نائین شهر هزاره های تاریخ

تاریخ بنای اولیه شهرنایین به دوران قبل ازاسلام بازمی گردد. صحت این مدعا راعلاوه برنوشته های مورخین و جغرافیا نویسان قدیم، گویش محلی خاص مردم نایین تقویت می کند. این گویش هنوز نیز متداول و مرسوم است. مولف کتاب((مسالک و ممالک)) فارس را ایالت قدیمی ایران و محل تشکیلات دولت هخامنشی ذکر می کند که دوره ساسانیان و پس از اسلام به پنج ولایت یا استان تقسیم می شده است. که هر قسمت (کوره) نامیده می شد در دوره های ساسانی و پس ازاستقرار اسلام، شهرنایین جزء یکی از این کوره ها به شمار می آ مد. بیشتر پژوهشگرانی که درباره نایین بررسی و تحقیق کرده اند به آبادی و آبادانی آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده اند. اما در مقدمه کتاب(تذکره سخنروان نائین) شهر نایین شهرکی کاروان انداز معرفی شده که قافله ها برای استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار می انداخته اند. ساربانان نیز شتران خود را در نایین(هنارگیری)می کرده اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف می بینیم نایین درقبل ازاسلام مرکز اداری و خدماتی بخشی ازناحیه یزد بود.

در قرن پنجم هجری، شهر نایین مانند دیگر شهرهای نز دیک به اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در نیمه اول این قرن ناصر خسرو، درسفر مشهورش از نائین عبور کرد و به این شهر اشاره نمود او در سفرنامه اش درباره اوضاع اجتماعی نایین مطلب تازه ای ارائه نکرده است. به همانگونه که یاقوت حموی نیز تنهابه نقل قولی از اصطخرای اکتفا کرده است.

آثار تاریخی نائین

بافت قدیم نائین از 7 محله تشکیل شده است. این محلات که هر یک حسینیه هایی دارد عبارتند از: محله چهل دختران، پنجاهه، نو گاباد و یا نو آباد، باب المسجد یا در مسجد، سرای نو، کوی سنگ یا گودالو و محله کلوان. این بافت به سبب تاثیر پذیری از عوامل گوناگونی مانند محیط طبیعی، آب و هوا، نیازهای شهر، لزوم امنیت شهر در برابر تهاجم بیگانگان طراحی شده و به طور کلی دارای کل ارگانیک بسته و معماری درونگر است. آنچه در بادی امر یک مسافر کنجکاو در نائین با آن رو به رومی شود این مساله است که عموم فضای معماری و آثار تاریخی که در طول قرن اسلامی ساخته شده اند در ترکیبی متراکم در کنار یکدیگر و متصل به هم استقرار یافته اند. به عبارت دیگر طراحی شهر به گونه ای بوده است که فضای مسکونی بدون آن که از نظر کاربردی دچار اشکال شوند در کنار عناصر شهری مانند مسجد جامع و دارا لحکومه و بازار و حسینیه و مدرسه و حمام مستقر شده اند …

امروز نایین به دو قسمت نایین جدید و قدیم تقسیم می شود. اکثر مردم خانه های قدیمی را خراب کرده و به قسمت نوساز شهر نقل مکان کرده اند اما آثار تاریخی موجود در محلات شهر گویای قدمت آن است مهمترین این آثار عبارتند از:

نارنج قلعه

آثار باقیمانده بنایی که به نارنج قلعه (نارین قلعه) معروف است حکایت از قدمت و دیرینگی آن دارد. سبک بنا و نوع مصالح به کار رفته آن را به قبل از اسلام مربوط می کند ارتفاع قلعه از سطح زمین 25 ذرع است. درباره کارکرد این قعله اطلاع صحیحی در دست نیست. اما بعید نیست که این فضا همواره با فضاهای مجاور آن حاکم نشین و مرکز اداری نظامی شهر بود باشد. مدارک و منافع متعدد به شهر هائی اشاره می کنند که قلعه های مانند نارنج قلعه داشته اند. اصطخری در کتاب خود از وجود پنج هزار قلعه در شهرها و کوه های پارس خبر داده است. اصطخری به آتشکده ای نیز اشاره می کند که بر بالای این قلعه قرار داشته است با توجه به این مطلب احتمال این که این قلعه در قبل از اسلام محل نگاهداری اتش بوده است بسیار است. در دوره صفویه نیز شهرهای متعددی وجود داشته اند که در آن قلعه های موسوم به نارنج قلعه بوده است. این قلاع جنبه نظامی داشته اند. بنا براین با توجه به این نکته و بادر نظر گرفتن خندقی که پیرامون این قلعه بوده است می توان (نارنج قلعه) نایین را هم یکی از قلاع نظامی به حساب آورد.

مسجد جمعه

مسجد جمعه یا مسجد جامع یا مسجد علویان نائین مشهورترین اثر تاریخی شهر است که در محله باب المسجد واقع شده است آنچه دربادی امر توجه بیننده را به خود جلب می کند شباهت کلی و مشخص مسجد با مساجد تاریخانه دامغان و مسجد جامع تبریز فارس است. تزئینات مسجد با طرحهای مختلف یادآور سنتهای گذشته ایرانیان است. گچ بر یهای بسیار زیبا و جالب مسجد این اثر را در عداد یکی از نفیس ترین مساجد ایران قرار می دهد. باتوجه به خصوصیات معماری مسجد و نظر برخی از محققان به نظر می رسد که مسجد جامع نائین در اواخر قرن سوم یادر قرن چهارم هجری ساخته شده است. طاق نماهای بسیار زیبایی مسجد با سقف هلالی آن بیانگر هنر معماران و استاد کاران مسلمان ایرانی است. بر روی دیوار و طاق جرزها ونقوش متنوع و اشکال هندسی ساده توام با شاخ وبرگ گچ بری شده بچشم می خورد. از خصوصیات این گچ بری گودی و عمق آن است همین امتیاز در هنر گچ بری موجب شده تا پژوهشگران و معماران این بنا را در زمره مساجد اولیه به حساب آورند. از دگر نفایس این مسجد منبر و در چوبی آن است. این در و منبر که شاهکار مسلم منبت کاری هستند بیانگر ذوق و خلاقیت هنرمنان ایرانی در قرن گذشته می باشند بر روی منبر کتیبه ای بخط نسخ بسیار زیبا با تاریخ 711 هجری مشاهده می شود. در زمینه این کتیبه نقش شاخ و برگ کنده کاری شده است این کتیبه بیانگر این نکته است که منبر در قرن هشتم هجری به مجموعه بنا اضافه شده است. علاوه برآن این کتیبه نام (جلال الدین ملک التجار)واقف منبر نوشته شده است. مسجد جامع علویان نائین پس از احداث چند بار تعمیر و مرمت شده است از جمله در سال 874 هجری قمری مرمتی صورت گرفته که بر کتیبه ای درقاب چوبی در مسجد نوشته شده است.

مسجد بابا عبدالله

این اثر نفیس و باشکوه درمحله سرای نو در نزدیکی بازار واقع شده است. مسجد باباعبدالله دراواخر قرن هفتم واوائل قرن هشتم هجری ساخته شده است. به نوشته تاریخ نائین میرجلال الدین احمد خطیب مشهور نائین در عصر مغول نمازجمعه را در مسجد جامع نائین اقامه می کرده اما برای نماز جماعت در مسجد بابا عبدالله حضور می یافته است. مسجد در سال700 هجری که مقارن با سلطنت غازان مغول است ساخته شده است مسجد بابا عبدالله دارای یک گنبد خانه مرتفع وعظیم است که در انتهای جبهه قبله قرار گرفته است. دراین گنبد خانه تعدادی مقبره وجود دارد که گویا متعلق به دوره ایلخانان است مسجد بابا عبدالله در تیر ماه 1313شمسی به شماره 204 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

امامزاده سلطان سید علی

بنای امامزاده سلطان سیدعلی متعلق به اواخر قرن هفتم و اوائل قرن هشتم هجری است. بانی این بنای زیبا و با شکوه میرجلال الدین احمد بوده است که در جلو در شرقی حرم امامزاده مدفون است. این ساختمان مزارامامزاده سلطان سید علی فرزند امام موسی کاظم(ع) است. مؤلف تاریخ نائین به نقل ازسالک این امامزاده را صاحب کرامت ذکر کرده است و وی را سیدی بزرگوار نامیده است میرجلال الدین بانی این بقعه و بارگاه نیز از بزرگان نائین بوده که قنانی به نام جلاالدین در نزدیکی نائین احداث کرده ونیمی ازآن را وقف براین ساختمان نموده است. حرم امامزاده فضای وسیعی است که گنبدی بزرگ و زیبا و با کاشیهای فیروزه ای رنگ بر بالای آن خودنمایی می کند در کنار این حرم بزرگانی همچون سید قوام الدین، بدرالدین و سیف الدین مدفون هستند بررواق حرم مطهر امامزاده اشعاری بخط نستعلیق نوشته شده که سراینده آنها شخصی به نام میرزاعلی تلگرافچی است. درمغرب حرم مدرسه دو طبقه ای ساخته شده که به طلاب علوم دینی اختصاص دارد. مردم نائین به این امامزاده اعتقادی کامل دارند و تا چند سال پیش اموات خود در صحن آن دفن می کرده اند علاوه بر آن ازسا لهای پیش درایام عزاداری، دسته های سینه زنی در محل امامزاده حاضر شده و به سوگواری می پرداختند.مؤلف کتاب ((طرائق الحقائق)) نیز ازاین امامزاده با احترام یاد کرده واین بیت را امامزاده ذکرمی کند.  

این گنبد و رواق که از عرش برتر است                خود بارگاه زاده موسی بن جعفراست

در نائین امامزادگان دیگری نیز وجود دارند که عبارتند از:

امامزاده ابومحمد، امامزاده جنید، امامزاده عبدالله، امامزاده ابراهیم، امامزاده پیرمردان، امامزاده فاطمه نساء.

مسجد محمدیه

در شمال شهرستان نائین محمدیه واقع است که درحال حاضر جزء شهر شده است. مسجد محمدیه دراواخر قرن چهارم و اوائل قرن پنجم ساخته شده است. طاقهای دو طرف شبستان بزرگ مسجد و محراب آن شباهت کامل و غیرقابل انکاری با مسجد جامع نائین دارد منبر مسجد دارای الواحی است که دارای نقش و نگار هستند. این منبر که از چوب سخت ساخته شده بسیار نفیس می باشد. اگر چه منبر فاقد کتیبه است اما نقوشی که بر تخته های منبر نقش شده آن را به دوره ای مربوط می کند که نمونه های کمی ازآن برجای مانده است آندره گدار طاقهای ناودانی شکلی که دردو طرف شبستان گنبدی جلوه محراب به موازات قبله زده شده اند و شباهت این شیوه با مسجد نائین را دلایل قدیمی بودن مسجد محمدیه می داند. همچنین این نویسنده عقیده دارد الواحی که در منبر بکار رفته اند متعلق به منبر دیگری بوده که در این امر منبر تعبیه شده اند. مسجد محمدیه به شماره 355 در فهرست بناهای تاریخی به ثبت رسیده است.

مسجد شیخ مغربی

از دیگر مساجد نائین مسجد شیخ مغربی است. پژوهشگرانی که در مورد نائین بررسی های انجام داده اند به نام این مسجد اشاره کرده اند اما ازتاریخ دقیق قدمت آن مطلب مهمی ننوشته اند. این مسجد در بازار نائین واقع شده است. مسعود کیهان این مسجد را (شیخ محمد ربیع) نوشته که البته اشتباه است. بانی مسجد شیخ مغربی ازعرفا و زهاد نایین بوده که به نوشته کتاب سیمای نائین در گنبد خانه مسجد مدفون است به نوشته این کتاب بر سر در بقعه شیخ مغربی این بیت دیده می شود.

که شیخ مغربی از عارفین است               مقام و مدفنش نائین زمین است

از جمله کسانی که در عمران و آبادی این مسجد خدماتی انجام داده اند فردی به نام سید حسن بوده که از فضلای مشهور نایین به شمار می رفته است.

مسجد خواجه خصر

این مسجد که درنائین به(مسجد خواجه) هم معروف است در محله نو گاباد و در انتهای بازار نائین قرار گرفته است به نحوی که ورودی آن کاملا در جلو راستای بازار واقع شده است. درب ورودی مسجد که از نفاست و زیبایی بسیاری برخوردار است بیانگر قدمت مسجد است. شبستان و مهتابی شمالی مسجد از قسمتهای قابل توجه بنا به شمار می روند.

بازار نائین

بازار شهر نائین به صورت خطی مستقیم از دروازه چهل دختران شروع می شود و به مسجد خواجه ختم می شود طول این بازار در حدود340 متر است. آنچه در بادی امر، در بازار نائین جلب توجه می کند نوع معماری آن است. به طوری که همه مراکز محلات (حسینیه ها) با کوچه های فرعی و اصلی به آن مربوط می شوند. در امتداد راسته بازار دو چار سو وجود دارند که محل تقاطع بازار با دو معبر هستند. بازار نائین تا چند سال پیش دائر بود و در آن فعالیتهای بازرگانی انجام می شود اما درحال حاضر به علت انتقال مغازه ها به خیابان تقریبا حالت نیمه متروک درآمده است بازار نائین دکان های با طرح های متفاوت دارد و این خود بیانگر این نکته است که این عنصر شهر در طول زمان شکل گرفته است راسته بازار مسقف است که قسمتی از سقف آن چند سال قبل فرو ریخت. اخیراً سازمانهای مسؤل قسمتهای بازار را مرمت کرده اند به طور کلی بازار نائین یکی از آثار زیبا و قابل توجه شهر نائین بشمار می رود، زیرا چند اثر مهم شهر مانند مسجد شیخ مغربی و مسجد خواجه و حسینیه چهل دختران درآن واقع شده اند.  

مصلی

از دیگر آثار جالب و قابل توجه نائین ساختمان مصلا است که تا چند سال پیش باغ وسیع و مشجر آن تفرجگاه مردم درایام تعطیل بوده است و بقعه داخل آن نیز زیارتگاه نائینی ها بشمار می رفت گنبد زیبای مصلی رو به روی گنبد امامزاده سلطان سید علی واقع شده و خیابانی این دو محل بهم ارتباط می دهد. عمارت مصلی مدفن سید نور بخشی بزرگ سلسله نور بخشیه است مزار این عارف مشهور روبروی درب ورودی باغ مصلی قرار گرفته و سنگ مرمری با تاریخ 953 هجری بر مزار او نصب شده است. در وسط باغ مصلی مقبرهای به صورت هشت گوش با اتاقهای قرینه و به صورت چهار ایوانه واقع شده که گنبد بسیار زیبایی از کاشی به رنگ آبی بر روی آن خودنمائی می کند. در زیر این گنبد آرامگاه حاج عبد الوهاب نائینی فرزند حاج عبد القیوم واقع شده که در سال 1212هجری در این محل درگذشته است. مزار دیگری متعلق به مرحوم حاج محمد حسن آذربایجانی است که درسال1250 هجری در گذشته و دراین محل به خاک سپرده شده است در مورد چگونگی احداث این بنا نیز برخی از منابع نوشته اند در سفری که محمد میرزای قاجار به عنوان فرزند ولیهد از کرمان به تهران میرفت در این محل میهمان مرحوم حاج محمد حسن شد و وی سلطنت اورا پیش بینی کرد چون گفته های او مقرون به حقیقت می شود محمد شاه برای سپاس از او دستور می دهد این بقعه را بر مزاراو بسازند. مساحت باغ مصلی 18 جریب است و دور تا دور آن به صورت غلام گردش می باشد درضلع غربی مصلی آب انبار بزرگی که در نوع خود بسیار جالب توجه است. از دیگر زیبایی های این عمارت وجود دو بادگیر است که در تابستانها باعث سردی و گوارائی آب این اب انبار می شود. ورودی مصلی وعمارت مصلی بصورت دو طبقه است. عمارت مصلی نائین در آبانماه 1365 به شماره 1719 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

 آب انبارهای نائین

از دیگر آثار موجود درنائین آب انبارهای آن هستند. آب انبارهای نائین از لحاظ عناصر و اجزاء ساختمان شباهت تام و تمامی با هم دارند این آب انبارها به خاطر شرایط اقلیمی و کویری نائین ساخته می شدند زیرا آب بیشتر قناتهای شور و غیر قابل استفاده بود. بنابراین آب انبارها شامل یک منبع یا مخزن آب ساخته می شد که بربالای آن سقفی گنبدی شکل بنا می کردند که دو بادگیر آب را خنک نگاه می داشتند. راه پله و محل برداشت آب ازدیگر قسمتهای آب انبارهای نائین است. هر محله در نائین دارای یک آب انبار بوده که هنوز نیز پابر جا هستند و برخی از آنها تا چند سال پیش مورد استفاده قرار می گرفتند از معروفترین آب انبارهای نائین آب انبار معصوم خانی است که در محله چهل دختران وافع است.  

حسینیه های نائین

همانطور که اشاره شد نائین دارای هفت محله است که هر محله یک حسینیه دارد. این حسینیه ها هر کدام مظهر وجود یک محله است و بیانگر همبستگی اهالی با محله شان این حسینیه ها شامل یک مکان مسقف و سر پوشیده برای فصول سرد ویک فضائی باز برای سایر ایام و فصول است. اگر چه اکثر مردم از قسمت قدیم شهر به بخش نوساز نائین نقل مکان کرده اند و عملا محلات قدیمی خلوت شده اند اما هنوزنیز حسینیه ها در ایام عزاداری رونق گذشته را دارند و اهالی هر محله در حسینیه هاشان به سوگواری مشغول می شوند. حسینیه ها معمولا شبیه به یکدیگر ساخته شده و دارای یک صفه بزرگ (شاه نشین) و صفه های کوچکتر هستند که دورتا دورحسینیه را فرا گرفته اند بر دیوارحسینیه ها اشعار زیبا به خط نستعلیق همراه با نقاشی های گل و بوته به چشم می خورد. صفه ها عموما دو طبقه هستند و طبقات بالا که مردم نائین آن ها را (غرفه) می گویند به عزادار بانوان اختصاص دارد. گنبد حسینیه های مسقف بیشتر برمربع منظمی قرار دارد که درقسمت کاسه گنبد 8 ضلعی و در بال به 16ضلعی تقسیم می شود مصالح حسینیه ها نیز عموما آجر هستند. حسینیه ها محلات 7 گانه نائین تماماً قدمتی در حدود 70الی 100 سال دارند تنها حسینه ای که گنبد آن نوسازی شده است حسینیه سرای نو می باشد. در نائین حسینیه ها را میدان نیز می گویند حسینیه ها در قدیم علاوه بر آن که مرکز تجمع برای عزاداری بودند محلی نیز برای تصمیم گیریهاوتبادل نظر نیز به حساب می آمدند. بافت قدیمی نائین به گونه ای طراحی شده که حسینیه هر محله به راحتی با سایر عناصر مانند سقاخانه ها و بازار و مساجد و حمام ها و گورستان عمومی شهر ارتباط برقرارکنند.

خانه پیرنیا(موزه کویر)

خانه پیرنیا یکی از یادگارهای ارزشمند معماری دوران صفویه و نمونه شاخصی از مساکن سنتی نائین است. فضاهای اصیل مساکن سنتی موجود در خانه از قبیل هشتی – دالان – شاه نشین – غلام گردش و… بیانگر سکونت مردمی است که از قدیم اهل فضل و هنر بوده اند. این ساختمان در حال حاضر محل موزه مردم شناسی کویر و اداره میراث فرهنگی نائین است.