هنر معماری در بادگیرهای یزد

هنر معماری در بادگیرهای یزد


حرکت هوا را به دلیل اختلاف فشار جو باد گویند. باد روی زمین عامل مهمی در تبادل دما ، رطوبت وانتقال ذرات معلق است.این امر در ایجاد شرایط آسایش انسان یا اخلال در آن نقش مهمی دارد. جابجایی هوا در بالا بردن سطح کارایی ذهنی وفیزیکی افراد وکاهش میزان ابتلاع به بیماریها بسیار موثر است. همچنین میتواند عاملی در کاهش مصرف سوخت های فسیلی باشد.

اهمیت باد در طرح وساخت محیط از دیر باز مورد توجه بوده است. ارسطو چهار قرن قبل از میلاد و ویترویرس معمارروسی یک قرن قبل از میلاد از روش استفاده باد در معماری وشهر سازی صحبت می کنند.

در کشور ما در طی قرون متمادی تمام ساختمانها با توجه به اقلیم وشرایط محیطی ساخته می شده است. آفتاب، باد، رطوبت، سرما،گرما و به طور کلی شرایط آب وهوایی وجغرافیایی تأ ثیر مستقیمی در معماری سنتی ایران در مناطق مختلف داشته است. بارزترین روش تهویه طبیعی ساختمان باد گیر است.

بادگیرهایی با اشکال مختلف در بسیاری از شهرهای مرکزی وجنوبی ایران بر حسب سرعت وجهت باد مطلوب طراحی واجراء شده اند.

از نامهای باستانی وگوناگون آن مانند واتفر، بادهنج، باتخان، خیشود،خویش خوان ،خیشور، ماسوره و هواکپ بر می آید که پدیدهای بس کهن است.

باد پس از برخورد با سخف فوقانی به دالانهایی هدایت می شود که با سطح آب داخل حوض خانه برخورد کرده(مثل بادگیر باغ دولت آباد یزد) و فظای داخل اتاق را خنک می کند و در مناطق مرطوب باد فقط از کانال های خشک عبور می کند(مثل بادگیرهای بنادر جنوبی) و فضای اتاق را تهویه می کند

انواع بادگیر

نوع اول

بادگیرها از لحاظ شکل بیرونی چند دسته هستنند. ساده ترین نوع بادگیر یک جناحی است که بسیار کوچک و محقر بر فراز محفظه ای مانند سوراخ بخاری در پشت بام ساخته می شود.دراین روش برای پرهیز از گزند گرد بادها و توفانهای سهمگین، بادگیر را فقط در جهت بادهای خنک و نسیم های مطبوع می سازند جبهه های دیگر آن را می بندند.

دربرخی موارد بادگیرها ی یک طرفه را پشت به بادها ی شدید و آزار دهنده می سازند و در واقع این بادگیر عملکرد تهویه و تخلیه هوا را انجام می دهد.

ابعاد آن نسبت به سایر انواع کوچکتر وشکل آن اولیه تر است این مسیر مورب (که در بالای بام دیده می شود) پس از اتصال به کانال عمودی داخل دیوار و پنجره خروجی داخل ساختمان مانند بخاری در یک ضلع اتاق قرار می گیرد وتهویه را انجام می دهد. این نمونه بیشتردر مناطق سیستان وقسمتی از شهر ها ی بم دیده می شود

نوع دوم

نوع دو طرفه که دارای دو وجه روبرو یکدیگر و با پنجره های بلند و باریک بدون حفاظ ساخته می شود ودر قسمت داخلی ساختمان به شکل یک یا دو حفره در طاقچه دیده می شود این نمونه در سیرجان و به ندرت در کرمان دیده می شود

نوع سوم

سه جناحی است و دو نوع دارد، سه جناحی متصل و سه جناحی منفصل. در این نمونه میتوان به تفکیک از یک یا دو یا سه جبهه استفاده کرد. البته استفاده از این نوع بادگیر نادر است

نوع چهارم

باد گیرها ی چهار طرفه است که به شکل کامل و مفصل تر از انواع دیگر ساخته شده اند، و معمولاٌ داخل کانالها ی آن با تیغه ها یی از آجر یا چوب یا گچ به چند قسمت تقسیم می شوند و بعضی از نمونه ها در زیر کانال بادگیر حوض به نسبت بزرگ و زیبایی می ساخته اند که هوای خشک و دارای گردو غبار پس از برخورد با آب با جذب رطوبت خنک و گرد غبار آن جدا و هوای اتاق (حوض خانه) در گرمای تابستان بسیار مطبوع می شده است.
درمناطقی که امکان ایجاد حوض خانه در طبقه همکف وجود نداشته است آب قنات را در زیر زمین جاری و می کردند و کانال بادگیر نیز تا روی این جریان آب ادامه می یافته است.
این فضاها (سرد آب ها) محل تجمع اهالی خانه در بعد از ظهرهای تابستان بوده است. این نمونه در یزد،کرمان و بوشهر و… دیده می شود. در شهرستان یزد و برخی از قسمتهای مرکز ایران بادگیرهای چند وجهی(معمولاٌ هشت وجهی و حتی گاهی مدور) معمول است که نوع پنجم بادگیرها را تشکیل می دهند.
بادگیر چپقی نوع ششم بادگیر است که به جای فضای مکعبی شکل خارجی، سازنده از ایجاد چند لوله ی خم دار( زانو مانند) برای حجم خارجی بادگیر استفاده کرده است، اما کانالها و قسمتهای داخلی مانند نمونه های چند طرفه است این نوع بادگیر تنها در سیرجان دیده شده است.
نماسازی بادگیر خود از ویژگیهای خاصی برخوردار است و درنهایت ظرافت به وسیله ی آجر کاری و یا گچ بری ساخته می شود.
در اینجا لازم است از بادگیر مضاعف، بادگیر دواشکوبه و بادگیر حفره ای نیز نام برد. در شیراز نیز بادگیرهایی کم و بیش دیده می شود که به عنوان نمونه میتوان از با گبر ارگ و آب انبار کریم خان زند یاد کرد.

یکی از شاخص‌ترین نشانه‌هایی که منظر عمومی شهر یزد را از دیگر شهر‌های کشور متمایز می‌سازد، بادگیرهای متنوع آن است.

بادگیر از مظاهر و سمبلهای تمدن ایرانی است دقیقا معلوم نیست اولین بادگیر در کدام شهر ایران ساخته شده ولی سفرنامه نویسان قرون وسطی بیشتر از بادگیرهای شهرهای کویری و گرم و خشک مانند یزد و گناباد و طبس نام برده‌اند کاریز و بادگیر و خانه‌های گنبدی بدون تردید از نمادهای تمدن ایرانی است هر سه کلمه بصورت معرب به زبان عربی نیز راه یافته قنات – بادجیر و بادکیر و قبه و قبعه معرب‌های فارسی کلمات فوق هستند.

شهر تاریخی یزد به شهر بادگیرها معروف است و به تحقیق، نسبت به سایر شهرهای مرکزی ایران دارای بیشترین تعداد بادگیر است. بادگیر باغ دولت آباد یزد با ۳۳ متر ارتفاع بلندترین بادگیر جهان است. بادگیر ۸ طرفه این باغ با ارتفاع بلند در دنیا بی نظیر است

.

گرچه بادگیر یک عنصر تاسیساتی محسوب می‌شود اما در گذشته وجود آن نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحب آن بود که از طریق ارتفاع و نوع تزئینی آن شناخته می‌شد. بادگیر خانه ها در یزد نمایانگر تشخص و منزلت اجتماعی صاحبان آنها در گذشته بود

در خانه‌ها، بادگیر معمولا در ضلع جنوبی حیاط یعنی در قسمت نسر و تابستان نشین‌خانه ساخته می‌شوند. بادگیرها نوعا به تالار، حوضخانه، و زیر زمین مربوط می‌شوند و شرایطی را به وجود می‌آورند تا جریان هوا در داخل ساختمان برقرار شود و ضمن تماس با عناصر رطوبت‌زا، مثل حوض، باغچه، درختان، جداره زیرزمین و پایاب کمبود رطوبت زمین را جبران و محیطی مطبوع برای زندگی در ایام گرم و طاقت فرسای تابستان برای ساکنان فراهم آورند.

مصالح ساختمانی بادگیر، معمولا خشت خام، آجر، گل، گچ و چوب شورونه می‌باشد. چوب شورونه از چوب‌هایی است که دارای استحکامی عالی است و در برابر حمله موریانه نیز مقاوم است.

اما یک نوع بادگیر در مصر توسط حسن فتحی ساخته شد که تلفیقی از معماری سنتی و تکنولوژی روز بود. در این نوع بادگیر از یک پمپ در داخل کانال بادگیر استفاده شده بود که با ایجاد فواره‌ای در روزهایی که هوا گرم و پر از گرد و غبار بود، از ورود گرما و گرد و غبار جلوگیری می‌کرد

سیستم کاری بادگیرها به این نحو می‌باشد که هوای جاری بیرون از خانه را به داخل خود می‌کشند و با تشت‌های آبی که درون آنها تعویه شده، هوا را خنک و سبک می‌کنندو به داخل خانه هدایت می‌کنند.
این سیستم کار یک بادگیر را نشان می دهد :

.

بادگیر‌ها معمولاً یک طرفه، چهار طرفه و یا هشت طرفه می‌باشند. در شهر یزد تمامی بادگیر‌ها مرتفع و چهار طرفه یا هشت طرفه هستند. ولی برعکس در شهر میبد که در ۵۰ کیلومتری غرب شهر یزد است، بادگیر‌ها کوتاه و یک طرفه هستند. این امر بدین خاطر است که در میبد، باد‌های کویری، توام با گرد و غبار از سمت کویر می‌وزد و اهالی مجبورند که بادگیر‌های خود را پشت به این باد و در جهت باد مطلوب بسازند. ولی در یزد، چون بین دو رشته کوه قرار گرفته، باد‌های کویری کمتر جریان دارد و می‌توان بادگیر‌های مرتفع چند طرفه احداث نمود.