مقاله رایگان معماری و مرمت ابنیه – خانه امام جمعه تهران – بخش چهارم

مقاله رایگان معماری و مرمت ابنیه – خانه امام جمعه تهران – بخش چهارم

طرح مرمت پیشنهادی:

همانطور که در صفحات گذشته عنوان شد ساختمان غربی بنا تاریخی منزل امام جمعه در هنگام خاکبرداری ساختمان پارکینگ که در مجاورت بنا قراردارد تخریب شد و تقریباً هیچ چیزی از آن باقی نمانده است. بخز قسمتی از یک دیوارها که روی آن هم نمی‌توان به چگونگی بنا و کاربرد آن پی برد فهمید که انگیزه ساخت این بنا چه بوده است طرح‌های این دو صفحه با توجه به شواهد طراحی گردیده که البته از چندین طرح احتمالی این طرح به تصویب رسیده است. و از نظر مدارک بدست آمده درست‌تر می‌نمایند. این دو طرح که به صورت پلان و پرسپکتیو پلان کشیده شده‌اند را نمی‌توان عیناً بنای قبلی دانست. زیرا براساس عکسها و مدارک بدست آمده این طرحها به واقعیت نزدیکتر‌ند گرچه مطمئناً این ساختمان هم از نظر وسعت بزرگتر بوده و هم اینکه از نظر ساختاری متفاوت بوده است. آنچه طراحی شده است با توجه به محدودیتی که هم اکنون در این قسمت وجود دارد لذا طراحی این بخش نیز با اشکال مواجه شده است و بهمین دلیل نیز نمی‌توان مانور زیادی در این زمین داد و یا بنایی را طراحی کاربری خاصی باشد و یا بخشی مجزا باشد بهمین دلیل این قسمت به صورت اتفاق سه‌درس و پنج‌دری طراحی شده  است.

مطالعات فنی:

در مطالعات فنی آنچه که باقی مانده است به سراغ پی‌های بنا رفت پی این بنا گرچه هیچ گاه شکافته نشده است ولی آنچه مسلم است اول از همه شالوده و پی این بنا میبایستی بسیار مستحکم باشد و از نوع گسترده با همان خشت‌ها که دیوارها با آن ساخته شده است. معمولاً از بناهای قدیمی از ملات ساروج و خشت خام استفاده می‌شد و بالطبع این بنا نیز اینچنین ساخته شده است ستونهای این بنا بسیار قطور ساخته شده است ستونهای این بنا بسیار ساخته شده در طبقات پائین بوضوح می‌توان ستونهای این بنا بسیار قطور ساخته شده در طبقات پائین بوضوح می‌توان ستونها را جدا کرد ستونها در عرض و طول 70×70 یا 70×60 ساخته شده‌اند. در داخل آنها هیچ که مشاهده شده زیر کاری این گچها نیرکاه‌گل است و همه جاز زیر سازی دیوار کاه‌گل است نمای بیرونی همان آجر است و بس.

سقفها با استفاده از تیرک‌های چوبی ساخته شده است و طاقهای ضربی در آن استفاده شده است و پس از آنکه کاه‌گل روی خشت کشیدند. گچبری‌ها مقرنس کاریها و آئینه کاریها و نقاشیها روی دیوارها و سقفها اعمال شد. دیوارها، سقفها و ستونها و پی این بنا از همان آجر استفاده شده است ولی بطرزی استفاده شده است که حالا پس از گذشت چندین دهه بنا باقی مانده است.

دو طرح پرسپکتیوی که در این صفحه و صفحه بعد آمده است دو پلان گذشته است که به صورت طرح نهایی کشیده شده است به چند طرح مدادی دیگر هم که وجود دارد اتودهایی است که در مورد این قسمت کشیده شده است.در نهایت مطرح به تصویب رسید به صورت پلان نهایی و پرسپکتیو ترسیم شده هر دو پلان و پرسپکیتو آنها با مقیاس کشیده شده است.

در طرحهای ترسیمی اصول طراحی دوره قاجار ترجیحاً رعایت شده و همچنین به سایر قسمتهای خانه طراحی شده مثلاً از درهای چوبی حوضخانه در همین طرح الهام گرفته شده همچنین از طاقچه‌ها و قوسهای داخل حوضخانه نیز در همین طرح استفاده شده است.

شرح زندگانی امام جمعه خویی

حاج میرزا یحیی بخشی متولد 1239 خورشیدی از اهالی خوی و از علمای طراز اول آذربایجان باشد، وی فرزند اسدالله امام جمعه بود که برملایی دارای حسن خط نیز بوده است نامبرده طی چند دوره در مجلس شورای ملی سمت وکالت داشت دوره اول سال 1287 خورشیدی از تبریز و دوره دوم سال 1289 جز 5 نفراول علمای مراجع تقلید مقیم نجف به نمایندگی مجلس انتخاب شد. در دوره سوم سال 1296 خورشیدی که موضوع 5 نفر طراز اول منتفی شد از تهران به نمایندگی مجلس انتخاب شد.

امام جمعه خویی در سال 1287 که به نمایندگی انتخاب شد به تهران آمد و منزل‌الملک را از ورثه وی خریداری نمود و با خانواده‌اش در آن ساکن شد. امام جمعه خویی در سال 1324 در گذشت. وی در هنگام فوق در 85 سالگی بود و همچنان در تهران زنگی می‌‌گرد. پس از آن تا سال 1328 عمارت ذکر شده منزل مسکونی ورثه ایشان بود تا اینکه در همین سال بخش اندرونی تخریب شد و به مدرسه تبدیل شد. امام جمعه در نجف مدفون شد و فرزندان وی که نه پسر و سه دختر بودند را به وزارت فرهنگ خیابان ناصر خسرو اتصال دهنده‌مرکز شهید قدمی و شهر جدید بود.

«وضعیت خیابان ناصریه در نقشه 1309 قمری (ترسیم عبدالغفار خان نجم‌الملک

که این نقش را تا امروز حفظ کرده است. مرکز شهید قدیم سبزی میدان بود ولی سبزی میدان چه از جهت حجم و چه از حیث موقعیت و نحوه کارکرد در خور شهر جدید و آرمانهای تازه نبود، نقش مرکز جدید شهر را باید میدانی بر عهده می‌گرفت که هم از حیث موقعیت قرارگیری و هم از جهت اندازه و وسعت شایسته تهران نوزاده باشد. و این چنین میدان توپخانه احداث شد.

روی این نقشه موقعیت منزل نظام‌الملک در خیابان ناصریه در سال 1309 هـ. ق نشان داده شده است.

بنا در نقشه‌های قدیمی تهران

«وضعیت کناره خندق و دیوار شرقی ارگ در سال 1275 قمری (ترسیم: کریشیشن اتریشی)

روی این نقشه محل قرارگیری خانه‌های میرزا آقاخان نوری می باشد که در سال 1275 هـ . ق حدود وسعت این منزل روی این نقشه نشان داده شده است.

1/ شاه نشین تالار زمستانی

2/ تالار زمستانی

3/ ورودی تالار زمستانی

4/ ره پله برای ورود به تالار

5/ فضای پیش ورود به تالار تابستانی

6/ گوشوار غربی تالار تابستانی

7/ تالار تابستانی

8/ گوشواره شرقی (تقسیم فضاهای)

9/ گوشواره شرقی تالار تابستانی

10 / غلام گردشها

11/ ایوان

12/ راه پله ورود به ایوان

13 / پستو

نقشه‌های وضع موجود:

1- ورودی اصلی بنا از داخل حیاط

2- راه پله ورودی برای طبقه بالا

3- سرویس که بعداً اضافه شده است.

4- دو گوشواره در طرفین ورودی حوضخانه

5- ورودی حوضخانه

6- راه پله‌ها و در اصل غلام گردها برای دسترسی به طبقه بالا

7- ساختمان سکونت خدمه و یا مطبخ و آبدارخانه

8- قسمت نشین حوضخانه

9- شاه ‌نشین حوضخانه

در میان دو تالار تابستانی و زمستانی نیز یک ارسی 9 لنگه قرار دارد که نیز به و به خود بسیار زیبا و بدیع و چشم‌نواز است تالار زمستانی نیز تماماً از آئینه کاری و گچبری و نقاشی‌های فرنگی تزئین شده است و چند طاقچه در قسمتهای مختلف آن تعبیه شده است در قسمت شاه‌نشین در روی دیوار شمالی پنجره‌ای قرارداد و در دو طرف پنجره نیز دو بخاری دیواری تعبیه شده است که جهت رساندن گرمای لازم به فضا است در دو طرف شاه‌نشین دو پستو قراردارد جهت گذاشتن وسایل و لوازمی که احیاناً به کار آمده است رو به روی درب ورودی تالار زمستانی درب قسمتی قرار دارد که به آن غلام گردشهای می‌کشند و این به معنای محلی دو راز انظار بود که در افرادی که در منزل کار می‌کردند برای رفت و آمد از آن استفاده می‌کردند و جهت رساندن خدمات به مهمانان و فضای پذیرائی در آن آمد و شد می‌کردند و این قسمت بوسیله راه پله‌ای به قسمت پایین هم‌ می‌رسد.

فضاهای منزل اما جمعه و کاربری آنها تعریف شدند البته آنچه در گذشته و قبل از این وجود داشته چیزی نیست که امروز مشاهده می‌شود ولی آنچه گفته شده نتیجه تمام دیده‌هایی بود که از آنچه باقی مانده است حکایت می‌کند.

و همچنین قسمتی از زندگی خدمه و رساندن خدمات به مهمان و افراد منزل این قسمت فاقد هر نوع تزئین خاص اصل دیوارها هم از پوشانده است و چندین طاقچه روی آنها به چشم می‌خورد. حوضخانه را چندین لنگه در از حیاط جدا می‌کند. درهای ساده چوبی که با سادگی دیوارها عجین شده‌اند. در دو طرف ورودی حوضخانه از حیاط دو گوشوار ساخته شده آنها نیز به سادگی با درهای چوبی و دیوارهای گچی تزئین شده‌اند ورودی با دو جفت در چوبی به داخل حوضخانه با کسر یک پله از هر دو ورودی در مساحتی مستطیل شکل حوضی قراردارد که چندان هم بزرگ نیست. کف و دیواره‌های آن را کاشی‌های آب پوشانده است در بالای تالار حوضخانه قسمت شاه‌نشین قراردارد که روی دیوار شمالی آن پنجره‌‌ای نیز تعبیه شده و همچنین روی دیوارهای هم چنین طاقچه تعبیه شده است شاه‌نشین باضافه یک پله از سطح فضاهای دیگر بلندتر است و قسمتی که حوض در آن قراردارد به اندازه 2 پله از شاه‌نشین پائین‌تر است فضای حوضخانه و شاه‌نشین آن بسیار ساده ساخته شده‌اند این طبقه قسمتی تابستانی است زیرا درها و پنجره‌های متعدد دارد و با توجه به حوضی که در آن ساخته شده و فضای خنکی فراهم می‌شده است. دسترسی به طبقه بالا بوسیله راه پله‌ای امکانپذیر است که پس از طی کردن 12 پله دو شاخه می‌شود یک طرف پس از طی 4 پله به تالار زمستانی می‌رسد و طرف دیگر نیز بعد از طی 4 پله به یک فضای پیش‌ ورود می‌رسد در سمت راست ورودی یک گوشوار قراردارد که دیوارهای آن تماماً از آئینه‌کاری و گچبری پوشیده است و یک پنجره سه لنگه دارد رو به حیاط و در کنار آن یک درب ورودی به ایوان که با کسر 4 پله به ایوان می‌رسد در فضاهای پیش ورودی دو گوشوار سقف، قرنس کاری و دیوارهایی با نقاشی‌های رنگ و روغن وجود دارد. تالار تابستانی که به واسطه قرار گرفتن در قسمت جنوب ساختمان به این نام می‌باشد 9 لنگه ارسی با ارزش و زیبا ساخته شده که جلوه خاصی به این قسمت داده است سقف بلند و بسیار زیبای دو تالار و همچنین دو گوشوار و تمام آئینه کاریها نشان دهنده ذوق و هنر سرشار سازنده آن است.