آتشفشان

آتشفشان

اجزاء تشکیل دهنده

۱. حجره بزرگ تفتالی

۲. سنگ‌بستر

۳. مجرا

۴. پایه

۵. آذرین‌لایه

۶. مجرای فرعی

۷. لایه‌های خاکستر فوران‌شده

۸. گُرده

۹. لایه‌های گدازه

۱۰. گلو

۱۱. مخروط انگلی

۱۲. جریان گدازه‌ای

۱۳. دودکش

۱۴. دهانه

۱۵. ابر خاکستر

آتشفشان روزنه‌ای در سطح زمین است که سنگ‌های گداخته، خاکستر و گازهای درون زمین از آن به بیرون فوران می‌کنند. فعالیت آتشفشانی با برون‌افکنی صخره‌ها، با گذشت زمان باعث پیدایش کوه‌های آتشفشانی بر سطح زمین می‌شود. آتشفشان‌ها معمولاً در نقاطی یافت می‌شوند که ورقه‌های زمین‌ساخت، همگرایی یا واگرایی دارند.

درون زمین تودهٔ مایعی داغ و قرمزرنگ وجود دارد به نام ماگما (تَفتال). ماگما با رسیدن به سطح زمین، گُدازه‏ نامیده می‌شود که این فرایند باعث تشکیل آتشفشان می‌شود. در گدازه حباب‌های گاز وجود دارد.

بروز آتشفشان تأثیراتی به همراه دارد که یکی از آن‌ها تغییر آب‏وهوا است. آتشفشان می‌تواند باعث بارش باران‏ و ایجاد رعد و برق شود. آتشفشان‏ها می‏ توانند تأثیراتی درازمدت در وضعیت آب‌وهوا ایجاد کنند. از طرف دیگر، گدازه‏هایی که سریع حرکت می‌کنند، می‏ توانند باعث مرگ انسان‏ها شوند؛ چون خاکستر حاصل از بروز آتشفشان، تنفس را دشوار می‏ کند.

 

دید کلی

می‌دانیم که زمین در ابتدا به حالت کره گداخته‌ای بوده‌است که پس از طی میلیون‌ها سال بخش خارجی آن به صورت قشر سختی در آمد.>> این پوسته به دفعات بر اثر عبور مواد مذاب درونی سوراخ گردید و سنگ‌های آتشفشانی زیادی به سطح آن رسید. این عمل حتی در عصر کنونی نیز ادامه دارد. تمام پدیده‌هایی که با فوران توده‌های مذاب بستگی دارند، پدیده آتشفشانی می‌گویند و علمی را که هدف آن بررسی این پدیده‌هاست آتشفشان‌شناسی می‌نامند.

وقتی که از فعالیت آتشفشانی صحبت می‌شود در فکر خود فوران‌های بزرگ، سیل‌هایی از گدازه، بهمن‌هایی از سنگ‌های گرم و خاکستر، گازهای سمی و خطرناک و انفجارهای شدید در نظر مجسم می‌نماییم که با مرگ و خرابی همراه‌است. به قول ریتمن کسی که این حوادث را می‌بیند هرگز نمی‌تواند فراموش کند و این امر به قدرت عظیم طبیعت و ضعف نیروی انسانی مربوط است.

بزرگترین آتشفشان کرهٔ زمین

بزرگترین آتشفشان کره زمین مونالوآ نام دارد که بخشی از جزایر هاوایی را تشکیل می‌دهد. محیط قاعده مخروط این آتشفشان ۶۰۰ کیلومتر و قله آن نسبت به کف اقیانوس که آن را احاطه کرده‌است ۱۰ کیلومتر ارتفاع دارد. این آتشفشان، همراه با سایر قسمت‌های جزایر هاوایی نشان‌دهندهٔ موادی هستند که به وسیله فوران‌هایی که از یک میلیون سال پیش تاکنون ادامه داشته‌اند، بیرون ریخته شده‌اند.

بزرگترین آتشفشان کشف بشر

بزرگترین آتشفشانی که تا کنون به وسیله بشر کشف شده‌است، الیمپوس مونز یا کوه المپوس نام دارد که در بهرام واقع است. شواهد به دست آمده از طریق عکس‌برداری‌های سفینهٔ فضاییمارینر ۹ نشان می‌دهد که ارتفاع این آتشفشان احتمالاً ۲۳ کیلومتر بوده و کالدرای آن نیز ۶۵ کیلومتر عرض دارد.

نمونه‌ای از فوران‌های مهم دنیا

1. آتشفشان وزوو
2. آتشفشان مونالوآ
3. آتشفشان پله
4. آتشفشان بزیمیانی
5. آتشفشان پاری کوتین در مکزیک
6. آتشفشان سنت هلن

گونه‌های آتشفشان‌ها

نوع ماگمای درون زمین می‏ تواند آتشفشان‌های متفاوت ایجاد کند. اگر ماگما کاملا رقیق باشد، گاز درون آن‏ به آسمانی رها می‏ شود و در نتیجه انفجاری صورت نمی‌گیرد. به این ترتیب، ماگما فقط از کوه بیرون می‏ آید و در کناره‏ها جریان می‏ یابد؛ مثل آتشفشان ‏هایی در هاوایی و کوه «اتنا». اگر ماگما غلیظ و چسبناک باشد، گاز درونش‏ به آسانی رها نمی‏شود، در نتیجه انفجار صورت می‏گیرد.

قله آتشفشان اساریچیو که در جزیره‌های کوریل روسیه قرار دارد. این تصویر توسط یک ماهواره گرفته شده‌است.

گونه‌های آتشفشان‌ها:

1. آتشفشان‌های نقطه‌ای که مواد گداخته از یک محل بیرون می‌آید (آتشفشان نوع مرکزی).
2. آتشفشان‌های شکافی یا خطی که فوران آن در امتداد یک شکاف صورت می‌گیرد.

• انواع آتشفشان‌های نقطه‌ای عبارتند از:

1. آتشفشان‌های نوع هاوایی یا سپری
2. آتشفشان‌های نوع استرومبولی
3. آتشفشان‌های پرکابی
4. آتشفشان‌های نوع پله
5. آتشفشان‌های نوع ولکانو

• انواع آتشفشان‌های شکافی یا خطی عبارت اند از:

1. فوران‌های خطی غیر انفجاری
2. فوران‌های خطی انفجاری

رابطهٔ آتشفشان‌شناسی با سایر علوم زمینی

• ژئوفیزیک: برای اثبات و آگاهی از کانون‌های درونی آتشفشان‌ها و پیشگویی شکل و محل و موقعیت آن.
• ژئوشیمی: تعیین دقیق عناصر که بصورت مواد جامد، مایع و گاز از آتشفشان خارج می‌شوند.
• ترمودینامیک: برای فهم و ارزیابی نیروی حرارتی آتشفشان و انرژی حاصله از آن و رابطه تشکیل مواد گداخته با حرارت و فشار و همچنین انجماد آن.
• سنگ‌شناسی: جهت اطلاع از اختصاصات گدازه و شناسایی دقیق سنگ‌های آتشفشانی.
• رسوب‌شناسی: پراکندگی و نحوه انتشار مواد جامد آتشفشانی در دریاها و خشکی‌ها که به صورت خاکستر، توف، برش و… ته‌نشین می‌شوند.

اهمیت آتشفشان‌شناسی

از نظر اقتصادی: استفاده از انرژی گرمایی آن و انرژی گازهای فومرولی در گردش توربین و به دست آوردن مواد شیمیایی با ارزش که امروزه در ایتالیا، زلاندنو، ژاپن و ایسلند اهمیت پیدا کرده‌است و در کشور ما نیز اخیراً برای استفاده از نیروی حرارتی زمین (انرژی ژئوترمال) حفاری‌هایی انجام شده‌است.