فقر و انحرافات اجتماعی؛ زمینه یا انگیزه؟!

فقر و انحرافات اجتماعی؛ زمینه یا انگیزه؟!

منابع مقاله:

فصلنامه کتاب زنان، شماره 21، اسفندیاری، اسماعیل*؛

 

چکیده:

فقر و انحرافات اجتماعی از جمله پدیده هایی هستند که به نظر بسیاری از صاحب نظران با هم مرتبط می باشند. تحقیقات و پژوهش ها در عین حال که مؤید وجود رابطة مستقیم بین فقر و انحرافات نیست، اما وجود همبستگی میان آن دو را تأیید می نماید. بر این اساس فقر به عنوان یکی از مسائل اجتماعی، در وقوع انحرافات و افزایش میزان آن به ویژه در زمینه جرائم زنان، اعتیاد و سرقت تأثیر گذار است. در رویکرد دینی نیز این همبستگی میان فقر و انحرافات اجتماعی مورد تأیید است. بر این اساس فقر انگیزش روی آوری به کجروی را افزایش می دهد؛ همچنان که رفاه طلبی در روی آوری به جرائم، انگیزة بسیار قوی می باشد.

واژگان کلیدی:

فقر، انحرافات اجتماعی، فقر مطلق، فقر نسبی، فرهنگ فقر، پیامد فقر.

بدون تردید فقر و نابرابری های اقتصادی از زمرة مهم ترین معضلات جامعه بشری است که از جایگاه ویژه ای در بین سایر مسائل اجتماعی برخوردار است. فقر از بنیادی ترین مشکلات و ناهنجارترین دردهای زندگی انسان است که با وجود پیشرفت و توسعه گسترده در زندگی بشری، میزان آن نه تنها کاسته نشده بلکه بر طبق آمارهای موجود در حال افزایش است. مشکلات فقر صرفاً منحصر به پیامدهای خود فقر نمی‎باشد، بلکه مشکلات این مساله اجتماعی زمانی شدت پیدا می‎کند که آن بسترساز انحرافات می‎گردد.

ارتباط بین فقر و انحرافات اجتماعی، موضوعی نو و بدیع نیست. جوامع انسانی در طی حیات خویش به شکلی، با این دو مقوله درگیر بوده‎اند. ارتباط بین فقیران، گرسنگان و بی خانمان ها با سارقان، قاتلان، معتادان در حوزه های مختلف علمی از قبیل، علوم اجتماعی، اقتصادی و روان شناسی، موضوع تحقیق و پژوهش های مختلف قرار گرفته و از منظرهای گوناگون به آن توجه گردیده است؛ به گونه ای که در هر زمان و به تناسب شرایط، امکانات و فضای جامعه، راه حل هایی در برخورد با آن در نظر گرفته شده است. با شکل‎گیری «نهضت علمی» و آغاز بررسی های علمی پدیده های فیزیکی، طبیعی، انسانی و اجتماعی، فقر و انحرافات اجتماعی نیز از موضوعاتی بود که به طور تقریبی از یکصد سال پیش، با کمک ابزارهای علمی جدید، مورد کنکاش علمی قرار گرفته و نظریه ها و تئوری های جدیدی در این رابطه ارائه گردیده است.

برای شناخت رابطه فقرو انحرافات اجتماعی به طور منطقی ابتدا باید از تعریف این دو مفهوم آغاز کرد و سپس رابطة آنها را مورد بررسی قرار داد و در نهایت پیامدهای فقر و تأثیر آن بر انحرافات اجتماعی بیان گردد.

معنا شناسی

فقر

در تعریف فقر اختلاف نظر اساسی بین محققان وجود دارد که منشأ این اختلاف مبتنی بر، نوع نگرش آنها نسبت به مسئله فقر است. اقتصاددانان بیشتر به زمینه ظهور و نتایج فقر توجه نموده و به ندرت به تحلیل اجتماعی پرداختند.[1] در ادبیات جامعه‎شناسی معمولاً دو مفهوم فقر[2] و نابرابری[3] در کنار یکدیگر به کار می روند.[4] این دو مفهوم با اینکه از حیث معنی، مستقل از همدیگر هستند، اما به نظر می رسد، کاربرد مستقل ندارند؛ زیرا از یک سو فقر متأثر از نابرابری در درآمد است و از سوی دیگر نابرابری اقتصادی هم مؤید وجود فقر است. از آنجا که مسائل و مشکلات اجتماعی در عین ارتباط با فقر از آن جدا هستند، مفهوم فقر را باید از انواع مشکلات اجتماعی و اقتصادی که با آن پیوستگی دارند، نیز مستقل در نظر گرفت؛ لذا مترادف شمردن مفهوم فقر با دیگر صورت های مسائل اجتماعی، به فهم مشکل فقر کمک نخواهد کرد.[5]

در جامعه شناسی فقر را معمولاً «برآورده نشدن نیازهای اساسی بشر به حد کفایت» تعریف کرده اند.[6] این تعریف با دو سؤال اساسی روبرو است؛ اول اینکه نیازهای اساسی انسان چیست؟ در خصوص این پرسش می توان گفت، تعیین نیازهای اساسی انسان امری استاندارد و معین نیست، بلکه این نیازها از فرد تا فرد، از جامعه تا جامعه، از زمان تا زمان و مکان تا مکان دگرگون می شود. براین اساس لازم است، از شاخص هایی برای تعیین نیازها بهره جست. امروزه نیازهای مادی بنیادین انسان را بدین گونه برمی شمارند: خوراک، پوشاک، مسکن، بهداشت و درمان، آموزش، نقل و انتقال، تشکیل خانواده، ورزش و اوقات فراغت. برخی محققان این نیازها را به سه گروه اساسی تقسیم می کنند که عبارتند از: تغذیه، سرپناه و سلامتی[7] که در صورت نبودن آنها، حکم به فقیر بودن فرد در جامعه می کنند.

پرسش دوم این است که امتناع چه حدی از نیازها، حد کفایت محسوب می‎شود؟ در تعریف مذکور ددر خصوص این نکته نیز ابهام وجود دارد؛ زیرا حد کفایت برای انسان ها به یک میزان نیست، مثلاً در پاره ای از کشورهای صنعتی، میزان مصرف کالاها با میزان مصرف همان کالاها در کشورهای جهان سوم تفاوت دارد. بر طبق برخی آمارها مصرف در کشورهای جهان سوم، 3/1 کشورهای صنعتی است.[8] البته کارشناسان و محققان تلاش کرده اند که بتوانند این حد کفایت در تغذیه را نسبت به گروه های سنی، جنسی و شغلی در مورد میزان کالری و پروتئین محاسبه نمایند. با این همه رسیدن به یک میزان مشخص و مورد توافق در جوامع مختلف، کاری به غایت دشوار است.

اقسام فقر

با توجه به آنچه که مطرح گردید، ضابطه دقیق و درستی در تعریف فقر در دسترس نیست. برای دستیابی دقیق تر، محققان فقر را به فقر مطلق و نسبی تقسیم می کنند تا به کمک این تقسیم از کاستی ها و مشکلات مربوط به تعریف رها شوند.[9]

فقر مطلق[10] به معنای حداقل امکان دستیابی فرد به امکانات متعارف زندگی، یعنی غذای مناسب، مسکن و پوشاک است و فقر نسبی حاصل مقایسه می باشد و متمایز کننده بخشی از افراد جامعه است که در مقایسه با سایر افراد غیر فقیر از امکانات ناچیزی بهره می برند و محتاج توجه خاصی هستند. در این صورت فقر حالت نسبی دارد و جنبه ذهنی آن بر نماد عینی و خارجی آن برتری می یابد.[11] در واقع در فقر مطلق ملاک را با توجه به نیازهای اصلی زندگی، یعنی میزان درآمدی در نظر می گیرند که از رقمی معین پایین تر باشد، ولی در فقر نسبی پایین ترین بخش توزیع درآمد، ملاک تشخیص است و فقیر کسی است که درآمدش پایین و کم باشد.[12]

وجود مشکلات و ابهام های فراوان در تعیین ملاک های فقر مطلق و نسبی برخی جامعه‎شناسان را واداشته تا پیشنهاد تلفیق هر دو ملاک ها را بدهند. بر طبق این رویکرد ملاک های مطلق به طور عمده در جوامعی به کار می آیند که بیشتر مردم دچار محرومیت شدید مادی و فقر هستند و نیازهای اساسی در این کشورها نایاب و کمیاب است، در مقابل هر قدر سطح متوسط زندگی در جوامع بالاتر رود، باید از ملاک های نسبی فقر بهره جست.[13] بعضی دیگر از صاحب‎نظران معتقدند که واقع‎بینانه‎تر آن است که در تعریف فقر سطوح فقر را با هنجارها و انتظارات در حال تغییر در جامعه که با رشد اقتصادی همراه است، سازگار نمود.[14]

در هر صورت جامعه‎شناسان در تعیین خط فقر از سه شاخص بهره می‎گیرند:

1- مصرف یک سبد خالص از کالا 2- هزینة کالا 3- درآمد کل. روش یک سبد از کالاهای ضروری را برای اولین بار «دوانتری»[15] در سال 1901 پیشنهاد داد. وی پس از تعیین یک سبد از کالا، آنها را قیمت گذاری نموده و سپس به تعیین خط فقر[16] اقدام کرد. همچنین از طریق محاسبه هزینه و درآمد می توان خط فقر را معین نمود.[17]

معیار این‎گونه تعاریف و به طور کلی آنچه که امروزه به عنوان تعریف فقر مد نظر قرار می گیرد، براساس مفهوم فقر مطلق یا معیشتی می‎باشد و همان طور که بیان گردید، این تعبیر نارسا است؛ زیرا در آن سطح معینی از درآمد، برای تنظیم و تعیین فقر مورد توجه قرار می گیرد، در حالی که سطح معین درآمد ممکن است نیازهای اساسی را تأمین نکند، علاوه بر این که عموماً تأثیر سطح زندگی رو به رشد به حساب آورده نمی شود. از این‎رو، واقع بینانه تر آن است که مفاهیم سطوح فقر با هنجارها و انتظارات در حال تغییر در جامعه که با رشد اقتصادی همراه است، سازگار گردد.[18]

انحرافات اجتماعی

انحراف اجتماعی از مفاهیمی است که مانند مفهوم فقر توافق روشن و واضحی در مورد آن وجود ندارد. از نظر جامعه شناسان و جرم شناسان، انحراف و کجروی ناظر به رفتارهایی است که حداقل یکی از این صفات را دارا باشد: رفتار منع شده، رفتار نکوهش شده یا رفتاری که مایة بدنامی است و یا موجب مجازات می شود.[19] برخی از صاحب نظران انحراف را از امور غیرعادی[20] به شمار می آورند که در زندگی انسان ها وجود دارد. «آلبرت کوهن» چهار معنی برای رفتار کجروانه بیان می کند:

1)- هر رفتاری که قواعد هنجاری، توافق ها و انتظارات نظام های اجتماعی گوناگون را می شکند، کجروی محسوب می شود. این تعریف شامل تمامی رفتارهایی می شود که به نقض رفتارهای استاندارد شده منجر شود. در حالی که بسیاری از کجروی ها رفتارهای غیراخلاقی، خلاف، عجیب و بیمارگونه اند.[21] برطبق این تعریف، کجروی امری به شدت نسبی محسوب می‎گردد، زیرا محتوای آن از بافت فرهنگی و اجتماعی گروه هایی به دست می آید که کجروی در درون آنها رخ داده است.

2)- رفتارهایی که نادر و کمیاب هستند، به عنوان انحراف اجتماعی شناخته می شوند. این تعریف بر شمارش و آمار متکی است، لذا کمتر مورد توجه جامعه شناسان قرار می‎گیرد؛ زیرا اگر عملی از میانگین یا حالت استاندارد شده فاصله بگیرد، دلیلی بر کجروانه بودن آن نیست.[22]

3)- بیماری روانی سومین معنایی است که از اصطلاح کجروی قصد شده است. کسانی که این تعریف را قبول دارند، رفتارهای انسان را مانند خود انسان، به سالم و ناسالم تقسیم می کنند. یعنی بر اساس مشابهت بین جامعه و بدن انسان، برخی رفتارها ناسالم هستند. پیش فرض این تعریف را که انسان های ناسالم رفتار کجروانه بروز می دهند، مراجعه مختصر به آمارها رد می‎کند؛ زیرا بسیاری از کجروی ها از سوی افرادی صورت گرفته که از نظر پزشکی سالم و طبیعی محسوب می شوند و دارای شخصیت خطرناک و مخرب نیستند.

4)- کجروی به رفتاری اشاره دارد که گروه های ذی نفع و صاحب قدرت در جامعه، آن رفتار را ضدارزش ونابهنجار تلقی می کنند و افراد جامعه را مجبور می کنند که کجروانه بودن آن رفتار را بپذیرند. در واقع کجروی صفتی است که به رفتار در این تعریف داده شده است. روشن است که بسیاری از رفتارهای ضد ارزش، هنجار شکن نیستند و برعکس خیلی از هنجارشکنی ها، ننگین و ضد ارزش تلقی نمی شوند.[23]

در نهایت و با توجه به پراکندگی ها در تعریف کجروی، باید با گفته «شور»[24]

(1983) توافق شود که جامعه شناسان به جای قضاوت درباره خوب یا بد بودن یک رفتار و یا یک فرد، باید مشخص نمایند که چه رفتارهایی منحرفانه هستند،چه کسی آ نها را تعریف می کند، چگونه و چرا مردم منحرف می شوند و نحوه برخورد جامعه باکجروان به چه شکل است.[25]

فقر و انحرافات اجتماعی

تبیین های نظری

فقر و انحرافات اجتماعی در دو سطح خرد و کلان قابل تبیین است که بیشترین تبیین‎ها در سطوح خرد انجام شده است. در سطح خرد، کجروی به عنوان یک واقعه و یک رویداد اجتماعی تلقی شده و در آن به خصوصیات و ویژگی های فردی و جزئی حادثه توجه می گردد. اما در سطح کلان، رفتارها بر حسب متغیرهای اجتماعی، سیاسی و امثال آن تبیین می گردند و ارتباط پدیده با ساخت های کلان و وسیع جامعه در سطح سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مشخص می گردد و با نگرشی تام و کلان، ابعاد جزئی تر پدیده هم مورد بررسی قرار می‎گیرند.

1) تبیین خرد

بر حسب تبیین‎های خرد و فردی، فقر و انحرافات اجتماعی هر دو ناشی از ویژگی ها و خصلت های افراد است. بر این اساس فقر نتیجه سرشت فرومایه و توان ناچیز مردمان فقیر است. بی استعدادی، عارضه های جسمانی و اختلالات روحی از جمله مواردی هستند که در رابطه با ایجاد این پدیده مورد بررسی قرار می گیرند.[26]

این گونه تحلیل از پیچیدگی های معمول به دور است که به سادگی و با استفاده از برخی ابزارها از جمله آمارهای موجود، می توان به یک نتیجه فوری دسترسی پیدا کرد. به عنوان نمونه با چند سؤال ابتدائی درباره وضعیت اقتصادی و مالی مجرمین و بزهکاران به سادگی مشاهده می گردد که اکثر آنها از طبقه فقرا و محرومین می باشند و با بهره جستن از تعدادی جدول نشان داده می شود که فراوانی کجرویها در نزد فقرا بیشتر از دیگر اقشار جامعه است و در نتیجه می توان فوراً و شتابزده دست به قضاوت زد و رابطه بین وقوع جرائم و کجروی با فقر را امری قطعی و روشن تلقی نمود.[27]

2) تبیین کلان

در سطح کلان فقر و انحرافات اجتماعی هر یک معلول تلقی شده و در یک چرخه علی و معلولی قرار می گیرند. بر اساس این گونه تبیین ها مشخص می‎شودکه در سطح نهادها، سازمان ها، روابط اجتماعی و خصایص ساختاری جامعه مشکلی وجود دارد و سبب ایجاد یک معضل در جامعه شده است. طبق این نگرش نمی توان به راحتی حکم به وجود رابطه بین فقر و انحرافات اجتماعی کرد و به کمک آمارها ادعا نمود که بیشتر مجرمین از طبقه محرومین و فقرا هستند، همان‎طور که در سطح فردی و خرد تحلیل می شود، بلکه در این تحلیل ابعاد عمیق تر این موضوع مورد کنکاش قرار می گیرد. از این رو در این سطح پرسشهایی ازقبیل: آسیب ها چگونه تعریف شده اند، کجرو های واقعی چه کسانی‎اند، آیا توزیع نابرابر ثروت، خود امری آسیب شناختی نیست، فقیران کجروترند یا ثروتمندان و صاحبان سرمایه و… مطرح می گردد. [28]

برحسب این نوع تبیین، تحلیل های نظری موجود در باب فقر و آسیب های اجتماعی به طور خلاصه مورد بررسی قرار می گیرد.

نظریه‎ های مربوط به فقر

جامعه شناسان سه دیدگاه ذیل را در باب فقر مطرح کرده اند:

1) چشم انداز فرهنگی

بر اساس این دیدگاه فقرا و محرومین از الگوهای رفتاری و ارزشی خاصی پیروی می کنند که با الگوهای موجود در جامعه و فرهنگ غالب متفاوت است. این الگوها و ارزش ها به مرور از نسلی به نسلی منتقل شده و به شکل گیری یک «خرده فرهنگ» منجر می گردد. خصلت ها و ویژگی های این خرده فرهنگ به گونه ای است که سبب می شود افراد وابسته به این خرده فرهنگ، شرایط خاصی را داشته باشند که با طبقه و شرایط اقتصادی آن ها در ارتباط است. این توافق در بین بسیاری از جامعه شناسان وجود دارد که بین جرم و طبقه اجتماعی و نیز بین بیماری های روانی به خصوص روان گسیختگی و فقر و همچنین میان وضعیت تحصیلی آموزشی و فرهنگی افراد و پایگاه اقتصادی آنها رابطه برقرار است که اسناد و مدارک گواه بر وجود این رابطه می باشند.[29] در این نگرش، دیدگاه هایی وجود دارد که مهم ترین آنها عبارتند از دیدگاه «فرهنگ فقر» از «اسکارلوئیس»[30] و دیدگاه «منش ناقص» از «شیلر»[31].

الف) دیدگاه فرهنگ فقر: این نظریه در کتاب «پنج خانواده» و با توجه به شرایط جامعه مکزیک به رشته تحریر درآمد. از نظر لوئیس، فرهنگ فقر مجموعه ای به هم پیوسته از ویژگی های خانوادگی، رفتاری، نگرشی و شخصیتی است که فقرا در طول زندگی خویش، در شرایط نامساعد مالی به آن عادت کرده اند و با آن سازگار شده اند که حاصل این مجموعه، ارزش های فرهنگی است که از نسلی به نسلی منتقل شده است.[32] این فرهنگ بیشتر در جوامعی دیده می شود که به سرعت دگرگون می شود و بر گروه های فرودست جامعه حاکم می گردد. آنها به سبب دگرگونی های سریع و وسیع در جامعه و موقعیت پایینی که برای خویش احساس می کنند، از جامعه جدا شده و فاصله می گیرند و کم کم فرهنگ جدیدی را که با فرهنگ عموم جامعه متفاوت است، ایجاد می نمایند. از منظر لوئیس عمده ترین ویژگی های این فرهنگ در سطح جامعه، عدم مشارکت آنها در فعالیت های عمومی، پایین بودن سطح تشکل و فقدان انجمن های داوطلبانه؛ و در سطح خانواده به کوتاه بودن دوران کودکی، فقدان حمایت های لازم برای کودکان، روابط ناسالم در خانواده، ترک خانواده، سرپرست خانوار بودن زن، فقدان حریم خصوصی و…است.[33]

بر طبق این گزارش، فرهنگ فقر نوعی شیوه زندگی است که از راه یادگیری در خانواده و اجتماعی شدن از نسلی به نسلی انتقال می یابد و بسان هر فرهنگ دیگر الگوهای زندگی و ارزشی خاصی دارد و راه حل هایی برای مشکلات این گونه جوامع در اختیار خانواده می گذارد. الگوی فرهنگی فقر «هرتسون» روایت دیگری از همین نظریه است. بر طبق این دیدگاه به جای سرزش نظام اجتماعی و دگرگونی بنیان های آن، بایستی ارزش های فرهنگی فقرا را سرزنش کرد و آن ارزش ها را دگرگون نمود. این نگرش، فقر را شیوه و گونه ای از زندگی در نظر می گیرد که برای از بین بردن آن نیازی به تغییر و دگرگونی نظام اجتماعی- اقتصادی نیست بلکه با از بین بردن فقرا یا مقابله با شیوه زندگی آنها، این فرهنگ و الگوی اجتماعی از بین می رود.[34]

ب) دیدگاه منش ناقص: از نظر شیلر فقر نتیجه طبیعی نقایص فردی در اشتیاق و توانایی یا به تعبیر دقیق‎تر انگیزه و اخلاق کاری است. فقدان هر یک از این عوامل در افراد، کم و بیش به فقر منجر می شود.[35] بر طبق این نظریه، فقر و محرومیت در اثر بی انگیزه بودن افراد و نیز توانایی نداشتن آنها به وجود می آید و به نوعی به آنها تحمیل شده است و تنها لازم است که شرایط و موقعیت خود را تغییر داده واز فقر و فلاکت نجات یابند که این مهم از طریق آموزش دیدن آنها امکان پذیر است. به نظر شیلر منش ناقص، منش و روش زندگی فقیران است و فقیران خود مسئول وضع نابهنجار و سخت خود به حساب می آیند و دیگران در این زمینه مسئولیتی بر عهده ندارند.[36]

2) چشم انداز موقعیتی

این دیدگاه ناظر بر این امر است که علت فقر را باید در نیروهای بیرون از کنترل فرد جستجو کرد. فقر حاصل تبعیض و موقعیت هایی است که ساخت جامعه بر افراد تحمیل نموده است. «نظریه تضاد»[37] روایت بسیار تند و حاد این دیدگاه درخصوص مسأله فقر است که مشکلات اجتماعی را ناشی از توزیع نابرابر قدرت می داند. نظام اجتماعی نظامی ناعادلانه و استثمارگرانه است که جامعه را به طبقات پایین و بالا تقسیم می کند. در عین حال روایت ملایم تر آن، نظریه «مرتون» است که فقر و نداری را به ساخت اجتماعی که فرصت ها را محدود می نماید، نسبت می دهد. به عبارت دیگر طبقة پایین علیرغم آن که به نظام فرهنگی و ارزشی خاصی تعلق دارند، اما به محدودیت های ساختاری محکوم می شوند و در تلاش هستند که به گونه ای خود را با این شرایط سخت وفق دهند.[38] بر طبق این دیدگاه، فقیر فقیرزاده است و غنی غنی زاده و جامعه فاقد تحرک لازم برای تقلیل این فاصله هاست. پس انتخاب الگوی رفتاری فقر، نتیجه قهری موقعیت هایی است که ساخت اجتماعی تحمیل نموده و آنها را به پذیرش آن مجبور ساخته است. رفتار فقرا به دلیل برخورداری از یک نظام ارزشی خاص نیست، بلکه به این دلیل است که آنها ارزش های مسلط را درونی کرده و نمی توانند آنها را تغییر دهند و اگر بخواهند تغییری در وضع آنها داده شود، باید موقعیت آنان را از طریق اصلاح ساخت اجتماعی محدود کننده تغییر داد. «الکاک»[39] معتقد است که فقر قسمتی از سؤال گسترده ما دربارة ساخت و توزیع منابع در جامعه، قدرت کنترل و استفاده از آنهاست و از بین رفتن فقر، مستلزم تغییر موقعیت نسبی فقیر و کوشش در نابودی نابرابری از طریق انتقال اساسی قدرت و منابع است که متضمن تغییر در ساخت اقتصادی تولید کننده نابرابری است.[40]

3) چشم انداز ربطی

این نگرش بر خلاف دو رویة قبلی در تلاش است که به شکلی تلفیقی از هر دو نظر را ارائه دهد وبر آن است که فقر نه فقط امری درونی و نه فقط امری بیرونی است بلکه مقوله ای ربطی می‎باشد. در این دیدگاه هم کنش فردی انسان ها و هم نگرش دیگران به آنها مطرح می‎گردد و اثبات می گردد که هردوی این کنش ها در شکل گیری پایگاه اجتماعی آنها مؤثر می باشد. «واکسمن»[41] این گونه می گوید: «این چشم انداز بر پایه درک موقعیت فقر در چارچوب ساخت اجتماعی، نگرش ها و اعمال غیر فقیر نسبت به فقیر و تأثیرات این نگرش ها و کنش ها بر فقر استوار است.»[42] «زیمل» در این خصوص می گوید: «یک شخص زمانی فقیر محسوب می شود که دستگیر شده و به عضویت گروهی درآید که شاخص آن فقر است.»[43] از منظر وی واکنش اجتماعی و برخوردهای دیگران، به فقرا هویت خاصی می بخشد و سبب می شود آنها رفتاری از خود بروز دهند و جزء دسته مذکور قرار گیرند. براین اساس جامعه فقیرساز است و فقیری که با صفات منفی مشخص می شود، در دیگر گروه های اجتماعی جایگاهی ندارد.

نظریه های مربوط به انحرافات اجتماعی

جامعه شناسان درخصوص انحرافات اجتماعی تبیین های مختلفی ارائه داده اند که وجه مشترک آنها تأکید بر ارتباط بین همنوایی و کجروی در زمینه های مختلف اجتماعی است. رفتاری که با هنجارهای یک خرده فرهنگ همنوایی دارد، ممکن است خارج از آن خرده فرهنگ کجروانه تلقی شود و فرد مشمول مجازات و تنبیه قرار گیرد که در این رابطه به برخی از دیدگاه های نظری در مورد انحرافات اجتماعی اشاره می گردد:

1)- دیدگاه بی هنجاری

از نظر دورکیم بی هنجاری به معنای عدم وجود معیارهای روشن برای راهنمایی رفتار در حوزة معینی از زندگی اجتماعی است. در این شرایط، فرد احساس از دست دادن جهت یابی می کند و سبب می شود که به اعمالی از قبیل خودکشی اقدام نماید. مرتون با استفاده از همین مفهوم، آن را به فشاری اطلاق می کند که در هنگام تضاد میان هنجارهای پذیرفته شده با واقعیت، بر افراد وارد می آید. به عنوان نمونه در بیشتر جوامع «پول درآوردن» و «پیشرفت» از ارزش های پذیرفته شده است و برای رسیدن به آن تلاش و سخت کوشی مناسب لازم است. بنابراین اگر عده ای در وضعیتی قرار بگیرند که فرصت های محدود برای پیشرفت و ترقی داشته باشند، برای موفق شدن فشار زیادی به آنها وارد می شود. به ناچار به هر وسیله ای چه مشروع و چه نامشروع متوسل می گردند و واکنش های متعددی از خود نشان می دهند که مرتون آنها را به پنج گروه تقسیم کرده است، که چهار صورت آنها رفتار انحرافی و ناپسند تلقی می گردد.[44]

2) نظریه انتقال فرهنگی

«ادوین ساترلند»[45] در نظریه خود بر تفاوت ارتباطات تکیه می کند و معتقد است برخی خرده فرهنگ ها مشوق فعالیت های غیر قانونی هستند و افراد از طریق ارتباط با دیگران هنجارهای رفتار کجروانه را یاد گرفته و اقدام به آن می کنند. بر این اساس کج رفتاری ها مانند رفتارهای تابع قانون فرا گرفته می شوند و در جهت ارضای نیازها و ارزش ها به کار می آیند.[46]

3) نظریه برچسب زنی

کجروی در این نظریه به عنوان مجموعه ای از ویژگی های افراد یا گروه ها در نظر گرفته نمی شود، بلکه به عنوان یک فرآیند کنش متقابل میان کجروان و ناکجروان تبیین می شود. بر این اساس قدرتمندان، ثروتمندان، بزرگ ترها و اکثریت قوی جامعه، برای ضعیف ترها، فقیران، کوچک ترها و اقلیت جامعه قانون وضع می کنند که تخلف از آن قانون مساوی با از بین رفتن و تضاد با منافع آن گروه ها است. پس آنها برچسب کجرو را بر فرد متخلف از قانون، یعنی آنچه را که آنها برای منافع خود تعیین کرده اند، می زنند. در این فرض هیچ عملی زشت و ناپسند نیست، بلکه عملی که برخلاف قانون تنظیم شده از سوی قدرتمندان، توسط افراد انجام گیرد، عمل کجروانه تلقی می شود.[47]

در باب کجروی و انحرافات اجتماعی نظریه های دیگری نیز مطرح است که به جهت اختصار به ذکر آنها پرداخته نمی شود، اما به طور کلی در این نظریه ها به پیوستگی بین رفتار کجروانه و رفتار آبرومندانه تأکید می شود و همچنین وجود یک عنصر زمینه ساز قوی، مانند فقر را در شکل گیری رفتار کجروانه در نظر می گیرند که از طریق یادگیری اجتماعی و موقعیت های اجتماعی افراد آموخته می شود.

رابطه بین فقر و انحرافات اجتماعی

پژوهش درخصوص ارتباط بین شرایط اقتصادی و کجروی ، سابقه بسیار طولانی دارد. این مطالعات شمار گسترده ای از پژوهش های تجربی را به وجود آورده که ارتباط بین دو پدیده را بررسی می کنند. ابتدا در این پژوهش ها، محققان در پی کشف رابطه بین دگرگونی های شرایط اقتصادی و نرخ جرم و جنایت برآمدند. آنها نرخ جرم در دوران بحران اقتصادی را با نرخ جرم در دوران رونق اقتصادی جوامع گوناگون یا نواحی فقیر و غنی در یک منطقه را با هم مقایسه نمودند تا ببینند آیا تفاوت معنی داری در نرخ جرائم وجود دارد یا خیر. در مرحله بعدی، پژوهش ها صورت عینی تر به خود گرفت و همبسته بودن یا نبودن نرخ جرم و نابرابری های اقتصادی و نیز جرم با بیکاری به عنوان عامل ناتوانی اقتصادی، مورد بررسی قرار گرفت.

حاصل این تلاش ها و یافته های متناقض سبب گردید که پژوهش ها به دو گروه اساسی تقسیم شوند. دسته ای از این تحقیقات همبستگی میان جرم و فقر را تأیید می کنند و در مقابل تعداد بیشتری از پژوهش ، این باور تقریباً عمومی، یعنی وجود رابطه مثبت بین فقر و جرم را رد می کنند که در این نوشتار به برخی از این یافته ها اشاره می‎شود.

نظریه مخالفان

نتیجه پژوهش مخالفان رابطه مستقیم میان فقر و انحرافات اجتماعی را می توان در یک جمله خلاصه کرد: «فقر مستقیماً عامل جرم نیست.»[48] برخی از این پژوهشگران ابتدا با این پیش فرض که در دوران رکود اقتصادی و هنگامی که تعداد فقیران زیاد می شود، جرم و کجروی افزایش می یابد و برعکس در دوران بالندگی اقتصادی، جرم کمتری روی می دهد؛[49] به تحقیق درمورد رابطه بین آن دو پدیده پرداختند. اولین مطالعات در این زمینه با استفاده از آمارهای نسبتاً دقیق، از سوی «گری» و «کتله» صورت گرفت. آنها مقایسه ای بین نواحی ثروتمند نشین و فقیرنشین فرانسه انجام دادند. نتایج به دست آمده، برخلاف انتظار آنها حاکی از آن بود که تفاوت محسوسی در ارتکاب جرائم بین دو ناحیه وجود ندارد. از این رو، آنها این نتیجه را گرفتند که جرائم و کجروی معلول «فرصت» است.[50] عدة دیگری از پژوهشگران هم این مسیر را دنبال کردند و یافته های آنها در تأیید همان نتایجی بود که در تحقیق فوق اشاره شد، از جمله مطالعات «دوگریف» است که در آن به تأثیر غیرمستقیم عوامل اقتصادی در ارتکاب جرم اشاره شده است یا پژوهش های «پی ناتل» که فقر را تنها عامل تقویت استعداد بزه کاری محسوب می نماید و حتی نتایج برخی تحقیقات حاکی از این است که در دوران شکوفایی اقتصادی، شاخص جرم و جنایت بیش از دو برابر، رشد داشته است.[51]

در همین زمینه آخرین پژوهش ها هم رابطه بین فقر و جرم را نفی می کند. از قبیل پژوهش های «لانگ رویت» در1981، «چو» در 1974 و «ژاکوب» در 1981.[52]

از همین رو، اعلامیه سومین کنگره سازمان ملل برای «پیشگیری از جنایت و درمان تبهکاری»، به این مضمون اشاره می کند که فقر عامل جنایت نیست، بلکه میل به زیاد خرج کردن منشأ و علت بیشتر جنایت ها است.

نظریه موافقان

از نظرعموم افراد جامعه، فقر عامل جنایت، سرقت، فحشا و بسیاری از کجروی ها در جامعه است. برخی از پژوهش ها هم این نظر را تأیید می کنند و فقر و ناتوانی اقتصادی را عامل مستقیم کجروی ها قلمداد می‎نمایند و بین آنها همبستگی ملاحظه می‎کنند. از برخی پژوهش ها که درباره رابطه بین نرخ جرائم علیه اموال، در سال های 1940 تا 1960 و بین درصد خانوارهایی که درآمد آنها از میانگین جامعه پایین تر است، این نتیجه به دست آمد که رابطه بین فقر و انحرافات، رابطه‎ای مستقیم است.[53] تحقیقات «لافتین»[54] و «هیل»[55] که به کمک شاخص های فقر، از قبیل، مرگ و میر کودکان، آموزش و پرورش نامناسب و… صورت گرفت، تأیید کننده همبستگی قوی بین این سنجش و نرخ قتل ها در آمریکا بوده است.[56] همچنین تحقیقاتی که در مورد رابطه بیکاری و جرم صورت گرفته، همین یافته ها را تأیید می نمایند. به عنوان نمونه در یک پژوهش اثبات گردید که 1 درصد افزایش در نرخ بیکاری، 7/5 درصد افزایش در قتل عمد را به دنبال داشته است.[57] البته با توجه به این پیش فرض که بیکاری علت فقر و فقر هم عامل جرم و جنایت می‎شود، این نتیجه به دست می‎آید که بین بیکاری و فقر و جرم رابطه مثبت وجود دارد.

جمع بندی

همان‎گونه که مشخص شد، درباره رابطه بین جرم و فقر دو نظریه متفاوت وجود دارد که جمع بین این دو نظر آن است، که رابطه بین جرم و فقر بسیار کمرنگ است و رابطه مستقیمی بین آنها مشهود نیست، بلکه فقر می تواند در کنار سایر عوامل نقش خود را ایفا کند که در این صورت بین فقر وجرم نوعی همبستگی مشاهده می‎شود.[58] به عنوان نمونه پژوهشی که در محله خا ک سفید در شرق تهران صورت گرفت، این نتیجه به دست آمد که بزهکاران این منطقه عموماً کارگر هستند و میانگین درآمد آنها، حدوداً 65 درصد پایین تر از میانگین رسمی است و در نتیجه زندگی فقیرانه و به دور از تفریحات و سرگرمی دارند، امّا تنها فقر اقتصادی دربزهکاری آنان تأثیرگذار نیست، بلکه عوامل اجتماعی و فرهنگی نیز مؤثر می باشند.[59]

این نظریه که فقر در کنار عوامل دیگر در وقوع جرائم تأثیر دارند، بیانگر نظریه تلفیق عوامل در جرم و انحرافات است. گیدنز با طرح این نظریه که مجرمان در کار خویش، به طور ارادی عمل می کنند و معمولاً خطراتی را که در پیش است، می شناسند (نظریه انتخاب عقلانی)، به این نکته اشاره دارد که عوامل عینی، شرایط اجتماعی و اقتصادی از جمله فقر، زمینه ساز بروز و شیوع انحرافات اجتماعی اند، البته سهم بیشتر مربوط به اراده و انتخاب فردی می باشد.[60] «فرانسیس فوکویاما» در کتاب «پایان نظم» عوامل متعددی را در «فروپاشی بزرگ» سرمایه های انسانی دخالت می دهد و علت فروپاشی را به عواملی از قبیل فقر، تغییر ارزش های فرهنگی، فن آوری درحال تغییر، زوال مذهب و… نسبت می دهد. وی معتقد است که تبیین دقیق سهم هریک از عوامل امکان پذیر نیست و شواهد موجود از یک سو به گونه ای نیست که روابط علّی به نحوی بیان گردند که همة ناظران راضی شوند و از سوی دیگر هم نمی توان تنها یک جزء را کافی دانست و مابقی را نادیده گرفت.[61]

فقر و انحرافات اجتماعی از منظر دین

همان‎گونه که بیان گردید، بین فقر وانحرافات اجتماعی همبستگی وجود دارد. پژوهش‎های مختلف در این زمینه نشان داد که پدیده فقر به عنوان یکی از علل بروز انحرافات اجتماعی محسوب می‎شود، هرچند که این رابطه به شکل مستقیم و قطعی در ایجاد انحرافات اجتماعی قابل اثبات نیست، با این همه وجود همبستگی بین آن دو را می‎توان مشاهده نمود. از آنجا که پدیدة آسیب‎زای فقر در متون دینی، بسیار مورد تأمل قرار گرفته، این سؤال اساسی مطرح می‎گردد که آیا متون اسلامی هم، تنها همبستگی میان فقر و بروز کجروی‎ها و نیز افزایش آن را تأیید می‎کنند یا ناظر به رابطه مستقیم میان آن دو هستند. در پاسخ به این پرسش در ابتدا به طور اجمالی، مفهوم فقر از منظر دینی مورد بررسی قرار می‎گیرد و سپس به تأثیرات آن در زندگی انسان‎ها و نیز تأثیر آن در افزایش کجروی توجه می‎شود.

مفهوم فقر

در متون دینی فقر دارای معانی متعددی است. به گونه‎ای که بین این معانی صرفاً اشتراک لفظی برقرار است. فقری که در این نوشتار مورد نظر است، آن چیزی است که در مقابل غنی و ثروت به کار می‎رود؛ یعنی نداری در برابر دارایی که در آیات و روایات از آن با تعابیری همچون سوء و بدی، بلا و بدبختی، شر و زشتی، سختی شدید، ذلت و خذلان و امری بدتر از مرگ یاد شده است.[62] براین اساس دراینجا معانی دیگر فقر که در متون دینی کاربرد دارند، از قبیل فقر فرهنگی، فقر نفسی، فقر معنوی و فقر دینی، مورد نظر نیست.[63] به عنوان نمونه در حدیث معروف «کاد الفقران یکون کفراً» و نیز حدیث مشهور پیامبر بزرگ اسلام که «الفقر فخری»، مفهوم اقتصادی فقر مورد نظر نیست؛ بلکه به نظر بسیاری از صاحب‎نظران فقر نفس و نیز فقر روحی مورد توجه می‎باشد، و حاکی از این واقعیت است که همه انسان‎ها در مقابل ذات اقدس الهی که غنی بالذات می‎باشد، فی‎نفسه فقیرند و در هر لحظه لحظه وجودشان، محتاج فیض و لطف الهی هستند، همچنین در ذیل روایت «فقر مرگ بزرگ است»، از پیامبر اکرم (ص) سؤال شد: آیا فقر اقتصادی منظور شما است؟ فرمودند: خیر، منظور فقر دینی است.[64] براین اساس شناخت مفهوم فقر باید در چارچوب منظومه فقر وغنی صورت بگیرد که هر دو مفهوم در یک سر این طیف واقع شده‎اند و حالتی از افراط و تفریط را نشان می‎دهند. رویکرد قرآن کریم، نسبت به اثر رفاه در زندگی و فقر در کجروی، یک سویه نیست. خداوند متعال در قرآن کریم رفاه طلبی و «اتراف» را به شدت مورد حمله و نکوهش قرار می‎دهد و آن را عامل مستقیم در ایجاد طغیان، فساد و ظلم و کژی‎ها معرفی می‎نماید.[65] در حالی که این مقدار از نکوهش، درباره فقر دیده نمی‎شود و بین آن و فساد وکجروی رابطه‎ای مستقیم ترسیم نمی‎گردد.[66] در متون دینی آنچه بیش از خود فقر و غنی اهمیت دارد، مبارزه با فاصله بین فقیر و غنی است. به عبارت دیگر موضوع اساسی از بین بردن یا حداقل کاهش فاصله طبقاتی در جامعه انسان‎ها است. بر همین اساس فقر به عنوان موضوع احکام مورد توجه فقها قرار گرفته و آنان برای مبارزه با فقر و نیز محو آن به شناسایی آن و دامنه‎اش پرداخته‎اند و احکام ویژه‎ای از قبیل زکات، خمس، صدقات، جرائم مالی (کفارات)، وقف، وصیت و… را برای مسلمانان به ویژه ثروتمندان و نیز دولت اسلامی در نظر گرفته‎اند.[67]

با توجه به آنچه بیان گردید، مفهوم فقر یک مفهوم اضافی است و در مقایسه با مفهوم ثروت و غنی قابل تعریف است. فقیر کسی است که سطح زندگی‎اش با سطح زندگی ثروتمندان اختلاف بسیار زیادی دارد. شهید بزرگوار صدر با بهره‎گیری از مفاد روایات فقر را این‎گونه تعریف می‎کند: «فقر به طوری که در نص آمده، ناهماهنگی در سطح زندگی همگانی است، نه عدم قدرت بر رفع احتیاجات اساسی به آسانی.»[68]

از نظر وی، مفهوم فقر مفهومی انعطاف‎پذیر است و در آن بی‎نیازی فرد و رسیدن زندگی فقیرانه به سطح زندگی بقیه مردم مفروض گفته می‎شود. از همین‎رو، برای رسیدن به رفاه، لازم است از اموال ثروتمندان به فقیران داده شود. همچنین حد پرداخت زکات، رفع نیاز و احتیاج فقیر می‎باشد[69] و با توجه به اینکه حد نیاز و رفع احتیاج فقیر در جامعه تغییر می‎کند و در طول زمان‎های مختلف، سطح زندگی مردم ترقی می‎کند یا در نوسان می‎باشد، این حد نیاز مسئله‎ای نسبی می‎گردد. بنابراین تعیین محدودة مشخصی برای فقر از متون دینی امری مشکل به نظر می رسد.[70]

رابطه فقر و انحرافات اجتماعی

تأکید دین مقدس اسلام بر رفع فقر و مبارزه با آن در کنار جلوگیری از انباشت ثروت و زراندوزی نشانگر آن است که این دو پدیده یعنی فقر و غنی آثار و پیامدهای منفی و مشکل‎زایی در زندگی فردی و اجتماعی انسان‎ها دارند، به گونه‎ای که اگر نسبت به آن اقدام مناسب از سوی فرد، جامعه و دولت صورت نپذیرد، معضلات و مشکلات گسترده‎ای در جامعه ایجاد می‎گردد. در متون دینی برای هریک از این دو پدیده آثار منفی بیان شده است. رفاه‎طلبی و زندگی مرفهانه سبب طغیان در برابر خدا، سیطرة شهوات بر انسان، همراهی با ظالمان، فاسقان و کافران، لذت گرایی و غرق شدن در کامیابی‎ها و نیز اقدام به کجروی‎ها می‎شود. قرآن کریم در این رابطه می‎فرماید: «ان الانسان لیطغی ان راه استغنی»، علاوه بر آن در فرازی پیامبر بزرگ اسلام (ص) می‎فرماید: من از ثروت بیش از حد، بیشتر از فقر برای شما هراسان هستم و آن را موجب هلاکت و سقوط می‎دانم و نیز امام علی (ع) فزونی ثروت را مایه هلاکت، طغیان و فنا دانسته است.[71]

در مقابل فقر و نداری هم آثار گسترده‎ای در جامعه دارد. حجم وسیعی از روایات و احادیث به این مهم اشاره دارند[72] که می‎توان این آثار را در زمینه‎های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مشاهده کرد. از جمله این آثار می‎توان به ضعف شخصیت، تحقیر، بی‎ارزش شدن در اجتماع و ایجاد عقده‎های روحی برای فرد اشاره کرد که هرکدام می‎توانند در بالارفتن میزان جرائم و کجروی‎ها، نقش زیادی ایفا کنند[73] که به عنوان نمونه به بعضی از این روایات اشاره می‎گردد:

امام علی (ع) خطاب به فرزندش امام حسن (ع) می‎فرماید: «فرزندم انسانی را که به دنبال کسب روزی خویش است ملامت مکن، زیرا کسی که هیچ ندارد، لغزش‎هایش بسیار خواهد بود.»[74] برطبق این روایت اگر شخصی دچار تنگدستی و نداری شود و در رفع نیازها و احتیاجات خودش ناتوان است که این امر ضریب احتمال وقوع در خطا، لغزش و گناه در فرد را افزایش می‎دهد.

امام صادق (ع) در حدیثی چنین فرمودند: «غنیً یحجزک عن الظلم، خیر من فقر یحملک علی الاثم»، ثروتی که تو را از ظلم و ستم باز دارد، بهتر از فقری است که تو را به گناه و زشتی وادارد.[75] این روایت به وضوح رابطه بین فقر و کجروی‎ها را بیان می‎کند وگناه و زشتی‎ها را از آثار فقر ونداری معرفی می‎کند؛ و بر این نکته تأکید می‎ورزد که فقر می‎تواند زمینه‎ساز بروز جرائم و کجروی‎ها شود. بنابراین از مضمون روایات، این نکته دریافت می‎گردد که فقر و تنگدستی ممکن است سبب کشانده شدن فقرا به سوی انجام جنایات، فحشا، سرقت و سایر رفتارهای نابهنجار در جامعه گردد. چنین امری دست‎کم بیانگر رابطه همبستگی بین فقر و انحرافات اجتماعی است.[76]

برهمین اساس است که در جهت سالم‎سازی محیط زندگی بشری و زدودن آلودگی‎ها و از بین بردن زمینه بروز کجروی‎ها، فقرزدایی و جلوگیری از انباشت ثروت و مال‎پرستی در متون دینی از اهمیت به‎سزایی برخوردار می‎باشد.

نقش فقر در انحرافات اجتماعی

شواهد فراوانی در دست است که نشان می دهد، فقر به تنهایی مسئله ای برای نظام اجتماعی در برندارد و آسیب خاصی به آن نمی رساند. به عنوان نمونه در دوران دفاع مقدس، محرومیت های فراوانی برای افراد وجود داشت، با این همه نه تنها به جبهه کمک های لازم از سوی اقشار محروم جامعه صورت می گرفت، بلکه فقر و محرومیت چندان نمود نداشت و نظام اجتماعی ما بسیار مستحکم بود.[77]

اما با تغییر شرایط جامعه و بالارفتن توقعات و احساس نیازها، افراد به نوعی تضاد درونی دچار می شوند و یک وضعیت بی هنجاری در جامعه پدید می آید که می تواند زمینه ساز جرائم و حتی بالاتر، یعنی شورش ها و ناآرامی های گسترده شود.[78] در چنین صورتی افراد در جامعه به شکل های مختلفی عکس العمل‎هایی از قبیل کاهش سطح نیازهایشان، افزایش درآمدها یا هر دو کار با هم نشان می‎دهند و با توجه به اینکه معمولاً در شرایط بحران اقتصادی نه از سطح نیازها کاسته می شود و نه درآمدها بالا می رود، به طور طبیعی برخی افراد به سمت راهکارهای نامشروع و انحرافات اجتماعی سوق پیدا می کنند. بنابر نظریه دورکیم و مرتون که در قبل توضیح داده شد و نیز نظریه هایی که مبتنی بر تأثیرگذاری عوامل متعدد در شکل گیری یک عمل است؛ عوامل دیگری هم از قبیل کاهش کنترل های درونی و بیرونی دخالت دارند و در مجموع سبب می شوند، افراد به انحرافات روی آورند که در قالب سرقت، اعتیاد، فحشا، رشوه خواری، قتل و… بروز می نماید که در اینجا به بعضی از این موارد اشاره می‎گردد.

اعتیاد

آمارهای موجود تأیید کننده ارتباط بین اعتیاد و فقرند. به عنوان نمونه بر طبق آماری که در بین سال های 77-1371 انجام گرفت، این نتیجه به دست آمد که بین تغییرات نسبت خانوارهای زیر خط فقرنسبی و تعداد دستگیر شدگان مرتبط با مواد مخدر همبستگی بالایی وجود دارد و نیز یافته های برخی پژوهش گران نشان می دهد که در اعتیاد چهارعامل مهم وجود دارد که سه عامل آن یعنی فقر اقتصادی، بیکاری و فقر فرهنگی به شکلی با فقر و نابرابرهای اقتصادی مرتبط هستند.[79] زیرا فرد معتاد با گسترش اعتیادش، احتیاج بیشتری به پول پیدا می کند. به سبب آنکه که از یک سو مصرف بالای مواد مخدر این نیازمندی را ایجاب می کند و از سوی دیگر به فرد معتاد کار داده نمی شود و در نتیجه درآمدی برای تأمین نیازهایش ندارد که این دو عامل در روی آوری آنها به فعالیت های غیرقانونی از قبیل قاچاق کالا، خرید و فروش موادمخدر و در خصوص زنان روی آوردن به فحشا بسیار تأثیرگذار است. این چرخه زشت و سیاه بین فقر، اعتیاد و دیگر جرائم مشاهده می‎شود. در یک پژوهش درمورد معتادین مشخص شد که 9/24 از جمعیت نمونه، به طریق غیرقانونی مخارج زندگی و مواد مصرفی خود را تأمین می نمایند.[80]

سرقت

در بین جرائم اساسی، جرم سرقت با فقر رابطه ای بسیار روشن و واضح دارد. با توجه به شرایط نابسامانی که در اثر فقر در زندگی افراد به وجود می آید، یکی از ساده‎ترین راه‎ها برای جبران کاستی ها، سرقت و دزدیدن چیزهایی است که در بهبود اوضاع اقتصادی فرد تأثیر داشته باشد. به تعبیر دیگر نوع جرائم مالی به شرایط اقتصادی بستگی دارد. در تحقیقی که صورت گرفته، افراد فقیر بیشتر به دنبال جرائمی مثل سرقت و اعتیاد هستند و در مقابل کسانی که وضع مالی بهتر داشتند، به دنبال فحشا، کلاهبرداری و قتل می‎باشند.[81] البته باید توجه داشت، بخش عظیمی از جرائم مالی و سرقت ها مربوط به قشر بالای اجتماعی است که به دلیل توانایی ها و قدرت خودشان می توانند آنها را پوشانده وخود را منزه جلوه دهند. به هرصورت پژوهش‎ها نشان می‎دهند که بین فقر اقتصادی، بیکاری و جرم سرقت، رابطة معناداری وجود دارد.[82]

زوال خانواده

فروپاشی خانواده امروز از معضلات بزرگ جامعه انسانی است. نگاهی کوتاه به آمارها در سراسر دنیا این فرض را به خوبی اثبات می کند که میزان طلاق در هر سال نسبت به سال قبل افزایش بیشتری می یابد. از منظر برخی صاحب نظران، فقر دست‎کم یک متغیر مهم و اساسی در فروپاشی خانواده محسوب می شود. هرچند در کشورهایی که مزایای رفاهی گسترده ‎ای دارند، فقر چندان تأثیری در فروپاشی خانواده و طلاق ندارد اما به هر حال گسترش میزان فقر، در طلاق تأثیر دارد.[83] به عنوان نمونه می توان به پژوهش باقر ساروخانی اشاره کرد که نشان داده است، 7 درصد از طلاق ها در سال 1359 علل اقتصادی داشته اند.

خودکشی

دورکیم و به دنبال او مرتون بر این باورند که در صورت بروز بحران های اقتصادی ناگهانی یا رشد سریع اقتصادی، جامعه دچار آشفتگی اجتماعی می شود و وضعیت آنومی یا بی هنجاری به وجود می آید. این وضعیت افراد را به سمت انجام رفتارهای کجروانه از جمله خودکشی سوق می دهد. بر اساس آمارهای موجود در خصوص کسانی که اقدام به خودکشی کرده اند، رابطه بین متغیر فقر و خودکشی از همبستگی نسبتاً بالایی برخوردار است. مطالعاتی که در برخی مناطق محروم کشور از جمله در ایلام از سوی صاحب نظران در خصوص این پدیده صورت گرفته، نشان می دهد که شیوع این پدیده در مناطق فقیر بیش از سایر مناطق است.[84] البته مطالعات برخی دانشمندان در خصوص این رابطه بیانگر آن است که خودکشی در بین همة طبقات اعم از فقیر و غنی رایج است.[85]

جرائم زنان

در بررسی میزان تأثیر فقر و مشکلات اقتصادی در جرائم زنان، لازم است در ابتدا چند نکته مورد توجه قرار گیرد.

1) تفاوت‎های طبیعی بین زن و مرد، سبب تفاوت در عرصه‎های مختلف شده است. یکی از این عرصه‎های متفاوت در نوع و میزان ارتکاب کجروی است. شرایط جسمانی، روحی، عاطفی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی زنان سبب شده تا نرخ جرائمی از قبیل اعمال منافی عفت، اعتیاد و قاچاق مواد مخدر در زنان بالا باشد و در برخی از آنها مانند اعمال منافی با عفت 3/1 کل جرائم زنان را شامل گردد. در این زمینه آمارها نشان می‎دهد که اعمال منافی با عفت از 49542 مورد در سال 1365 به 59374 مورد در سال 1370 افزایش یافته است.[86]

2) معمولاً زنان از نظر اقتصادی وابسته به مردان می‎باشند؛ بنابراین در معرض آسیب بیشتری قرار دارند. به ویژه در صورتی که در اثر حادثه‎ای مثل طلاق، ترک همسر و… به منبع مالی دسترسی نداشته باشند، قادر به مقابله با شرایط تازه نیستند و در معرض انحرافات و کجروی قرار می‎گیرند.

با توجه به این نکات، تحقیقات نشان می‎دهد که جرائمی همچون اعمال منافی عفت، اعتیاد و سرقت در زنان، از مشکلات اقتصادی و فقر ناشی می‎شود و آنها با هدف کسب درآمد، تحصیل پول و تأمین نیازها دست به چنین رفتارهایی می‎زنند، اما در جرائم دیگر مثل سقط جنین، قتل و…، نقش فقر و مشکلات اقتصادی کمتر مشاهده می‎شود. البته همان‎طور که در قبل گفته شد، مجموعه‎ای از علل در بروز پدیده کجروی‎ها نقش دارند که این امر شامل زنان نیز می‎شود. به ویژه در گرایش به مواد مخدر و سرقت مشاهده می‎شود، بین نیازهای مالی، فقر و ارتکاب این نوع جرائم همبستگی بالایی وجود دارد.[87] به عنوان نمونه می‎توان به پژوهش «محمدعلی پولادی» و «گلرخ شلویری» اشاره کرد. آنها با نمونه‎برداری از 78 زن زندانی در زندان سپیدار اهواز، به این نتیجه رسیدند که بین مشکلات اقتصادی اجتماعی و نوع جرم رابطه وجود دارد. براساس نتایج تحقیق، تأثیر مشکلات اقتصادی اجتماعی در نوع جرم افراد، به ترتیب نزولی شامل جرم حمل، خرید و فروش (قاچاق) مواد مخدر، روابط نامشروع و قتل می‎باشد.[88]

براین اساس، به لحاظ اهمیت جایگاه زن در اجتماع که همان نقش سازندگی و تربیت سایر افراد جامعه است، لازم است از ابزارهای مناسب و مفید برای رفع فقر و به دنبال آن کاهش نرخ جرائم در زنان استفاده نمود. این راهکارها عبارتند از، حمایت‎های مالی، کاهش فشارهای اقتصادی، گسترش برنامه‎های آموزشی، هنری و حرفه‎ای، بالا بردن سطح آگاهی‎ها، افزایش اطلاعات در مسائل آسیب‎شناختی، تشویق به ازدواج، فعالیت و کار و… که همه این‎ها می‎توانند به عنوان اقدام‎های پیشگیرانه در بزهکاری زنان راهگشا باشند.

پیامد فقر

زندگی با فقر و نداری، پیامدهای گسترده ای علاوه بر پیامدهای آسیب شناختی دارد. فقر و محرومیت سبب می شود تا فرد فقیر از زندگی خاصی به ناچار پیروی نماید که تأثیر آن در تمامی لایه ها و زوایای پنهان و آشکار زندگی‎اش نمودار است. این پیامدهای گسترده را می‎توان در ابعاد مختلف فردی، اجتماعی، فرهنگی، تربیتی، بهداشت و روان مورد بررسی قرار داد که در اینجا فقط اشارتی به آن می‎گردد.

فقرا معمولاً در عرصه اجتماعی، حضور چندانی ندارند و از مشارکت در فعالیت های عمومی مثل فعالیت در نهادها و سازمان های بزرگ پرهیز می کنند و در هیچ یک از انجمن های عام المنفعه و داوطلبانه عضو نمی شوند. این امر ناشی از فقدان منابع مالی یا تبعیض و امثال آن است.

در سطح خانواده شرایط بسیار دشواری وجود دارد که مسکن نامناسب و بالا بودن نرخ زاد و ولد از جمله آنها است. از جهت مراقبت های بهداشتی و دسترسی به خدمات بهداشتی، وضعیت نامساعدی وجود دارد. خدمات درمان و بهداشت بسیار پایین و بی کیفیت است. گروه های نیازمند به این خدمات که بیشتر شامل کودکان، شیر خوارگان، زنان باردار و سال خوردگان می‎شوند، به سبب پایین بودن کیفیت خدمات بهداشتی، دچار مصائب و مشکلات فراوانی هستند. همچنین سوء تغذیه، کمبود کالری و ویتامین ها به ویژه در دوره بارداری منجر به بروز معلولیت ها و مشکلات جسمی و روانی فراوانی می گردد که به طور قطع در آینده شغلی و کسب مهارت افراد تأثیرگذار است.[89]

در بعد فرهنگی می توان از افت تحصیل، ترک تحصیل و نداشتن امکانات لازم برای طی مدارج عالی تحصیلی نام برد. جامعه شناسان فرهنگ گرا با توجه به رابطه مثبت بین وضعیت تحصیلی، درآمد و موقعیت شغلی اظهار می دارند که اصولاً طبقه پایین به علت برخورداری از الگوی رفتار خاص، چندان میل و رغبتی به تحصیل از خود نشان نمی دهد.[90]

در بعد فردی و روانی، احساس محرومیت، ناکامی، سرخوردگی و امثال آن را می توان از پیامدهای فقر دانست و در عرصه اقتصادی، کم درآمدی، اشتغال ناقص و پایین بودن دستمزدها به دلیل فقدان مهارت و تجربة کاری از دیگر پیامدهای فقر می‎باشد.

راهکارهای مبارزه با فقر

مشکل فقر از مسائل بزرگ و ریشه دار در حیات بشری است و با وجود تلاش‎های گسترده از سوی دولت ها و نیز تلاش‎های بین المللی هنوز فقر و تنگدستی بی داد می کند و جمع بزرگی از انسان ها را در برگرفته است. البته فقر تنها محدود به کشورهای جهان سوم نیست، بلکه عارضه‎ای است که گریبان‎گیر تمام کشورهای جهان است.

به طور طبیعی در مبارزه با این پدیده باید دو راهکار در نظر گرفت: راهکارهایی که حالت مسکّن و ضربتی دارند و به طور عمده بر رفع و محو آثار و عوارض فقر تأکید دارند و راهکارهایی که برکارهای بلندمدت متکی هستند و به زمینه ها و علل پیدایش فقر توجه دارند.

راهکار کوتاه‎مدت

از آنجا که چهره فقر بسیار زشت، کریه و خشن است علاوه بر راهکارهای ساختاری و بنیادین که درازمدت می‎باشند، باید از راهبردهای دفعی نیز استفاده جست. فعالیت های ضربتی از قبیل کاهش بیکاری، اعطای وام، ساخت مسکن ارزان و حمایت های اجتماعی را باید در سر لوحة برنامه های دولت و دستگاه های دولتی قرار داد. این برنامه ها مقطعی و زودگذر می باشند و می توانند مقداری از شدت آلام و مصائب این طبقه را کم نمایند، اما همان‎طور که مشخص است، این راه حل‎ها نهایی و اصولی تلقی نمی شوند و نسبت به شرایط مختلف، هر کدام از اولویت هایی برخوردار می‎گردند.

راهکار دراز مدت

در این راهکار به طورکلی اصلاح ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور، به منظور کنترل، کاهش و محو فقر اهمیت فراوانی دارند. ساختار اقتصادی ایران به نظر بسیاری از محققان، ساختاری بیمار و مستعد بروز فقر و گسترش آن است. اصلاح نحوة توزیع ثروت و درآمد، اخذ مالیات، مصرف آن و…، در راستای احیای تحقق عدالت اجتماعی، از مهم‎ترین این راهکارها به شمار می آید.

برطبق این رویکرد، توزیع عادلانه درآمد بین مردم، در کنار رشد اقتصادی می‎تواند موجب کاهش سطح بی‎عدالتی و فقر شود، زیرا حضور یکی به تنهایی تأثیری در حل مشکل ندارد. در واقع کاهش فقر جهانی، تابع نرخ رشد اقتصادی، تغییر مستقیم درآمد و عادلانه‎تر شدن توزیع درآمد، در سطح دنیا است. طبق نتایجی که یک مؤسسه تحقیقات کانادایی ارائه کرده است، ثروتمندترین ملت‎ها سالم‎ترین آنها نیستند. در مقابل کشورهایی که فاصله طبقاتی در آنها کم باشد، از سلامت بیشتری برخوردارند.[91] از این‎رو، وضع سیاست‎های عادلانه در مورد توزیع درآمد، تجارت و دیگر عوامل سازنده مهمترین گام در تحقق عدالت اجتماعی و رفع فقر می‎باشد و این امر جز با نگاهی کلان و رویکردی جامع به تمامی ساختارهای موجود در جامعه میسر نمی‎گردد.

فهرست منابع:

قرآن کریم.

آنوپ‎شاه: «فقر چیست؟»، مونا مشهدی‎رحیمی، روزنامه همشهری، 5 شهریور1382.

افروغ، عماد: «چشم اندازی نظری به تحلیل طبقاتی و توسعه»، فرهنگ دانش، تهران، 1379.

حکیمی، محمدرضا؛ حکیمی، محمد؛ حکیمی، علی: «الحیاة»، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1367.

حسینی، سیدهادی: «پدیده‎شناسی فقر و توسعه»، دفتر تبلیغات اسلامی (بوستان کتاب قم)، مشهد، 1380.

دادگر، یداله: «کارآیی رفاه، عدالت در اسلام و اقتصاد متعارف»، نامه مفید.

راچ ، جک رال؛ راچ، جانت ک: «جامعه شناسی فقر»، احمد کریمی، امیرکبیر، تهران، 1354.

رئیس دانا، فریبرز: «بررسی هایی در آسیب شناسی اجتماعی ایران»، دانشگاه علوم بهزیستی و توان بخشی، تهران، 1379.

رئیس دانا، فریبرز و دیگران: «مجموعه مقالات فقر در ایران»، دانشگاه علوم بهزیستی و توان‎بخشی، تهران، 1379.

رفیع پور، فرامرز: «توسعه وتضاد»، دانشگاه شهیدبهشتی، تهران، 1376.

راک، پل: «کجروی»، اسماعیل اسفندیاری، فصلنامه حوزه و دانشگاه، ش 25 و 24، پاییز و زمستان 1379.

رابرتسون، یان: «درآمدی بر جامعه»، محمدحسین بهروان، آستان قدس، چ اول، مشهد، 1372.

صدر، محمدباقر: «اقتصاد ما»، ع. اسپهبدی، انتشارات اسلامی، تهران، بی‎تا.

علوی تبار، اسماعیل: «عوارض فرهنگی فقر»، روزنامه کار و کارگر، 12 اسفند 1377.

مجلسی محمدباقر: «بحارالانوار»، دار الاحیاء التراث العربی، چ سوم، بیروت، 1983.

غفاری، مسعود: «خشونت وفقر»، روزنامه انتخاب، 29 دی 1379.

«غرر الحکم و درر الکلم»، گرد آورنده عبدالواحد تمیمی آمدی، انتشارات دانشگاه تهران، 1373.

فوکویاما، فرانسیس: «پایان نظم»، غلامعباس توسلی، جامعه ایرانیان، تهران، 1379.

فراهانی‎فرد، سعید: «نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام»، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، 1378.

«فصلنامه علوم اجتماعی»، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، دوره1، ش 4، تیرماه 1353.

قربان‎نیا، ناصر: «کارایی، رفاه، عدالت در اسلام و اقتصاد متعارف»، نامه مفید، سال پنجم، ش اول، بهار 1378.

کی نیا، مهدی: «مبانی جرم شناسی»، دانشگاه تهران، چ دوم، تهران، 1369.

گولد، جولیوس؛ کولب، ویلیام ل: «فرهنگ علوم اجتماعی»، مازیار، تهران، 1376.

گیدنز، آنتونی: «جامعه شناسی»، منوچهر صبوری، نشر نی، چ پنجم، تهران، 1378.

مساواتی آذر، مجید: «آسیب شناسی اجتماعی ایران: جامعه شناسی انحرافات»، نوبل، تبریز، 1374.

محسنی تبریزی، علیرضا: جزوه درسی «سمینار بررسی مسائل اجتماعی»، پژوهشکده حوزه دانشگاه، قم.

ولد، جرج و دیگران: «جرم شناسی نظری»، علی شجاعی، سمت، تهران، 1380.

: «پژوهش اداره کل زندان‎های استان همدان»، مجله اصلاح و تربیت، ش اول، سال دهم، دی 1380.

: «مجموعه مقالات اولین سمینار فقر و فقرزدایی»، روابط عمومی سازمان بهزیستی کشور، تهران، 1369.

: «مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی»، سازمان برنامه و بودجه، چ دوم، 1375.

: «مجموعه مقالات هم‎اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان، اولویت‎ها و رویکردها»، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، قم، 1380.

Ø Cohen, Albert, devint behavior,: “International Encyclopedia of The social science” New york، Macmillan, 1972.

Ø Kendall, Diana,: “sociology in our time” Londan- Wadsworth, 1999.

Ø Calhaun, carig, Light, Keller,: “sociology”, 6thed, New york. Macgraw,Hill, 1994.

پی نوشتها

* – کارشناس ارشد جامعه شناسی، مدرس دانشگاه.

[1] – رک. افروغ، ص 68.

[2] – poverty

3- inequality

4- نابرابری های اجتماعی به سه گونه تصویر می شوند؛ نابرابری در مطلوبیت های کمی و ابزاری (ثروت و درآمد)، مطلوبیت های کیفی و ذاتی (احترام و منزلت) و مطلوبیت های ربطی (قدرت). رک. افروغ، ص 68، به نقل از هامیلتون (1987).

[5]- رک. راچ، ص 76.

[6]- همان، ص 15.

[7]- رک. مجموعه مقالات گردهمایی بررسی مسئله فقر و فقرزدایی، ج اول، ص 406.

[8]- رک. اولین سمینار فقر و فقرزدایی، ص 104.

[9]- در خصوص اشکال‎های وارد بر تعاریف فقر، نک. همان، صص 47-41.

[10] – absolute poverty

[11]- رک. مرکز آمار ایران، 1377.

[12]- راچ، ص17؛ رک. رابرتسون، ص 236.

[13]- رک. راچ، ص 19.

[14]- رک. گیدنز، ص 252.

[15]- Daventery

[16]- poverty line

[17]- رک. مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 287.

[18] – رک. گیدنز، ص 252.

[19] – رک. راک، ص 266.

[20] – همان، ص 268، به نقل از اسکات.

[21]- Calhaun & etal, p.155.

[22] – گولد؛ کولب، ص 345.

1-cf., Cohen, P.148.

[24] – Shour

[25] -cf., Kendall, P.167.

[26]- رک. غفاری، روزنامه انتخاب، 29 دی 1379، نک. مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 292.

[27]- رک. مجموعه مفالات فقر در ایران، ص 280.

[28]- همان، ص 281.

[29]- رک. افروغ، صص 70-69 .

3- Oscar Lewis

[31]- Shailer

[32]- رک. محسنی، ص 26؛ رک. فصلنامه علوم اجتماعی، ش 4، صص 141124.

[33]- رک. محسنی، صص 31-29.

[34]- علوی تبار، روزنامه کار و کارگر، 12 اردیبهشت 1377.

[35]- افروغ، ص 70.

[36]- همان، ص 72.

[37] – conflict theory

[38]- رک. افروغ، ص 73.

[39] – Alcock

[40]- رک. همان، ص 74.

[41] – Waxman

[42]- افروغ، ص 74، به نقل از

Waxman, Chaim“ The stigma of poverty” U.S.A. Pergamon press Inc.1983.

[43]- همان، ص 75.

[44]- رک.گیدنز، صص 141-140؛ نک. رابرتسون، صص 179-170.

[45] – Sutherland

[46]- رک. گیدنز، ص 140.

[47]- همان، صص 144-143.

[48]- کی نیا، ج2، ص 196.

[49]- ولد و دیگران، ص 156.

[50]- همان، ص 105.

[51]- رک.کی نیا، ج2، صص 198-196.

[52]- در پژوهش چو درصد افراد زیر خط فقر در 49 شهر آمریکا با جرائم شاخص همبسته نیست. ولد و دیگران، صص 157-156.

[53]- به عنوان نمونه می توان به پژوهش ارلیش(Ehrlich)در سال1973 اشاره کرد. رک. ولد و دیگران، ص157.

[54] – Ioftin

[55] – Hill

[56] – ولد و دیگران، ص 157.

[57]- همان، ص 159.

[58]- همان، ص 171.

[59]- رک. رئیس دانا، صص 28-27.

[60]- رک. گیدنز، ص 145.

[61]- رک. فوکویاما، ص 35.

[62]- حکیمی، ج4، صص 288-278.

[63]- رک. حسینی، ج1، صص 76-70 ؛ رک. فراهانی‎فرد، صص 25-22.

[64]- رک. دادگر، نامه مفید، ش17، صص 63-62.

[65]- نک. سبا،34 ؛ زخرف،24 ؛ بنی‎اسرائیل،16؛ انبیاء،1311 ؛ واقعه، 4541 ؛ مؤمنون 64 و 33 .

[66]- نک. بقره، 273 و 271؛ نساء، 135؛ قصص، 24؛ فاطر،15؛ توبه،60.

[67]- نامه مفید، ش 7، ص 93 به بعد.

[68]- رک. صدر، ج2، ص 306.

[69]- همان، صص 305-302.

[70]- همان، ص 307.

[71]- غررالحکم و دررالکلم، ص 162.

[72]- حکیمی، صص 305-278.

[73]- رک. فراهانی‎فرد، ص 37.

[74]- علامه مجلسی، ج72، ص 47.

[75]- حکیمی، ص 475.

[76]- رک. قربان‎نیا، نامه مفید، صص 161-158.

[77]-رک. رفیع پور، صص 198-197.

[78]- رک. همان، ص 198، به نقل از کوئینگ.

[79] – مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 315.

[80] – همان، صص 318-317.

[81]- رک. پژوهش اداره کل زندان‎های استان همدان، مجله اصلاح و تربیت، ص 53 .

2- مساواتی آذر، صص 77-75 .

[83]- رک. فوکویاما، صص 47-44.

[84] – رک. علیرضا محسنی، 1372.

[85] – رک. مجموعه مقالات فقر در ایران، ص 332، به نقل از تامین، ملوین، ماریس.

[86]- رک. مجموعه مقالات هم‎اندیشی بررسی مسائل و مشکلات زنان؛ اولویت‎ها و رویکردها، ج2، صص 893-892 .

[87]- رک. همان، صص 927-918.

[88]- رک. روزنامه ایران، 6 آذر 1382.

1- راچ، صص 106-105.

[90] – افروغ، ص 70

[91]- آنوپ‎شاه، روزنامه همشهری، 5 شهریور 1382.