نگاهی به ساخت و سازهای حرم حضرت معصومه (س)

مقدمه

انسان در طول تاریخ احترام و ارزش ویژه ای برای بزرگان دینی،ملی و فرهنگی قایل بوده است.شاید این احترام و ارادت در بین ایرانیان ملموس تر از مردم دیگر نقاط جهان باشد. آرامگاه باشکوه کورش در پاسارگاد و قبر داریوش در نقش رستم از ابتدایی ترین بناهایی هستند که در دوران تاریخی به پاس احترام و یادبودد این بزرگان ساخته شدند.با ورود اسلام به سرزمین ایران و گرایش مردم ایران به تشیع و علاقه ایشان به امامان معصوم و فرزندانشان برجها،آرامگاه ها و مناره های زیبایی بر مدفن ایشان به دست معماران،هنرمندان و استادکاران ایرانی ساخته شد. این آثار از ابتدا در زمره شاهکارهای هنری و معماری قرار گرفتند.اما در این بین کمتر نامی از هنرمندان وصنعتگران و معماران زحمتکش این آثار باقی مانده است. برخی از این هنرمندان با خضوع و فروتنی که در وجودشان بود هیچ گاه نامی از خود به یادگار نگذاشتند و برخی دیگر اگر نامی از خود در گوشه آثار باقی گذاشتند همان نام است و نام است و نام و هیچ اطلاعات دیگری از آنها وجود ندارد.

در این پژوهش کوشش شده است با معرفی مجموعه حرم حضرت معصومه(س)در قم به سیر تحول ساخت و همچنین معرفی برخی از هنرمندان این مجموعه و آثارشان پرداخته شود.

تاریخچه ای از چگونگی حرکت و وفات حضرت معصومه(س)در قم

در سال 200 هـ.ق مامون خلیفه عباسی،امام رضاد(ع)را از مدینه به مرو دعوت کرد تا او را ولیعهد خود کند.آن حضرت به مرو آمدند و ضمن جریانها و شرایط مفصلی ولیعهدی را پذیرفت و یاد ناچار شد بپذیرد.یکسال از این جریان گذشت و ظاهرا در این مدت اطلاع زیادی از ایشان به خانواده اش در مدینه نرسید،فاطمه معصومه(س)خواهر ایشان برای اطلاع از حال برادر در سال 201 هجری از مدینه به طرف خراسان حرکت کردند،در بین راه در ساوه بیمار شدند و به خادم خود (*)دانشجوی کارشناسی ارشد،دانشگاه تهران

گفتند ایشان را به قم که محل سکونت شیعیان و حامیان علی (ع)بود،ببرد(فیض،1349،صص 92-93).

در کتاب تاریخی قم آمده است که چون مردم قم از خبر ورود فاطمه معصومه(س)به ساوه آگاه شدند؛آل سعد اشعری اتفاق کردند که از ایشان درخواست کنند به قم آید؛ از میان ایشان موسی بن خزرج بیرون آمد و به شرف ملازمت فاطمه معصومه(س)رسید زمام ناقه او را گرفت و به جانب شهر کشیدد و به سرای خود در میدان میر قم فرود آورد (فقهی،1378،ص 96)

حضرت معصومه(س)پس از 17 روز توقف در قم،در همان جا رحلت نمود که پس از غسل و کفن،پیکر مطهر ایشان را در باغ بلبلان که ظاهرا متعلق به موسی بن خزرج بود دفن کردند(ابن الرضا،1365،صص 94-88)

چگونگی شکل گیری آستانه

پس از دفن حضرن معصومه در باغ بلبلان پسران سعد اشعری ابتدا برمزار او سایبانی از بوریا ترتیب دادند(فیض، 1349،ص 101)؛ این سایبان تا سال 256،زمانی که زینب دختر امام جواد(ع)گنبدی بر سرمزار آن حضرت ساخت، وجود داشت،(کوچک زاده،1380،ص 124).در سال 350 هـ.ق ابو الحسن زید بن احمد بن بحر الاصفهانی درگاه غربی حرم را توسعه داد و دری بر آن منصب کرد(مدرس طباطبائی، 1335،ص 18).تا سال 477 هـ.ق سه قبه در باغ بلبلان وجود داشت که دو تای آن متعلق به دختران امام جواد بود.در این سال وزیر طغرل بیگ سلجوقی بنام امیر ابو الفضل عراقی چون برای زیارت روضه مرتضویه به نجف رفت،خدمت شیخ الطایفه محمد بن حسن الطوسی رسید.معظم له او را برای تجدید ساختمان روضه فاطمیه و بنیان مسجد جامعی در مولد و موطنش(شهر قم)ترغیب فرمود.عراقی پس از مراجعت به ری،به این مهم پرداخته نقشه ساختمان روضه فاطمیه را طوری ریخت که سه قبه قدیمی را فراگرفته و تمام قبور را از زیر بگیرد و این گنبد وسیع با ارتفاع 14 متر و قطر داخلی 11متر دارای پوششی عرقچینی و قبه ای کلاه خودی با عنقی 1بلند بود.

گنبد آراسته به نقوش رنگ آمیزی و تزیینات آجری و کاشیهای معقلی و از داخل و خارج به شکل برجی بدون ایوان و بیوتات بود(مدرس طباطبائی،1335،ص 20).در سال 605 هـ.ق امیر مظفر احمد بن اسمعیل سردودمان ملوک آل مظفر،بزرگترین استاد کاشی عصر،محمد بن ابی طاهر،را طلبید و به مدت هشت سال به کار ساخت کاشیهای متنوع چهار ضلعی متساوی و مستطیل هشت ضلعی مدرج و نیز مدرج مربع صلیبی و مضلع آراسته برجسته و رنگین و کتابت خطوط نسخ و ثلث و کوفی گماشت.

تقریبا تا زمان سلسله صفوی تغییر محسوس دیگری در حرم به وجود نیامد.با به حکومت رسیدن صفویان که مروجان مذهب تشیع بودند بنای حرم کم کم شکل امروزی خود را گرفت.در سال 925 هـ.ق شاه بیگم صفوی دختر شاه اسماعیل گنبد پیشین را تجدید بنا کرد و بنایی هشت ضلعی با ایوانی زیبا و دو مناره بلند با صحن و بناهایی دیگر بنیان نهاد.پس از شاه اسماعیل،شاه طهماسب برای مرقد،ضریحی از کاشی ساخت و این کار به دست اعتماد الدوله که از رجال اول مملکت بود،در سال 950 هـ.ق انجام یافت.شاه طهماسب بنای تاریخی دیگری به یادگار گذاشت و آن بنای ایوان جنوبی مدرسه فیضیه می باشد که به صحن عتیق چسبیده است.بنای این ایوان با کاشیهای لاجوردی رنگ تزیین شده است(راهنمای قم،1317،ص 48).

شاه صفی اول زنانه را در سال 1707 در قسمت جنوبی آستانه بنا نهاد.شاه صفی ثانی،در قسمت جنوب غربی آستانه،بنایی افزود و این بنا که بسیار ماهرانه ساخته شده بود مقبره شاه عباس ثانی است.تاورنیه سیاح معروف به هنگام ساخت این بنا از قم دیداری داشت و درباره این بنا نوشته است:«متصل در مقبره شاه عباس کار می کنند و می خواهند آن را یک بنای خیلی عالی بنمایند.اهالی مسجد به منء گفتند: گنبد آن از طرف داخل نقره پوش خواهد شد،دیوارهای داخلی آن از سنگ مرمر به ارتفاع 7/3 است و روی آن گل وبوته و نقش ونگار کرده اند.»

آخرین سلطان صفوی،شاه سلطان حسین،در سال 1107 هـ.ق در قسمت غربی آستانه متصل به مقبره شاه عباس ثانی، مقبره پدرش،شاه سلیمان را ساخت(فیض،1349،ص 25). شاید این اقدام از آخرین ساخت و سازهای شاهان بزرگ صفوی در حرم مطهر بود چون با سقوط حکومت صفوی توسط افغانها تا مدتها اقدامی اساسی در حرم صورت نگرفت. از زمان افشاریان و زندیان مدرکی جهت دخل و تصرف آنان در حرم حضرت معصومه وجود ندارد.با به قدرت رسیدن قاجاریات توجه ای ویژه معطوف حرم مطهر شد و حرم امروزی،بیشتر یادگار دوران قاجارت و توجه شاهان و بزرگان قاجاریه است.

سیر تحول ساخت و سازهای حرم در دوره قاجار

با به حکومت رسیدن قاجارها قسمتهای زیادی از حرم که آسیب دیده بود مرمتا شد و قسمتهای دیگری به حرم مطهر اضافه شد. این قسمتها عبارتند از:

* ایوان طلا
همانطور که قبلا گفته شد،این ایوان در زمان شاه اسماعیل صفوی 925 هـ.ق ساخته شد.ابعاد ایوان 80/14*70/8 متر است و با کاشیهای معرق لاجوردی تزیین شده است.در سال 1276 هـ.ق سقف این ایوان مقرنس و سپس با خشتهای طلا آراسته شد.مجموعا بر روی بدنه این ایوان سه کتیبه بزرگ وجودد دارد که مشخصات کامل آنها در جدول کتیبه هات آورده شده است.این ایوان از کف تا ارتفاع 80/1 متر با کاشی فیروزه ای هشت گوشه تزیین شده که در میان آن،قطعات کوچکتر قهوه ای رنگ وجود دارد.این مجموعه با حاشیه زمینه لاجوردی نقش و نگاردار در چهارسو احاطه شده است.

* گلدسته های ایوان طلا
ارتفاع این گلدسته ها از سطح صحن عقیق 20/32 و قطر آنها 5/1 متر است.گلدسته ها را شهاب الملک شاهسون در سال 1286 هـ.ق بنا نهاد و با خشتهای کاشی تزیین کرد.در سال 1299 هـ.ق کامران میرزا حاکم قم بام و میله دو گلدسته راد با خشت های زرین آراست(مدرس طباطبائی،1325،صص 57-51)

* حرم مطهر
کیکاوس میرزا حاکم قم و کاشان در 1215 هـ.ق سقف گنبد حرم را مقرنس نمود و سپس آن را با آیینه بیاراست و کتیبه گرداگرد حرم را نگاشت.در سال 1218 هـ.ق از طرف سلطان وقت قاجاری،فتحعلی شاه،گنبد حرم مطهر را طلا نمودند. کاشیهای گنبد را برداشتند و بجای آن خشتهای زراندود بکار بردند.در سال 1221 هـ.ق کف حرم مطهر را سنگ مرمر کردند و در سال 1275 هـ.ق ضریح فولادین دوره صفوی را نقره کردند؛بدین ترتیب که صفحه هایی از نقره بر روی فولادد بکار بردند و در بالای آن کتیبه ای به خط نسعلیق برجسته اشعار خادم و محرم را در چهل بیت نوشتند.و در چهار سوی حرم چهار در زیبا گذاشتند(فیض،1349،ص 28)

* ایوان آیینه
این ایوان در صحن اتابکی یا صحن نو قرار دارد.ارتفاع این ایوان از سطح صحن 80/14 و عرض آن 87/7 متر و طول آن 9 متر است.با چهار ستون سنگی سیاه به ارتفاع 11 متر که جلوی ایوان نصب شده است و دو ستون دیگر که در عمارت تالار چه که در دو طبقه جانبی ایوان است،قرار دارد.ازاره های ایوان آیینه 80/1 متر سنگ مرمر است.سقف آن مقرنس آیینه است و بدنه آن با آیینه تزیین شده است.زیر سقف آیینه کتیبه ای به خط ثلث بر روی سنگ مرمری باد مطلع«الله نور سماوات و الارض»نوشته شده است و سپس نام بانی و کاتب کتیبه که رجبعلی خادم مشهدی بوده و تاریخ کتابت یعنی سال 1303 آمده است.

دو کفش کن کناری ایوان آیینه،به عرض 65/3 متر،بر چهار ستون سنگ سیاه که دو ستون آن در زیر و دو ستون در بالا قرار گرفته،بنات شده است.ارتفاع این ستونها 5/4 متر می باشد. پشت،بدنه،تاقبند و بدنه کفش کنها تا زیر تاق،کاشی مرق زمینه لاجوردی است.پشتن بغل تالارچه و کتیبه آن سنگتراش است و سقف تالارچه و کفش کنها گره سازی است از چوب و آیینه،بانی کفش کنها میرزان علی اصغر خان اتابک است.معمار این بنا،استاد حسن معمار قمی؛نجار،ملا حسین نجارباشی؛و بنّا،استاد ابراهیم است.گلدسته های ایوان آیینه بلندترین گلدسته های آستانه مقدسه می باشند.ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و محیط آنها 30/3 متر است.بانی گلدسته ها امین السطان و معمار گلدسته ها استاد حسن معمار قمی است (راهنمای آثار قم،1317،ص 65)

* صحن اتابکی یا صحن نو
ضلعهای غربی و شرقی صحن جدید 6/76 متر است و ضلعهای شمالی و جنوبی این صحن هریک 8/46 متر می باشد.چهار ضلع آن که در جهت فرعی واقع اند هریک به طول 7/3 متر است.

از در ورودی خیابان ارم،شکم دریدگی پنج ضلعی وجود دارد که ضلع شمالی و جنوبی آن هرکدام 10 متر و دو ضلع فرعی آن 9/5 متر است.

صحن نو دارای 4 ایوان در چهار ضلعی اصلی و سی و یک حجره و ایوان کوچک در اطراف صحن است.طول هریک از ایوانهای کوچک 3 متر و عرض آن 2 متر است.ازاره همه ایوانهای کوچک تا ارتفاع 55 سانتیمتری سنگ مرمر است. ازاره های صحن نو نیز تا ارتفاع 5/1 متر سنگ مرمر است. بدنه،سقف و مرزهای ایوانها کاشیکاری است.سردر ایوانهای چهارگانه را میله ها و گلد سته های بزرگ و کوچک آراسته اند.
ایوان شرقی صحن جدید

عرض این ایوان 30/7 و طول آن 80/7 متر و ارتفاعش 60/13 متر است.سقف ایوان دارای مقرنس کاشیکاری و تاقبند و جرزها،کاشی گره سازی با زمینه فیروزه ای و زردرنگ است. کتیبه این ایوان نیز از کاشی است با زمینه لاجوردی.بانی این ایوان امین السلطان؛معمار آن استاد محمد باقر قمی؛نویسنده خطوط آن رجبعلی خراسانی؛و سال بنای ایوان 1303 است. در کنار این ایوان دو دالان است که به خیابان ارم متصلا می شود.بر سر در یکی از دالانها کتیبه ای است از کاشی که بر روی آن اشعار سید غمخوار با خط میرزا آقا تبریزی نوشته شده است(مدرس طباطبائی،1335،صص 72-68)

* ایوان شمالی
این ایوان در صحن از خیابان آستانه است.ارتفاع این ایوان 80/12،طول آن 7 متر و عرض آن 40/40 متر می باشد.بدنه و جرزها کاشی گره سازی و سقف با کاشی هفت رنگ تزیین شده است.در کتیبه تاقبند این ایوان،بانی ایوان امین السطان؛نویسنده کتیبه رجبعلی خراسانی و سال بناد 1303 نوشته شده است.

در جبهه داخلی ایوان کتیبه ای است با خط نستعلیق آقا میرزا تبریزی که اشعار میرزا صادق پروانه در دو بیت نوشته شده است.

در سردر ایوان از خارج نیز در سه بیت اشعار میرزا صادق پروانه توسط آقا میرزای تبریزی با خط نستعلیق نوشته شده است.

* ایوان جنوبی
این ایوان مدخل صحن جدید از طرف خیابان موزه است. ارتفاع،عرض،طول و کاشیکاری آن با ایوان شمالی یکی است.جز اینکه در کمربند ایوان کتیبه ای است به خط ثلث با مطلع«روی عن انس بن مالک قال کنت ذالیوم جالسا عند النبی»که کاتب این کتیبه رجبعلی مشهدی و سال بنای ایوان 1303 می باشد.بر سر در ایوان اشعاری از میرزا صادق پروانه به خط نستعلیق نوشته شده است.

بانی کلیه ابنیه صحنن جدید علی اصغر خان اتابک، امین السلطان؛مباشر ساختمانها میرزا عبد الموالی؛معمار ابنیه استاد حسن قمی؛استادان کاشیکاری استاد محمد باقر قمی،حاج غلامعلی،استاد محمد ابراهیم و استاد محمد شیرازی می باشند.نویسنده خطوط نستعلیق،میرزا آقا تبریزی،نویسنده خطوط ثلث،رجبعلی خراسانی و ناظم اشعار،فتح الله شیبانی کاشانی و میرزا صادق پروانه می باشند(مدرس طباطبائی، 1335،صص 111-95).

* مسجد بالاسر
مسجد بالاسر دو قسمت دارد.یک قسمت آن دار السیاده بطول 8/18 و عرض 60/14 دارای سه ستون آجری با بدنه ای گچ اندود است.عرض ستونها مختلف است.ولی عریض ترین آنها 5/2 متر است. ازاره این مسجد از سنگ سفید و کاشی خشتی، بدنه و سقف آن گچی است.قسمت دیگر مسجد بالاسر،آن است که به حرم متصل است بطول 70/8 و عرض 70/6 متر.سقف آن مقرنس گچی بوده و زیر تاقبند کتیبه ای به خط نستعلیق دارد که از گچ بریده اند و در آن اشعار اشراقی را در 32 بیت نوشته اند.

در سال 1331 هـ.ق آیت الله فیض به توسعه مسجد بالاسر پرداخت و عمارت مدرسه را در مجاورت مقبره شاه سلیمان برای تدریس خویش بنا نهاد.در سال 1360 هـ.ق سید ابو الفضل تولیت به تعمیر مسجد بالاسر پرداخت و بنای کنونی را با دو پوشش تیرآهن بدون ستون بنا نهاد.در سال 1380 هـ.ق حاج سید محمد طباطبائی(آیت الله زاد قمی) صحن مقبره شاه صفی را خراب کرد و با افزودن قسمتی از اراضی خارج،مسجد مجلل کنونی را با گنبد مرتفع و معظم بنا نهاد(ملا زاده،1376،صص 591-590(

* صحن عتیق
این صحن بطول 70/35 و عرض 70/34 متر است.دیوارهای این صحن تا ارتفاع 55 سانتیمتری سنگ و بقیه با کاشی تزیین شده است.در یک ضلع این صحن،ایوان طلا و در ضلع روبروی آن ایوانی است بطول 75/8،عرض 5/2 و ارتفاع 13 متر؛ازاره های این ایوان تا 5/1 متر کاشی خشتی و بدنه آن گچی و سقف آن مقرنس،آویزی است.در زیر سقف مقرنس، کتیبه ای است از کاشی بطول 12 متر و عرض 30 سانتیمتر که با خط نستعلیق اشعاری از مجید قمی(سید)در زمینه لاجوردی نوشته شده است.همچنین در کنار این کتیبه نام بانی ایوان سید حسین متولی باشی و نویسنده اشعار،میرزا عمو و سال تأسیس بنا یعنی 1301 نوشته شده است.

و نیز بر سردر ایوان،سنگی مرمری است بطول 2/1 متر و عرض 53 سانتیمتر که بر روی آن وقفنامه قنات ناصری به خط نستعلیق کنده شده است.سال وقف 1280 و نویسنده، ابو الفضل بن فضل الله است و در ضلع شرقی این ایوان ساعت بزرگی نصب کرده اند که بانی آن میرزا علی مشکوه الملک است و بر سردر آن بخط نستعلیق نام سلطان وقت نوشته شده است(مدرسه طباطبائی،1335،ص 74(

آنچه تا اینجا گفته شد توضیحاتی مختصر و فشرده درباره مجموعه ای از قسمتهای اصلی آستانه مطهر حضرت معصومه (س)بود که در دوره های مختلف به ویژه صفویه و قاجادریه به حرم مطهر اضافه شده بود.

معرفی چند سنگ قبر زیبای قاجاری و هنرمندان آن

در دوران حکومت صفویان و قاجاریان تعدادی از شاهان و بزرگان این دو سلسله بنا به وصیت ایشان در این مکان مقدس به خاک سپرده شدند که بالطبع قبرهای زیبایی برای ایشان ساخته شد.از جمله شاهان صفوی که در محرم به خاک سپرده شده اند می توان به شاه سلیمان،شاه عباس ثانی،شاه صفی،و شاه سلطان حسین اشاره کرد و از جمله شاهان و بزرگان قاجاری می توان به فتحعلی شاه،محمد شاه،مهدعلیا مادر ناصر الدین شاه،قهرمان میرزاد پسر عباس میرزا،میرزا محمد خان از رجال دوره قاجار،میرزا علی اصغر خان اتابک و…نام برد.امروزه تعداد زیادی از این مقابر و متعلقاتشان از بین رفته و تنها از برخی از آنها سنگ قبری باقی مانده است. بطوریکه از مقابر شاهان صفوی اثری باقی نمانده است.در حالی که هریک از این قبرها خود مجموعه ای از انواع تزیینات بوده اند.از جمله سنگ قبرهای زیبایی که باقی مانده سنگ قبر فتحعلی شاه است.این سنگ قبر از مرمر یکپارچه است که بروی آن تمثال فتحعلی شاه به وسیلخه عبد الله خان نقاش باشی اصفهانی نقاشی شده است.حجار این سنگ قبر،آقا محمد علی خان حجارباشی است که آن را در سال 1250 هـ.ق تمام کرد.همچنین بر روی این سنگ قبر ابیاتی از محمد تقی علی آبادی به خط میرزا زین العابدین کاشانی نوشته شده است (ستوده،1375،ص 57(

سنگ قبر محمد شاه نیز زیبایی خاص دارد این سنگ قبر نیز و همچنین ابیاتی بر روی این سنگ قبر نوشته شده است. حجاز، محمد علی اصفهانی و خطاط، سید حسین می باشد.

بدون شک از ریباترین سنگ قبرهای باقی مانده در مجموعه حرم حضرت معصومه(س)سنگ قبر مهدعلیا مادر ناصر الدیند شاه است.در این سنگ قبر مناظری از زندگی در بهشت همراه با فرشتگان در چهار سوی سنگ به تصویر کشیده شده است.این حجاریها کار حاجی محمد علی حجار تهرانی و میرزا علی اکبر ولد مشار الیه است.این سنگ قبرهای زیبا برای جلوگیری از آسیب به آنها،امروزه در موزه آستانهد حضرت که در کنار مدرسه فیضیه قرار دارد،نگهداری می شوند و بقیه سنگ قبرهای زیبایی که در این مجموعه وجود داشته اند به مرور زمان در اثر تخریب و ساخت و سازهایی که در پنچاه سال اخیر در این مجموعه صورت گرفته به همراه بسیاری از آثار دیگر از بین رفته است.

نگاهی به درهای مجموعه آستانه

از جمله آثار زیبای دیگری که تجلی هنر هنرمندان و استادکاران در آن بیشتر از آثار دیگر توجه بینندگان را به خود معطوف می کند،درهای آستانه است.از زمان ساخت نخستین بنابر روی حرم حضرت معصومه تا امروز،درهای مختلفی بر بناهای مختلف آستانه کار گذاشته شده است.بعضی از آنها در طول زمان از بین رفته اند و بعضی دیگر به خاطر شرایط خاص و آسیبهایی که دیده اند امروزه در موزه نگهداری

می شوند.این درها معمولا از جنس فولاد،چوب یا تلفیقی از این دو و یا از جنس طلا و نقره هستند.درها یکی از اجزایی هستند که هنرمندان در آنها نهایت هنر و عشق خود را پیرامون اعتقاد و باور قلبی خود بکار گرفته اند و اثری خلق کرده اند که ایمان و علاقه در آن موج می زند و از آنجایی که درها کمتر مورد تعمیر و تغییر قرار می گرفتند نام هنرمندان خود را به خوبی حفظ کرده اند.
مهترین درهای حرم مطهر عبارتند از:

1-در طلایی که در قسمت شمالی حرم متصل به رواق ایوان طلا نصب شده بود.ارتفاع این در 20/3 و عرض آن 8/2 متر بود.صفحه های زیرین آن از جنس نقره و روی آن با پارچه های طلا به اشکال مختلف اثر در و درهم کوکبی منظم و غیر منظم آراسته شده است و در روی آن نامهای خدا را کنده اند.از دیگر نوشته های روی این در،شعرهای یکی از شاعران زمان با تخلص«دانش»است که بر روی این در دیده می شود.سال ساخت این در 1221 هـ.ق همزمان با حکومت فتحعلی شاه قاجار است.

2-در نقره ای که در ضلع شرقی حرم نصب بود.ابعاد این در 70/1*75/2 متر است.این در با صفحات نقره با کنده کاری زیبایی تزیین شده است.در جوانب این در،کتیبه ای به خط نستعلیق با نامهای خدا و شعرهای شوریده شیرازی نوشته شده است.بانی این در،حسینقلی خان مافی نظام السلطنه است. نویسنده کتیبه روی در،محمد ابراهیم مشهور به میرزا محمود است.سازنده در،محمد تقی و سال ساخت 1310 هـ.ق می باشد.

3-سومین در روی چوبی خاتمکاری شده،که در ضلع شمال غربی که به مسجد زنانه گشوده می شود،نصب بود.بر روی حاشیه این در،کتیبه ای با اشعار«وقار»وجود دارد.واقف در،عزت الدوله است و در سال 1293 توسط استاد احمد شیرازی ساخته شده است.

4-دو در خاتمکاری شده شبیه به هم در ابعاد 5/1*5/2 متر که در ورودی مسجد بالاسر نصب بودند.کتیبه روی در زیارت عاشورای امام حسین(ع)و در زیر آن دو بیت از اشعار محتشم کاشانی به خط نستعلیق با مطلع«بازین چه شورش است که در خلق عالم است»می باشد.واقف این درها نصر الله فراهانی در سال 1276 هـ.ق است.

در جدول شماره دو مشخصات کامل درهای موجود حرم در موزه آستانه آورده شده است.آنچه در جدول مربوط به درها آورده شد،مربوط به درهایی هشتند که امروزه در موزه یا حرم وجود دارند.بدون شک حرم حضرت معصومه(س) با این وسعت درهای زیادی داشته که امروزه اثری از آنها وجود ندارد.

سخن پایانی

در یک دیدی وسیع و کلی،مجموعه آستانه حضرت معصومه(س)تلفیقی از هنرهای مختلفی است که در کنار هم تشکیل موزه ای از هنر اصیل ایرانی راد داده است.آنجات که هنرمندان ایرانی مسلمان با تمام خلوص نیت و از عمق وجود خویشتن نهایت هنر خود را خلق کرده اند.

اما امروزه بویژه در صد سالدت گذشته به شواهد دیده ما و نوشته های برخی از محققان و پژوهشگران عرصه هنر،بر اثر برخی بی توجهی ها و برخی شرایط که لازمه توسعه مجموعه آستانه بوده است،بسیاری از آثار و قسمتهای حرم مطهر از بین رفته است.

امروزه چون به این مجموعه مذهبی-هنری صرفا از دید مذهبی نگاه می شود و ارزش هنری آن در برابر ارزش مذهبی آن رنگ باخته است،بسیاری از قسمتهای ارزشمند آن با سرعت فراوان تخریب می شود و بافت فرهنگی آن هرروز تحت الشعاع تغییراتی قرار می گیرد که نیاز به پلانهای جدید از این مجموعه را هرچند سال یکبار،الزامی می کند.برخی از آثار و قسمتها که برای حفاظت بیشتر به موزه آستانه منتقل می شود بر اثر عدم آشنایی با حفاظت و مرمت صحیح از آنها و همچنین شرایط نامناسب موزه،در آنجا از بین می روند.در این پژوهش سعی شد حتی الامکان از قسمتهایی نام برده شود و هنر هننرمندانی ذکر شود که وجود خارجی دارند و به توضیح درباره خیابان موزه و مقابر شاهان صفوی و غیره که تخریب شده اند،در این مبحث اشاره ای نشده است.

نکته پایانی در مورد تزیینات معماری در حرم حضرت معصومه(س)آن است که در دوره صفویه هنر آینه کاری به عنوان یک هنر کاربردی مهم در تزیین بناهات مطرح شد.این هنر از آنجا که خصوصیات مهمی از جمله زیبایی منحصر بفرد و انعکاس نور را دارد و مخصوصا در بناها،نوعی جلال و عظمت را به وجود می آورد به سرعت خود را مطرح کرده و همراه با کاشیکاری به عنوان دو عنصر مهم در تزیینات معماری مخصوصا بناهای مذهبی به کار گرفته شدند.در مجموعه حرم حضرت معصومه(س)بیشترین حجم تزیینات شامل حجاری یا کاربرد سنگهای مرمرم به رنگهای مختلف در ازاره ها،کاشیکاری به صورت هفترنگ یا معرق در سطوح دیوار،آیینه کاری تاق و تاقچه و قوسها است و بقیه هنرها و تزیینات معماری مانند نقاشی روی گچ،نقره کاری و غیره که ظرافت بیشتری دارند،بر اثر تردد بیشمار زائران،دیگر وجود خارجی خود را از دست داده و یا به صورت بسیار جزیی در گوشه و کنار این مجموعه دیده می شوند.