بررسی تاریخی و سیر تحول حیاط مسجد

ررسی تاریخی و سیر تحول حیاط مساجد
دکتر بهناز امین زاده گوهر ریزی
عضو هیئت علمی دانشکده محیط زیست دانشگاه تهران
علی رغم بهره گیری از سبک ها، تکنیک ها و مصالح متفاوت در ساخت مساجد در ممالک مختلف اسلامی، حیاط مرکزی یا صحن یکی از عوامل وحدت دهنده به معماری مساجد در طول تاریخ بوده است. این عامل در شکل گیری مساجد دوران اولیه ی اسلام نیز نقش مهمی داشته است. حیاط مرکزی گر چه در فرهنگ معماری قبل از اسلام نیز وجود داشته است، ولی در ارتباط با جهان بینی اسلام معانی جدیدی یافت و عامل مهمی در بیان معماری درونگرا که خصیصه ی ویژه ی معماری اسلامی است، شد.
با این حال اهمیت  چنین فضایی آن طور که باید مورد شناسایی و تحقیق قرار نگرفته است. فقدان تحقیقات و مدارک در مورد صحن مساجد هم در زمینه ی ادبیات مربوط به معماری مساجد مطرح است (بیشترین تحقیقات و بررسی ها در ارتباط با ویژگی های بنا، شیوه های ساخت و تزیینات مربوط به آن در دسترس است) و هم در مقوله کاربردی و معانی نمادین و معنوی این کمبود وجود دارد. به همین دلیل و سایر ادله ی مبتلا به جوامع امروزی مثل بهره وری حداکثر از زمین، ایجاد دسترسی سریع از معبر به شبستان مسجد و عدم شناسایی اهمیت و معنای حیاط مسجد، در طرح های جدید، مساجد غالباً استفاده از صحن محدود گردیده است.
این مقاله در شناسایی هر چه بیشتر فضای حیاط مساجد ابعاد کیفی و اهمیت عملکردی آن به بررسی الگوهای اولیه و تحول حیاط مساجد و نیز کیفیات فضایی آن از قبیل تطابق فرم با عملکرد و تشابهات صحن مساجد با باغ های اسلامی می پردازد.

مقدمه:

قبل از شروع به بحث به نظر می رسد که بیان اهمیت فضاهای باز قبل و بعد از ظهور اسلام در ایران می تواند راهگشایی باشد برای ادراک هر چه بیشتر اهمیت معنایی حیاط (صحن) مسجد و نقشی که در تفسیر مفهوم فضای معنوی داشته است.
در ایران سنت اجرای مراسم و آیین های مذهبی در فضاهای باز به دوره ی قبل از اسلام بر می گردد. هرودوت نیز به این نکته اشاره می کند که پارسیان مراسم مذهبی خود را در جاهای بلند و فضاهای باز انجام می داده اند. فضای مقدسی که زرتشتیان به آن پاوی می گفتند. زمینی مستطیل شکل بود که چهار طرف آن را پس از خواندن دعایی مخصوص علامت گذاری می کردند تا روح شیاطین از آن خارج شود سپس با آب مقدس تطهیر می شد؛ کاهن در گوشه ای می نشست و در جالی که ظرفی از آتش روبرویش بود به اجرای مراسم می پرداخت.
این الگو تاثیر بسیاری در معماری مکان های مذهبی زرتشتیان داشت و گرچه با رشد دین زرتشت خصوصاً در زمان ساسانیان آتشکده های زیادی ساخته شد مقصود اصلی از بنای آتشکده حفاظت از آتش مقدس بود و نه محلی برای تجمع عبادت کنندگان. در نتیجه به غیر از معدود آتشکده های بزرگی که ساخته شد آتشکده های معمولی از قبیل آتشکده ی نیاسر در کاشان ابعاد کوچک داشتند و محل نگهداری آتش و تجمع روحانیون در هنگام برگزاری مراسم مذهبی بودند در حالی که عامه ی مردم در بیرون آتشکده و در فضای باز جمع می شدند.
اگر چه بسیاری از محققان به کمبود فضاهای باز در شهرهای اسلامی اشاره می کنند و دلایلی از قبیلی شرایط اقلیمی پایبندی به محرمیت و تاکید بر تمایز بین عرصه های خصوصی و عمومی را که ظاهراً مشارکت فضاهای باز را در شهرهای اسلامی محدود می ساخته است. مطرح می کنند، اما این دلایل باعث آن نبوده که فضاهای باز در فرهنگ اسلام برای مقاصد مذهبی و اجتماعی، مورد تاکید نباشند . در حقیقت سنت پرستش پروردگار در فضاهای باز اهمیت زیادی در عبادات مهم دین اسلام داشته است از آنجا که:
– در مراسم حج در مکه ی مکرمه که بزرگترین اجتماع مسلمین است، اعمال مهم طواف خانه ی کعبه توقف در عرفات، رمی جمرات و … همگی در فضاهای باز انجام می گیرد.
در آیین مذهبی مربوط به برگزاری نمازهای عیدین (اعیاد فطر و قربان) و یا سایر مراسم از قبیل نماز باران در خشکسالی که عبادات دسته جمعی توصیه شده است از مصلی استفاده می شود که زمینی باز در حومه (و گاه در داخل شهر) است و تنها عنصر معماری آن دیوار و محرابی در جهت قبله است.
در برگزاری نماز جمعه نیز که غالباً در مجسد جامع انجام می شده فضای باز حیاط مسجد که در واقع مکان برگزاری مراسم بوده اهمیت زیادی داشته است. علاوه بر آن در صورت کوچک بودن این فضا، از فضاهای باز دیگر از قبیل میادین و حیاط زیارتگاهها برای این منظور استفاده می شده و می شود.
در متون اسلامی نیز باز بودن و نداشتن سقف از مستحبات مسجد بوده و به آن اشاره شده است. بعضی از فقها در بیان حکمت این استحباب گفته اند که از جمله اسباب قبول و استجابت دعا نبودن حائل و مانعی بین نماز گزار و آسمان آبی است اگر چه خداوند در همه جا حضور دارد ولی در فضای باز و زیر آسمان انسان احساس قرب و معنویت بیشتری می کند.
بررسی تاریخی شهرهای مسلمین به خوبی نمایانگر اهمیت فضاهای باز در محوطه های مذهبی و حفظ و تداوم سنت عبادات دسته جمعی در چنین فضاهایی است که معنویت را از مکانی خاص به فضایی بی انتها گسترش می دهد.

1 – الگوهای اولیه صحن مسجد

حیاط و فضای باز مسجد از مهمترین عناصری بود که در قرون متمادی و در مساجد بنا شده در گستره ی ممالک اسلامی، چه آنهایی که توسط خلفا و سلاطین ساخته شده و چه مساجد محلی که در نهایت سادگی به دست مردم ایجاد می شدند. ضمن هویت بخشیدن به مسجد تجلی وحدت آنها بوده است. سه عامل نفوذ جهان بینی اسلام، الگوی مسجد مدینه و سنت استفاده از حیاط مرکزی که از دیر باز در فرهنگ معماری مردم خاورمیانه وجود داشته باعث شده است که استفاده از حیاط مرکزی به عنوان یکی از عناصر اصلی در ساخت مساجد مورد استفاده قرار گیرد. در این جا به اختصار به این عوامل اشاره می شود.
نفوذ جهان بینی اسلام: درونگرایی یکی از ویژگیهایی است که درجه ی اهمیت به باطن را در مقابل توجه به ظاهر متجلی می سازد و در واقع تاکیدی بر عالم غیب و تفسیری بر یکی از صفات الهی (باطن) است، که در زندگی فرد مسلمان با تاکید بیشتر بر ابعاد درونی و معنوی در مقایسه با ابعاد بیرونی و مادی نقش دارد. چنین تاکیدی در بسیاری از احادیث مشهود است.
حتی در رابطه با عبادات، مرحوم علامه طباطبایی (ره) در تفسیر سوره ی بقره می فرماید:
«حقیقت همه عبادات بدنی مجسم کردن حالات قلبی و توجهات باطنی است و به وسیله ی آنها حقایقی که بسی برتر و بالاتر از عالم ماده و جسمانیات است در صورت جسمانی جلوه می کند چنانکه امر نماز و روزه و حج و سایر عبادات و اجزا و شرایط آن بدین منوال است.»
بنابراین اعمال فیزیکی عبادات، احساسی درونی و باطنی را ایجاد می کنند که باعث بروز و رشد معنویات در عبادتگر می شود. کعبه که مسلمانان روزی پنج بار به سوی آن به نماز می ایستند خالی است. خالی بودن آن سمبلی از غیر مادیات و معنویت مقصد نهایی است. در نماز این مرکز مجسم می شود، مرکزی که غایب و غیر دیدنی است. اگر چه این مفاهیم بسیار دور از معماری به نظر می رسند، ولی درونگرایی به عنوان یک رکن اساسی در همه ی ابعاد زندگی مسلمین دیده می شود. به عنوان مثال مسجد نه به عنوان فضایی که از همه طرف قابل رؤیت باشد، بلکه برای کسی که وارد آن شود و آن را تجربه کند قابل درک است. معنویت فضا با شکل آن محصور می شود همان گونه که روح توسط بدن انسان احاطه می گردد این احساس محصور بودن فضا را تعریف می کند. بدین گونه و در بیان این معماری درونگراست که حیاط مساجد اهمیت خاصی در فرهنگ معماری اسلامی می یابد.
الگوهای مسجد مدینه «قداست مسجد در رابطه متقابل عبودیت عبد و ربوبیت رب قرار دارد بنابراین عظمتش هم،  در معنویت آن است نه در ساختمان و بنای رفیع آن پیامبر اکرم (ص) در ورود به مدینه اقدام به احداث چنین مکانی کرد. مسجد مدینه به عنوان کانون نورانیت اسلام برای همیشه در تاریخ باقی ماند.
مسجد مدینه در حقیقت یک فضای باز محصور شده بود، رسول خدا (ص) حساسیت بسیاری در سادگی و بی پیرایگی آن داشتند و تا ضرورتی نداشت چیزی بر کالبد آن نیفزودند.
«دیوار مسجد به پایان رسید ولی در آغاز سقف و ستونی برای آن نساخته بودند و محوطه مسجد چهارگوش و طول و عرض آن هر کدام صد ذراع بود و گفته اند که عرض آن قدری کمتر بود. ارتفاع دیوار به اندازه قامت آدمی بود.»
و بخش سر پوشیده ی آن (ظله) یک سال بعد از ساخت مسجد به آن اضافه شد.
«بعدها که حرارت هوا شدت گرفت اصحاب موضوع مسقف کردن مسجد را با آن حضرت در میان گذاردند پس تیرکهایی از تنه درخت خرما نصب کردند و سقف را با پوست خرما پوشاندند. زمین مسجد پیغمبر خاک بود و هر کس دامنی از شن همراه می برد و به جای خویش می ریخت که هنگام نماز به خاک و گل آلوده نشود. پیغمبر این بدید و فرمود فرشی نیکوست و همه مسجد را شن ریختند.
مساجد اولیه از قبیل مسجد کوفه و مسجد بصره در ابتدا به همین فرم ساده ساخته شدند و در آنها فضاهای باز یا حیاط مساجد سطح بیشتری نسبت به سطوح سر پوشیده داشتند.
سنت پیشینه: استفاده از حیاط مرکزی در بین النهرین به زمان اوروک (2500– 3000 ق.م) بر می گردد. که به عنوان یک فرم کلی در احداث قصرها به کار می رفته است. قصر مسلیم در کیش متعلق به پادشاه سومری (بنا شده در حدود 26000 سال ق . م) یکی از قدیمی ترین نمونه های باقی مانده از حیاط مرکزی است. در قصرهای هخامنشیان نیز از حیاط های مرکزی استفاده می شده است حیاط مرکزی که قبل از اسلام به دلایل گوناگون مورد استفاده بوده در فرهنگ اسلام به عنوان بیانی از احساس مسلمین نسبت به فضا معنا یافته و چه از نظر کاربردی و چه از دید سمبلیک به اوج خود می رسد.

سیر تحول در صحن مساجد
علی رغم دسته بندی هایی که در رابطه با معماری مساجد صورت گرفته است تقسیم بندی حیاط مساجد در معماری اسلامی و به طور مشخص سیر تاریخی و تنوعات بومی آن تقریباً بدون مطالعه مانده است. با این حال در ارتباط با موقعیت الگوی حیاط (صحن) نسبت به زمین مسجد صحن مساجد را می توان در دسته بندی زیر خلاصه کرد:
صحن یک طرفه: تحت تاثیر الگوی مسجد پیامبر در بیشتر مساجد اولیه که در قرن اول هجری ساخته شده بودند از قبیل مسجد کوفه و بصره حیاط در یک طرف زمین قرار می گرفت. پیرامون حیاط رواق هایی در یک، دو، سه و یا چهار جبهه می ساختند که علاوه بر جنبه های عملکردی آن تاکیدی بر محصور بودن فضای حیاط بود. رواق ها در جهت قبله عریض شده و شبستان مسجد را به وجود می آوردند. صحن به عنوان یکی از عناصر شاخص در این ترکیب معماری، که به سبک عربی در طراحی معماری مساجد شناخته شده است. به عنوان پیش در آمدی برای ورود به شبستان بوده است. ورود به صحن در جهت قبله است و در نتیجه ورود به شبستان مسجد به تدریج و با طمانینه صورت می گرفت. مساجد جامع اولیه از جمله: جامع دمشق (ساخته شده در سال 709م) مسجد جامع تونس (732 م) و مسجد جامع قرطبه (785 م) به این فرم بودند. در ترکیه به دلیل نفوذ معماری بیزانس از یک طرف و شرایط اقلیمی از طرف دیگر استفاده از حیاط در برخی مناطق به خصوص در قسمت آناتولی محدود است. این مساجد گرچه فاقد صحن اند، ولی فضای بازی که در مقابل مسجد وجود دارد و به آن «زیاده» می گویند. دارای عملکردی اجتماعی – مذهبی به مثابه صحن مسجد است. اما عنصر مشخص معماری مساجد دوره ی عثمانی در مساجد بزرگی از جمله مسجد سلیمانیه ی استانبول (1556 میلادی) حیاط های کوچک و مستطیل شکلی است که به وسیله یک ردیف رواق دور تا دور محاط شده اند.
صحن مرکزی: مرکزیت در اسلام نمادی از وحدت وجود است و بنابراین بازتاب کیفیتی است که در بطن آن وحدت نهفته است. در بیان وحدت و انعکاس آن از طریق مرکزیت، فضاهای پر و خالی مسجد، هر یک به گونه ای به کیفیات فرمی و فضایی مجهز می شوند.
فضای بسته با گنبد و فضای باز یا صحن با قرارگیری در مرکز زمین ، صحن مربع شکلی که سمبلی از ثبات و پایداری است وقتی در مرکز مسجد قرار می گیرد. به عنوان یک عنصر نظم دهنده به مسجد عمل کرده قطبی می شود که فضای اطراف را تحت تاثیر خود قرار می دهد و مسجد ابن طولون در قاهره (9 – 876 م) طرح اولیه ی مسجد جامع یزد (قرن 12 م) و مسجد جامع اسریناگار در کشمیر هند (1358 م) دارای چنین حیاط هایی هستند. در هند، صحن غالب مساجد به صورت حیاط مرکزی و دارای ابعاد بسیار بزرگی است.
صحن مرکزی گسترد: آنچه که باعث تغییری اساسی در کیفیت فضایی حیاط در معماری اسلامی شد. اضافه کردن ایوان به آن بود. ایوان به عنوان فضایی بین داخل و خارج بنا هر دو کیفیت داخل و خارج را دارد. با این حال طراحی ایوان های مساجد بر محورهای مرکزی حیاط نشان دهنده ی وحدتی بین حیاط و ایوان هاست. در مقایسه ی رابطه ی بین ایوان با فضاهای بسته و باز مسجد ایوان ارتباط بصری و فضایی نزدیک تری با فضای باز (حیاط) می یابد و به عنوان جزیی از حیاط معنای خود را از آن می گیرد. به عبارت دیگر این فضای باز حیاط است که به سوی فضاهای بسته تداوم و گسترش یافته و به داخل آنها نفوذ کرده است. این گسترش و نفوذ که می تواند به وسیله ی ایوان (که برای خواندن نمازهای فرادی، تشکیل حلقه های درس، محل تجمع و مذاکرات و مباحثات دعا و نیایش استفاده می شود.) می افزاید.
گسترش حیاط به وسیله ی چهار ایوان در چهار سو، فضای باز بیشتری در رابطه با حیاط مرکزی ایجاد می کند و تاکیدی بر مرکزیت صحن است. ایوانی که در جهت قبله است به وسیله ی عمق و یا ارتفاع بیشتر اهمیت می یابد و در نتیجه به فضای صحن در عین ایستایی جهتی معنوی می دهد. طرح چهار ایوانه که اصالتاً سبکی ایرانی است و به صورت ایوان هایی نامنظم در تالار و قصرهای اشکانیان از قبیل قصر آشور استفاده می شده است. به فرمی قرینه و منظم در دوره ی اسلامی تبدیل شده و بعد از سلجوقیان در ساخت مساجد متداول می شود.
مسجد جامع زواره قدیمی ترین مسجد باقی مانده از این سبک است. این الگو به عنوان فرمی غالب در بسیاری از مساجد مناطق اسلامی به خصوص در ایران، هند و آسیای مرکزی مورد استفاده قرار گرفته است .
3- تطابق فرم با عملکرد
عملکردهای متفاوت مساجد برای عده ای که در دین اسلام به بینش کلی گرایی نسبت به امور مادر و معنوی (عدم تفکیک امور اخروی و دنیوی) توجه کافی نداشته اند سبب ارائه ی تفاسیر نادرستی شده است، مثل «در قرون وسطی مسجد یک مکان مقدس مذهبی به معنای دقیق کلمه نبوده بلکه در مسجد آن روزگار غیر از عبادت بسیاری از فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی نیز صورت می گرفت تنها پس از مسلمان شدن مغولان از قرن پانزده و شانزده به بعد مسجد به صورت عبادتگاه در آمد و همه گونه فعالیتهای غیر دینی در مسجد ممنوع شد.
نقش حیاط در عملکرد های مذهبی و اجتماعی مساجد بسیار با اهمیت بوده است. آدام متز در توصیف مساجد قرن یازدهم به شباهت بین حیاط مساجد و میادین عمومی اشاره کرده است. و در کتاب زندگی مسلمانان در قرون وسطی آمده است. «مسجدهای آن دوره حیاطی بزرگ داشت که در وسط آن حوض و چاه آب یا چشمه ساری وجود داشت. در اطراف مسجد رواق یا سرسرایی می ساختند که به ایوان های چندی که از نظر بزرگی و کوچکی و تزیینات یکسان نبودند راه داشت. بعضی از ایوان ها و تالار و شبستان های مساجد آن قدر بزرگ بود که هزاران نفر مومن به آسانی می توانستند  در آن مجتمع نماز بگزارند. برخی شبستان های دیگر برای طلاب و برخی دیگر به برگزاری جشن ها و سایر امور مورد علاقه گروندگان و مسلمانان اختصاص داشت. درهای مساجد در این دوران در شب و روز باز بودند و مساجد علاوه بر عملکرد مذهبی عملکرد اجتماعی مهمی نیز داشتند که صحن مساجد را به فضاهای باز شهری شبیه می ساخت.
شکل و کالبد مساجد در دوران اسلامی دستخوش تغییرات بسیاری شده اما صحن فرم کلی خود را حفظ کرده است و علی رغم آن که طراحی هندسی در هنر اسلامی  بسیار پیشرفت کرده بود و تزیینات بر نمادها گنبدها و سردرها نشان دهنده ی اوجی از به کار گیری اشکال هندی در معماری بوده است. فرم حیاط به مقدار زیادی تابع شکل کلی مسجد بود که آن هم به دلیل جنبه های عملکردی فضا و صف بستن نماز گزاران (به شکل مستطیل و یا مربع در پشت سر امام) به خصوص در نمازهای جمعه که از فضای صحن استفاده می شده دارای نقشه ای مستطیل و یا مربع بوده است. تناسب بین فضاهایی بسته و باز سبب شد که توسعه ی فضای شبستان باعث توسعه ی حیاط مسجد نیز بشود. این امر به خوبی در توسعه های مسجد قرطبه بین سالهای 789 – 785 میلادی مشهود است.
4 – ارتباط صحن با باغ های اسلامی
اهمیت نمادین آب در فرهنگ مردم خاورمیانه به قبل از دوره ی اسلامی باز می گردد . قرآن مجید تاکید بیشتری بر مرکزیت آب در حیات موجودات داشته؛ بهشت را به عنوان باغی که در زیر آن جوی هایی در جریان است توصیف می کند. علی رغم بهره گیری از آن در قالب آبنماها و فواره های کوچک در مساجد جامع عهد بنی امیه آثاری از آنها باقی نمانده است و قدیمی ترین نمونه ی باقی مانده در مسجد جامع سامره است. ارتباط حیاط با باغ در معماری اسلامی در قرون وسطی وقتی که استقرار آبنماه در مرکز حیاط با فرم های متفاوت مورد تاکید قرار می گیرد بسیار به یکدیگر نزدیک می شوند. مسجد قیروان که صحنی شامل فواره های و جویبارهایی برای عبور آب جاری داشته است از بهترین نمونه هاست. در تاکید بر ابعاد بصری و اهمیت آبنماهای مستقر در مرکز صحن ، سقفی روی آن بنا می شده است. در مسجد محمد پاشا در استامبول که توسط سینان معمار معروف دوره ی عثمانی در 1572میلادی طراحی شده است، سقف گنبدی آبنما، اولین عنصری از مسجد است که پس از طی کردن پله ها و رسیدن به حیاط مسجد که در طبقه اول قرار گرفته دید ناظر را به خود جلب می کند.
گر چه حضور آب به عنوان نماد زندگی بهشت پاکی و نشانه ی زیبایی  و آبادانی در فرهنگ اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است و در نتیجه در فضای معنوی مسجد وجود آبنما در حیاط بیشتر به دلیل جنبه های نمادین آن بوده اما در بسیاری از موارد خصوصاً در ایران جنبه های عملکردی آن از قبیل محلی برای وضو و تلطیف هوا مورد توجه بوده است.
نتیجه گیری
حیاط (صحن) مسجد از ویژگی های معنوی و ابعاد عملکردی مهمی برخوردار است که در تفسیر فضای مسجد و شکل دادن به ساختار نظام فضایی آن مهمترین نقش را ایفا می کرده است. متاسفانه گرایش غالب در معماری عصر حاضر در تخریب بسیاری از مفاهیم سنتی است بدون آن که به ویژگی های آنها و تعیین جایگزین مناسبی برای آنها اندیشه ای کامل تر ارائه شود. صحن مساجد به دلایل گوناگون از قبیل رواج تفکر معماری مدرنیسم تفکری مادی و نگرش سواداگرانه به زمین عدم توجه به معنا و کیفیات فضایی آن مورد بی توجهی طراحان قرار گرفته اند. مساجد برخی بدون صحن طراحی می شوند. حذف صحن از معماری مسجد و ایجاد ارتباط مستقیم و بی واسطه بین بیرون و درون مسجد در طرح های معاصر، نظم سلسله مراتبی گذار مومن از بیرون به درون را به شدت تحت تاثیر قرار داده و ضمن تقلیل خلوت و خصوصیت درون مسجد بر امکانات و تمهیدات مورد نیاز حضور قلب مومنین از جمله آرامش، تاثیر منفی دارد. یا در بسیاری از موارد طرح به گونه ای است که امکان استفاده از صحن برای نمازگزاران فراهم نیست. این بی توجهی ها در برخی موارد تاثیرات منفی در استفاده از صحن مساجد قدیمی نیز داشته و آنها را تا حد یک دسترسی سریع از خیابانی به خیابانی دیگر تنزل داده است.
صحن مسجد به عنوان فضایی با معنا و هویت دهنده به مسجد از ویژگی خاصی برخوردار است. نگاهی به اهمیت این عنصر که در الگوی اولیه خود نه به عنوان جزیی از مسجد بلکه به عنوان کل آن مطرح بوده است. نیاز توجه بیشتر به این فضا تعالی مفاهیم نمادین و کیفیات فضایی و بصری که همواره در طول تاریخ در حال تحول و تکامل بوده است و همچنین به کارگیری مناسب آن را در طرح های جاری طلب می کند.

دکتر بهناز امین زاده