ایجاد شهر خلاق

مهندس الناز مرادی

کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری

مهندس نرگس حمزه

کارشناس ارشد مرمت شهری

آنچه که امروز دولت ها، حکومت ها و سازمان های محلی با آن مواجه هستند روند رو به افزایش شهرنشینی و بروز مشکلات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی از یک سو و ناکارامد بودن روش های مدیریت و کنترل توسعه شهری متداول در رفع مشکلات و تنگناهای مذکور از سوی دیگر می باشد و آنان را با این واقعیت روبرو ساخته که نقش اقتصادی شهرها در تولید ناخالص کشورها غیرقابل انکار است؛ به طوری که گذشته از تحمیل بار عمده ای از توسعه کشور، به عنوان مراکزی خلاق جهت ایجاد فرصت هایی مناسب برای رفاه و توسعه شهروندان خود نیز محسوب می شوند. از این رو بازنگری در شیوه های مدیریت، برنامه ریزی و توسعه شهری، امری اجتناب ناپذیر می نماید.

در عصر حاضر شهرها ناگزیر از رقابت اند. رقابت آن ها در حوزه بازار جهانی و در تعامل با دیگر شهرها و سکونتگاه های شهری در اطراف جهان برای سرمایه گذاری است. چنان چه شهری نتواند برای سرمایه گذاران امنیت، زیرساخت ها و کارایی لازم را فراهم کند، قادر به رقابت نیز نخواهد بود.
با ظهور پدیده جهانی شدن و نقش مهمی که شهرهای بزرگ در این فرایند ایفا می کنند، بررسی های مقایسه ای در خصوص تعیین عوامل کلیدی که سازنده خط مشی های شهرنشینی از انواع موفق و ناموفق در جهان می باشند، در دستور کار مجامع بین المللی قرار گرفته است که مبانی نظری آن از چند اصل زیر تبعیت می کند:
- برای اینکه مدیریت یک شهر با موفقیت قرین باشد می بایست خط مشی های اتخاذ شده بر پایه توسعه پایدار اجتماعی بوده و سازگار با بسط موزون جامعه مدنی باشد. از این رو ارتباطات اجتماعی و بهبود کیفیت زندگی برای آحاد شهروندان می بایست ترغیب شود.
امروزه طریقه سازماندهی و مدیریت یک شهر مدرن، نگرش دوسویه اجتماعی به آن است، بدین معنا که از یک سو مقتضیات محلی و از سوی دیگر اهداف مهم ملی مدنظر قرار گیرند.
محیط های شهری باید از چنان جامعیتی برخوردار باشند که از یک طرف موجبات توسعه پایدار شهری از طریق طراحی کالبدی (شبکه دسترسی مناسب، توسعه حمل و نقل عمومی، تعیین مراکز اشتغال، کیفیت فضاهای باز عمومی) را فراهم آورد و از طرف دیگر زمینه های لازم برای مدیریت شهری پایدار توسط حکومت های محلی را فراهم سازد (حناچی 1383، 52).

نقش مشارکت شهروندان خلاق در توسعه پایدار شهر
شهر خلاق نه تنها فضایی است که در آن خلاقیت رشد می کند، بلکه کل سازماندهی و مدیریت آن به طور خلاقانه طرح ریزی می شود. شهری که بتواند به شکلی خلاقانه استعداد همکاری جمعی را در راستای ارایه خدمات بیشتر به کار گیرد موفق ترین شهر در این قرن خواهد بود.

“بروسیک” در کتابی با عنوان “آزادی و خلاقیت” بیان می کند ما می توانیم تفکر خلاق را از راه دخیل کردن تمام افراد ذی نفع در خلق یک اثر پرورش دهیم. هرچقدر به سمت استفاده از مشارکت بهره وران در تولید یک اثر کالبدی پیش رویم، به این معناست که به توسعه تفکر خلاقانه در یک جامعه بها داده ایم. نگاه بروسیک، نگاهی فرآیندمحور است به طوری که دست یابی به خلاقیت در طراحی و برنامه ریزی باید فرآیندی مشارکتی باشد (سعیدی، 1389: 7).
از آنجایی که یکی از ارکان شکل گیری شهر خلاق، فضاست بنابراین وجود فضای عمومی مطلوب در شهر می تواند بستر مناسبی را برای شکل گیری شهر خلاق فراهم کند. فضای عمومی مناسب به شهروندان این فرصت را می دهد تا خلاقیت خود را در آن به نمایش بگذارند. فضاهای عمومی مکان های بسیار مناسبی برای مشارکت ساکنین شهر هستند؛ چناچه مردم در اثر مشارکت با یکدیگر در فضاهای عمومی ایده ها و خلاقیت های خود را تولید کرده و در معرض نمایش قرار می دهند. مشارکت باعث می شود خلاقیت هر شهروند، از میان بحث و گفتگو و تبادل نظر در ارتباطات دو یا چند طرفه به دست آید.

به اعتقاد فلوریدا، طبقه خلاق به دو گروه از مردم تقسیم می شوند؛ گروه نخست متشکل از “هسته فوق العاده خلاق” است که مشتمل بر طیف وسیعی از جمله دانشمندان، مهندسان، اساتید دانشگاهی، شاعران، رمان نویسان، هنرمندان، بازیگران، هنرپیشه ها، طراحان و معماران، نویسندگان آثار غیرداستانی، ویراستاران، شخصیت های فرهنگی، گروه مشاوران، محققان، تحلیل گران و سایر نخبگان است و گروه دوم شامل حرفه ای های خلاق است که در طیف وسیعی از صنایع دانش محور نظیر بخش های مدرن، خدمات مالی، خدمات بهداشتی و حقوقی و مدیریت تجاری کار می کنند. فلوریدا معتقد است گروه اول اشکال یا طرح های جدیدی را پدید می آورند که به سرعت قابل انتقال و بی نهایت مفید هستند، در حالی که گروه دوم در حل مسائل خلاق درگیر هستند (Florida 2005, 34 ).
افراد خلاق موجب قدرتمند شدن شهر و رشد اقتصادی ناحیه ای می شوند و این افراد  مکان هایی را برای زندگی ترجیح می دهند که دارای ویژگی هایی نظیر خلاقیت، نوآوری و تنوع باشد.

الگوی نمونه گرایش به مشارکت شهروندان خلاق
بر اساس مفاد قوانین، شهرداری سازمانی است حقوقی و محلی و مستقل که در محدوده شهر برای رفع نیازهای عمرانی، رفاهی و خدماتی مردم شهر که جنبه ی محلی دارد تشکیل می گردد و منظور آن این است که امور با مشارکت شهروندان حل و فصل گردد.

نتایج حاصل از مطالعات انجام شده بر آگاهی ها، گرایش ها و رفتارهای شهروندان در زمینه مشارکت در سه شهر ایران ( شیراز، همدان و گرگان) الگوی خاصی را در این زمینه معرفی می کند که روابط آن ها در نمودار شماره 1 خلاصه شده است:

نمودار شماره 1- الگوی گرایش به مشارکت شهروندان (علوی تبار 1380، 139)

این گفتار با توجه به موارد ذکر شده، الگویی جهت جذب سرمایه های انسانی خلاق و ایجاد بستر اجتماعی و فرهنگی مناسب ارائه می دهد. بدین منظور ابتدا می بایست با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی کشور، نیازهای شهروندان خلاق سنجیده و زیرساخت های لازم در جهت پاسخگویی به آن ها، فراهم شود.

مهندس الناز مرادی

کارشناس ارشد برنامه ریزی و مدیریت شهری

مهندس نرگس حمزه

کارشناس ارشد مرمت شهری

فرصت بالقوه ایجاد شهر خلاق تنها با تکیه بر استراتژی های منفعت طلبانه مدیران شهری در جهت توسعه تحقق نمی یابد، مگر آن که این ظرفیت ها و مزیت های رقابتی موجود شهر، به عنوان حق همه شهروندان در بهبود کیفیت زندگی آن ها در نظر گرفته شود. در این راستا تقویت امکانات و پتانسیل ها با استفاده از سیاستگذاری های منطقه ای مدیران میسر خواهد بود. در جدول شماره 1، ویژگی های چشم انداز منفعت طلبانه مدیران با چشم انداز شهر خلاق مقایسه شده است.
از آنجا که چشم انداز هر شهر نقش اساسی در تعیین سیاست ها و برنامه های آینده و جاری آن دارد، بدیهی است نتایج به دست آمده از برنامه های حاصل از چشم اندازهای مختلف، کاملا متفاوت خواهد بود.

جدول شماره 1. مقایسه ویژگی های چشم انداز شهر خلاق و چشم انداز منفعت طلبانه(Baeker& Others, 2008:18)

از جمله سیاست های پیشنهادی حاصل از چشم انداز شهر خلاق که جذب سرمایه های انسانی خلاق را تسهیل می نمایند، می توان به موارد زیر اشاره کرد که تاثیر مثبت آن ها در شهرهای خلاق جهان به اثبات رسیده است.
– حمایت از هنرهای بومی و محلی
–  ایجاد امکان استفاده مردم از فضاهای شهری در ساعات مختلف شبانه روز
– حفظ و نگهداری از مجموعه های هنری و فرهنگی
– حمایت از هنرمندان و افراد خلاق
–  برگزاری جشنواره ها، کارگاه ها و نمایشگاه ها برای گروه های مختلف سنی
–  ایجاد فضاهایی مانند کارگاه های هنری برای فراهم کردن زمینه بروز خلاقیت شهروندان
–  مطالعه در زمینه اولویت نیازمندی های شهری و عمومی
–  تشریک مساعی با فرهنگ در حفظ ابنیه و آثار باستانی
–  تاسیس موسسه هایی خلاق به منظور نوسازی شهرها و خانه ها و محله های قدیمی شهر از طریق خریداری و فروش آن ها به   منظور تجدید ساختمان و یا اجرای مستقیم طرح های ساختمانی توسط شهرداری
– جلب مشارکت مردم به تامین قسمتی از هزینه های خدمات عمومی

بررسی تطبیقی تجربیات موفق شهرهای خلاق جهان
شبکه شهر خلاق یونسکو در سال 2004 براى ارتقای توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی در شهرهای جهان آغاز به کار کرده است که مبنای کار آن میراث فرهنگی و خلاقیت های هر شهر مى باشد. شهرهای عضو، ضمن ارتقای چشم انداز خلاق محلی خود، به مأموریت یونسکو برای ایجاد تنوع فرهنگی کمک می کنند. اعضای شبکه شهرهای خلاق یونسکو به هفت رشته مختلف طراحی، ادبیات، موسیقی، فیلم، صنایع دستی و هنرهای قومی، هنرهای رسان ای و هنر آشپزی دسته بندی شده اند. در این بخش تعدادی از شهرهای خلاق دنیا با توجه به ظرفیت ها و مزایای رقابتی آن ها معرفی شده است:
یوکوهاما: در سال 2009، پس از گذشت بیش از 150 سال از زمانی که کشور برای اولین بار تجارت خارجی در بندر یوکوهاما را آغاز کرد، شهر یوکوهاما به مناسبت سالگرد این رویداد، طرح های توسعه شهری ابتکاری زیادی را با عنوان مبتکرانه ی “شهر خلاق یوکوهاما” به اجرا گذارد. در طول دهه گذشته این پروژه نوسازی شهری با هدایت چند نهاد دولت محلی از جمله “مرکز خلاقیت یوکوهاما” ، یوکوهاما را به عنوان بندری تاریخی( که تنها 40 دقیقه از توکیو فاصله دارد و خانه ای است برای برخی از جالب ترین رویدادهای فرهنگی و انجمن های هنری جوان) معرفی کرده است.

در حالی که پیش از این جاذبه فرهنگی یوکوهاما با “موزه هنر یوکوهاما”، تئاترها و سالن های کنسرت متعدد آن شناخته می شد؛ اما به عنوان شهری با خلاقیت قابل توجه شناخته نشده بود و با حمایتی از سوی هنرمندان جوان همراه نبود. آن چه از ابتدا در دستورکار پروژه  “شهر خلاق یوکوهاما”  قرار داشت، عبارت بود از افزایش فعالیت های مرتبط با هنرهای محلی، جذب گردشگر و صنایع خلاق، بهره برداری از منابع موجود فرهنگی شهر، ترویج برهم کنش اجتماعی در فضاهای شهری و محافظت از میراث معماری شهر از طریق یافتن راه هایی برای باززنده سازی ساختمان های تاریخی.

مهمترین عنصری که از حاصل کار این پروژه در دست اجرا بود، ایجاد بنک آرت 1929 (بانک هنر) یا سازمان هنرهای معاصر و مدرسه ای بود که در سال 2004 با حمایت دولت محلی در دو ساختمان متروکه بانک شهر افتتاح شد. در زمان حاضر این مجموعه صاحب مرکز دیگری است که در گذشته انبار بزرگ شرکت کشتیرانی ان.یو.کا(NUK)  ژاپن بوده و چندین شعبه دیگر آن در جای جای شهر به چشم میخورند.
کاماکورا سومیکو ، کمک استاد دانشگاه هنر توکیو و یکی از مشاوران مراحل اولیه “شهر خلاق یوکوهاما”در یکى از سخنرانی های خود در سال 2010 اعلام کرد، تأسیس بنک آرت بیشتر از آنکه به منظور تشویق به قدردانی از هنر باشد، با هدف بهبود کیفیت کلی زندگی در شهر و جذابتر کردن آن برای بازدیدکنندگان انجام شده است. وی معتقد است: شعار غرورآمیز “هنر برای هنر”  که در اواخر قرن نوزدهم ظهور یافت، تمایل رایج برای وجود تفکیک و تمایز در آداب و رسوم اجتماعی را بایگانی کرد. در گذشته از هنر انتظار نمی رفت نقشی اجتماعی ایفا کند یا ارزش دیگری غیر از ارزش ذاتی داشته باشد. از طرف دیگر همواره امید هنردوستان این بود که هنر و فرهنگ نقش فعال تری در جامعه بازی کنند و جامعه هنردوست تر باشد.
بنک آرت به جای آن که به عنوان عنصری مجزا از زندگی روزمره باشد، بر یکپارچگی هنرهای معاصر با انجمن های محلی و عامه جامعه تمرکز کرد. برخی از اجراهای اولیه ایشان شامل “غذا و هنر معاصر” و “هنر و بلایای طبیعی” ، علاقه این مجموعه به متحد کردن عناصری از همه جوانب زندگی با هنر معاصر را آشکار کرد. نقطه قوت دیگری که در طراحی این مجموعه وجود دارد، فضای قهوه خانه ساختمان در طبقه همکف است که برنامه موثری از رویدادها را به نمایش می گذارد و ضمن آن که نوشیدنی ها در آن بسیار ارزان عرضه می شوند، برای آن¬که اطمینان حاصل شود، علاوه بر گردشگران به ساکنان بومی شهر نیز خدمت رسانی میکند؛ درهای این فضا تا پاسی از شب به روی همگان باز هستند.

در کنار این پروژه مهم، از دیگر نقاط جالب دریوکوهاما می توان به سوییت های استیپ اسلوپ (شیب تند) با فضایی جدید و جالب که اقامتگاه هایی را به بسیاری از هنرمندان ارائه می کند و زایم که در ساختمانی تاریخی و تغییر کاربری داده شده در مرکز شهر نقش میزبان برای کارگاه ها، نمایشگاه ها، سخنرانی ها و دیگر رویدادهای فرهنگی را ایفا می کند، اشاره کرد.