جمله پیام ها و کارکردهای معنوی هنر اسلامی است. هنر اسلامی، فراتر از زمان و مکان بوده، ریشه در عالم تجرد داشته، از عالم بالا ریشه گرفته و در جهان جسمانی خود را متجلی ساخته است. هنر اسلامی، هنری انتزاعی و بریده از واقعیات نیست بلکه ریشه در واقعیت ها دارد. هنر اسلامی در جهان معاصر، کارکردهای ارزشمند و شگفت آوری دارد که انسان امروز به آن ها نیازمند است.
نمایاندن زشتی ها، کژی ها و بیدار سازی جامعه و عبرت آمزی به انسان ها برای تصحیح مسیر حرکت و شیوه زندگی ، هدایت فرد و جامعه بسوی رستگاری، سعادت و کمال، آموزش جامعه و کمک به ارتقای فرهنگ و بینش و آگاهی افراد و جوامع، درس بزرگواری و کرامت و عزت نفس و ایثار و عفو و برابری و مبارزه برای عدالت از جمله مواردی است که به واسطه بهره گیری از هنر اسلامی می توان به آن ها پرداخته و تاثیرات مستقیم و غیر مستقیم آن ها را نیز در سطح جامعه شاهد بود.
همه هنرمندان که با زبان و بیان خاص خود به عرصه هنر و معماری پای می نهد، علیرغم تفاوتهای ظاهری در اصول و مبانی، سعی دارند از هنر حقیقی ازلی و ابدی دفاع کنند. این شیوه بیانی، به هنر دینی نیز تعبیر شده است. بنابراین هنرمندان بدون داشتن ایمان و اعتقاد، نمی توانند از پیرایه های ظاهری اطراف خود چشم بپوشندو از ظاهر به باطن پنهان بپیوندند. از این روی، یک معمار ایرانی که به بنای مسجد مبادرت می کند، نمی تواند بدون قالب تهی کردن از ظواهر به زیبایی حقیقی که پشتوانه او در تجلی هنر نابش است برسد.
هنر بکار رفته در برخی مساجد تاریخی ایران و جهان، گواه این مطلب است که جذابیت این اماکن مقدس در گرو زیبایی اجزاء و عناصر داخلی و بیرونی آن است، از آنجایی که هر پیامی ر ا نمی توان در هر قالبی و به هر شکلی بیان کرد بنابراین ابلاغ سخن مکتب نیز فضا و بستر مناسبی را می طلبد که در پرتو آن بتوان با بهره گیری از سبک ها و قالب های گوناگون هنری به تبیین آموزه های دینی پرداخت.
تلاقی دین و هنر اسلامی در مسجد
اسلام، نخستین دین آسمانی است که نظر انسان را به گستره زیبایی و زینت در آفریده ها جلب می کند و به او می نمایاند که بعد انسانی و روحانی فطرت خویش را ارج نهاده تا به فراسوی زندگی حیوانی رهنمون شود. زیبایی و زینت، تعبیر همین مفهوم و عصاره هنر های زیبا به شمار می رود. تمام نظم تجریدی هنر متعالی اسلامی، بازتابی است از محتوای عارفانه ای که بر پایه ایدئولوژی اسلام بنا شده است.
به یقین نمی توان، مسائل عقلانی و انتزاعی را از ابعاد احساسی و عاطفی آن جدا دانست. تا این احساس برانگیخته نشود و وجدان و فطرت انسانی احیا نگردد ایمان، ریشه ندوانیده است. از این حیث می توان ادعا کرد که دین با هنر نقاط اشتراک متعددی دارد. مساجد به عنوان ساختار های اجتماعی اسلام، همواره به نقش آفرینی چند منظوره در قرون گذشته پرداخته است.
گرایش مردم آزاد اندیش دنیا به مفاهیم عالیه اسلام از یکسو و ناکامی نظری و عملی تمدن مادی در برخی جهات از سوی دیگر، بر اهمیت و نقش مساجد در جامعه جهانی افزوده است. تاثیرگذاری چند گانه مساجد در عرصه های مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به گونه ایست که در واقع، قدرت پاسخگویی به تمام نیاز های بشر را دارد.
مساجد و بناهای مذهبی در تاریخ معماری ایران، همواره نقطه به اوج رسیدن هنر و معماری اسلامی بوده است.در معماری اسلامی ایران، بدون شک جنبه های ساختمانی و نوآوری در فضاهای مساجد و ایجاد فضایی تازه در سیر تاریخی خود، از اهمیت بالایی برخوردار است. یک معماری ایران در عناصر معماری همچون قوس ها، تاق بندی ها، گنبد و حتی مقرنس بعنوان یک تزئین حجمی و سه بعدی پیشتاز بوده و توانسته است این دستاوردها به دیگر سرزمین های اسلامی نشان دهد.
مسجد، محل تجلی مجموعه ای از هنرهایی است که مصداق مسلم هنر شهودی است. بعبارت دیگر، در مساجد نه تنها دین با هنر ملاقات می کند بلکه مهم ترین نمودهای هنر اسلامی، معماری مساجد و ویژگیهای بارز آن است.مجموعه ای از جلوه های هنری را می توان در مساجد مشاهده کرد که از آن باید به هنر پرستشگاهی یا هنر قدسی یاد کرد.
این جلوه های هنری عبارتند از معماری ،گچبری ،آجرکاری ، کاشیکاری ، مقرنس کاری ، خوشنویسی ، فضاآرایی و… در طول نسل ها و قرون متمادی، پاکترین و امن ترین ملجاء برای هنر اسلامی، مساجد بوده است.از آنجا که هنر با نماد آمیخته است و نمادها ماهیت و جوهر هنر را تشکیل می دهند، لذا مجموعه هایی که از هنر در خدمت مسجد قرار گرفته ، فراوان بوده و دارای پیامی معنادار است.
در هنر معماری مساجد، خطوط عمودی ، افقی و منحنی ، دارای معنای بلندی است. ساخت گنبد، محراب، گلدسته ها، ستون ها ،منبر، مقرنس ها نیز پیامی را به مخاطب القا می کند.
«هنر اسلامی نه تنها در مسجد بلکه در متن زندگی مردم جریان یافته و در طول قرون متمادی ، محیطی را فراهم آورده که در آن مسلمین با به یاد داشتن خداوند و با عنایت و تامل در باب زیبایی که نهایتا فقط ناشی از خداوند است که به مفهومی مطلق و زیبا منتهی می شود کار هنری انجام می دهند.»
«مساجد بخ عنوان اجتماعی ترین مکان حضور مسلمین، جایگاه تلاقی دین و هنر اسلامی است. صرف نظر از نزهت معنوی این بناهای باشکوه در چشم هر بیننده ” گالری هنر اسلامی” به شمار می آید. هنرمندان بی نام و نشان که تمام هستی خویش را وقف ساختمان مساجد کرده اند، از شوق مقدسی بهره مند بوده اند آنان با اشتیاقی وصف ناپذیر کوشیده اند تا بهترین تصور خود را از زیبایی ، در این آثار مقدس جلوه و جلا بخشند. در حقیقت، معمار مسلمان در روزگاران گذشته هر زیبایی را که در اطرافش می دید، اگر آن را در خور عظمت و شایسته جلال و جمال خدا می یافت سعی می کرد تا به هنگام فرصت ،برآی آن در مسجد جایی باز کند.
در بنای بسیاری از مساجد، هنر های گوناگون با هم در آمیخته است. معماری در توازن اجزا کوشیده، نقاشی به الوان کاشی ها و نقوش توجه کرده و خوشنویسی الواح و کتیبه ها را جلوه و جلا بخشیده است.
بنابراین می توان مسجد را از آن حیث، جایگاه تجلی هنر و معماری اسلامی قلمداد کرد که هنرهای گوناگون ، بر روی هم فضا و مکان خاصی را پدید می آورند، فضا و مکانی که برای ایجاد رابطه میان خدا و خلق او مناسب باشد و در عین شکوه و جلال، آراستگی و تزئین آن، ذهن انسان را به جای توجه به خداوند سبحان به خود مشغول نسازد. زیبایی معناداری که در معماری اجزاء و عناصر مسجد، نظیر کتیبه ها و یا مقرنس ها موج می زنند نه تنها انسان را از یاد خداوند غافل نمی سازد بلکه او را متوجه وزن اشکال و صور روحانی آن می کند. چرا که معمار بواسطه هنر و با استفاده از مصالح و ملزومات کار هنری، همزمان با خلق یک بنای زیبا به مفهوم سازی نیز می پردازد. بطوریکه بنای ساخته شده با اعتقادات سازندگان آن پیوندی ناگسستنی دارد ، در واقع ساختمان زیبا ، جمال باطن پدیدآورنده آن را هویدا می سازد.
فرم ها و نقش های نمادین در مسجد
سیر تکوین هنر و معماری اسلامی در طی دوره های مختلف و تطور زمانی، در مسجد نمود و ظهور پیدا کرده است.بسیاری از مساجد تاریخی جهان اسلام در ابتدای ساخت و شکل گیری بسیار ساده بودند، اما در طی سالیان متمادی بسیاری از هنرهای نوین که برخاسته از ذوق و قریحه ذاتی هنرمندان مسلمان بود ، در این مساجد شکل گرفت و تکامل یافت.
در واقع این مساجد بودند که وحدتی بین آثار و هنر گذشتگان طی نسل های متمادی قبل و بعد ایجاد کرده اند، که گسستی در این زمینه در آن دیده نمی شود.تمامی سبک ها و قالب های مختلف هنری در مساجد ، رشد و نمو یافته اند، قالب هایی که با اصل اسلام و ارزش های الهی و قدسی در تناقض نبودند. معماران مسلمان با ذوق و سلیقه سرشار ، مساجد را با سبک و شیوه جدیدی احداث کرده و در این زمینه دست به نوآوریهای کم نظیری زدند که اکنون ، مساجد تاریخی تبدیل به زیباترین جاذبه های فرهنگی جهان شدند.
معماری مساجد، هیبت و شکوهی را به نمایش می گذارد که نماینده ذئق سرشار زیبایی شناسی است و منبعی جز ایمان و الهام آسمانی نمی تواند داشته باشد.از سده های نخستین تا کنون ، ملیتها و اقوام مختلف مانند یک امت واحد با فرهنگ ها ، آداب و رسوم و بویژه با توانایی و درک هنری متفاوت و متنوع در کار ساختن و پرداختن مساجد در سرزمین های وسیعی که از اندلس تا جنوب آسیا امتداد دارد تلاش کرده اند. بر این اساس ، هر آنچه که دیروز و امروز تحت عنوان معماری اسلامی در سرزمینهای مفتوحه با سبک ها و شیوه های شناخته شده اندلسی، آفریقای شمالی، شامی، مصری، ایرانی و عثمانی ایجاد شده است، در حقیقت ، هنر مردمان ساکن در این نواحی بوده است که دیر زمانی پیش از ظهور اسلام ، هر کدام دارای تمدن های درخشانی بوده اند و اینک در پرتو تعالیم اسلام ،دارای سمت و سو و شخصیت واحدی شدند.
اگر چه به ظاهر، واجد تفاوت هایی بوده اند که بیش از همه در شیوه تزئین بنا، تجرید و درک هنری مبتنی بر برخی جنبه های فرهنگی مانند آداب و رسوم قومی و سننن قبیله ای، اقلیم، عادت ها، معیارها و هنجار های مورد قبول ان ها بوده است. معماری ایرانی در دوره قبل از اسلام، بطور بارز در دو شیوه پارسی و پارتی ظهور یافته است. معماری ایران کهن، هر چند بصورت متعالی به خلق صورت پرداخته اما هیچگاه خالی از معنا نبوده است. و همواره اصول و معماری ایرانی با معماری اسلامی، پیوندی نا گسستنی یافته است.
به عبارت بهتر اسلام و معماری ایرانی در جهت نوعی کمال گرایی دو جانبه حرکت می کنند . تاثیری که اسلام و آموزه های آن بر معماری ایرانی می گذارد در واقع ، تزریق نوعی روح و حس درونی جدید به بنای ایرانی است که معمار ایرانی، با بکار گیری یکسری مفاهیم اسلامی همچون بازگشت به اصل کثرت به وحدت و بکارگیری آرایه های نمادین، چنین فضایی را خلق کرده است. به جرات می توان گفت که معمار ایرانی در هنگام خلق بناهای زیبا نظیر مسجد شیخ لطف الله، همواره حقیقتی با عنوان مبداء آفرینش را با خود به همراه داشته است.