پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
تعریف برنامه ریزی شهری و تحولات آن در ایران وجهان
مقدمه:
مقوله برنامه ریزی شهری ازجمله مو ضوعات میان رشته ای است که در حیطه مطالعاتی شهر سازان-جامعه شناسان-معماران-جغرافیدانان و اقتصاد دانان قرار دارد.تاریخ برنامه ریزی شهری1 به دیرینگی تمدن بشری است و در پی انقلاب صنعتی بویژه در اروپا اهمیت وضرورت یافت.در این بحث کوتاه سعی شده ابتدا تعریفی از برنامه ریزی شود تا زمینه برای تعریف برنامه ریزی شهری فراهم گردد در ادامه به سیر تحول آن پرداخته شده وپس از ارائه ی اهداف برنامه ریزی شهری به تاریخچه ی برنامه ریزی شهری در ایران از گذشته(دوران پیش از اسلام) تا دوره ی پهلوی اول پرداخته شده است تا شاید مطالب پیش رو آثار ونتایج مربوط به هر دوره را برای مخاطب روشن سازد.
مفهوم برنامه ریزی و برنامه ریزی شهری
*تعریف برنامه ریزی:اصطلاح برنامه ریزی ترجمه ای است از واژه انگلیسی planning ومعادل های هم ریشه آن در زبانهای اروپایی که از حدود نیم قرن پیش با تاسیس سازمان برنامه 2به جای اصل چهار ترومن وارد زبان فارسی شده است.با اینکه این اشکال زبان شناختی در ترجمه دو واژه خارجی planning و programming تاکنون از دید زبانشناسان و حتی فرهنگستان زبان فارسی به دور مانده متخصصان رشته های مختلف متناسب با سلیقه خود واژه برنامه ریزی را معاذل هر دو اصطلاح خارجی به کار می برند. در شرایط امروزی می توان گفت نوعی تفاوت مفهومی میان دو واژه برنامه وبرنامه ریزی مانند زبانهای اروپایی هر چند قراردادی به وجود آمده است..در منابع شهر سازی نیز هر جا از برنامه ریزی شهری سخن رفته مراد همان urban planning بوده است که البته این توافق قرار دادی موجب رفع آشفتگی کلامی در زبان فارسی نشده است.چرا که از کلمه plan علاوه بر برنامه مفهوم طرح نیز استنباط میشود.
اصولا ریشه های تاریخی برنامه ریزی به وظایف عمومی دولت ها و تحمیل و توجیه خالت آنها در امور سیاسی –نظامی و اقتصادی کشور به گذشته های بسیار دور باز می گردد اما برنامه ریزی به مفهوم امروزی خود به عنوان یک دانش کاربردی برای سازماندهی حیات اجتماعی در اواخر قرن نوزدهم تحت اندیشه هاوارد در غرب پدید آمد و در سراسر قرن بیستم در ابعاد و صور مختلف بسط و تحول یافت .در تعریفی از برنامه ریزی میتوان آن را فرایند ذهنی و عملی مجموعه ای از تصمیم گیریهای سنجیده ای دانست که بر اساس قیودات کمی -کیفی-زمانی و مکانی شیوه دخالت انسان را در موضوعی مشخص بیان می کند..
*تعریف برنامه ریزی شهری:برنامه ریزی بر اساس حوزه یا میدان عمل و موضوع در سطوح مختلفی انجام می شود مانند برنامه ریزی ملی یا سرزمینی-منطقه ای و محلی.(از نظر سطح بندی برنامه ریزی شهری در مفهومی که در ایران به صورت تهیه طرحهای توسعه شهری انجام میگیرد نوعی برنامه محلی است).در برنامه ریزی شهری با توجه به اقتصاد و عملکرد عوامل شهری نحوه ی استفاده از راضی-محله بندی-مسکن-ترافیک-فضای سبزو… در رابطه با جمعیت و عملکرد شهر مورد بررسی قرار می گیرند.
برنامه ریزی شهری:ماهیت و سیر تحول آن
همان گونه که در ابتدای بحث به آن اشاره شد برنامه ریزی شهری که قدمت آن به دیرینگی تاریخ بشری است در پی انقلاب صنعتی بویژه در اروپا اهمیت و ضرورت یافت .برنامه ریزی شهری از معماری منشعب شد. برنامه ریزی شهری از برنامه ریزی فیزیکی که جنبه های مهندسی و معماری زیر بناهای شهری-ساختمان سازی و خانه سازی و زیبا سازی شهری توجه داشت آغاز شد. نخستین شهر ساز و یا نخستین کسی هم که به بیان اصولی در زمینه ی شهر سازی پرداخت شخصی بود به نام هیپوداموس که در حدود 480 سال قبل از میلاد میزیست.از زمان شروع برنامه ریزی شهری به سبک جدید در میان قرن نوزدهم میلادی طرح نیز موضوع مورد توجه آن بوده است.. بعد از جنگ جهانی دوم بخت و اقبال طرح نیز فروکش کرد و طرحها و برنامه های جامع مورد انتقاد شدید قرار گرفتند.به رغم دفاع های فصیح و مناسبی که از طرح میشد عمل و نظریه به سمت فرایند رفتند.به برنامه ریزان شهری توصیه شد به جای نگرش جامع نگاهی معتدل تر به مسائل داشته باشند. نظریه پردازان در ابتدا به تقسیمات و سپس به گفتگو و اقدامی ارتباطی تاکید کردند.این وضعیت به طور تنا قض آمیزی در کنار این واقعیت قرار گرفت که بسیاری از پیشرفت ها در سال های اخیرنتیجه طرح ها بوده اند
سرچشمه های برنامه ریزی شهری مدرن:مورخان برنامه ریزی معمولا سرچشمه برنامه ریزی مدرن را به طرح هوسمان 4 برای پاریس در نیمه قرن نوزدهم میلادی نسبت می دهند.ولی میتوان گفت که شروع برنامه ریزی مدرن به اواخر قرن نوزدهم و شکل گیری جنبش هایی برای بهبود وضع مسکن و بهداشت شهری در آلمان-انگلستان و ایالات متحده آمریکا بر میگردد.اولین طرح جامع شهری که ادعا داشت به مسائل مورد توجه برنامه ریزان معاصر از قبیل مسکن-محیط زیست-ترافیک-شرایط اجتماعی وبهداشتی-طراحی شهری-تراکم زیر ساخت ها و جز اینها میپردازد به وسیله یک مهندس عمران به نام “اید فونس سردا 5 برای بارسلونا در سال1859 میلادی ارائه شد.طرح او بر پایه تئوری شهر نشینی قرار داشت.
اهداف برنامه ریزی شهری:در برنامه ریزی شهری دو نوع هدف مشخص می شود:1)هدفهای کمی:بر اساس شاخص های عددی تعریف میشود و عموما برای تحقق هدف های کیفی به کار میرود.نعیین هدف های کمی براساس امکانات و محدودیتها انجام میگیرد.هدف های کمی شامل:محاسبه ی سرانه فضای سبز-فضای مسکونی-شبکه گذر گاهی – ویپگیهای فنی ساخت وسازها از نظر ایمنی-مصرف سوخت وانرژی و…
2)هدفهای کیفی:ممکن است شامل طیف وسیعی از هدف ها باشد.گروهی ا ز این هدف ها کلی یاعمومی و گروهی اختصاصی یا ویژه هستند.الف)هدف های کیفی عمومی:ارتقای کیفیت زیست و معیشت شهری-جلب مشارکت مردم برای منافع جمعی-بهبود وضعیت ایمنی و امنیت شهروندان-فراهم آوردن شرایط بالندگی افراد در جامعه شهری-ارتقای فرهنگ شهر نشینی و…ب)هدف های کیفی ویژه:اینگونه هدف ها متناسب با مقتضیات ویژه هر شهر تعریف می شود.بخشی از این هدفها از عملکردهای غالب شهرها ناشی میشود برای مثال در شهرهای گردشگری6 برای جلب رضایت گردشگران اقدامها و آموزشهایی در جهت ارتقای مهارت حرفه ای شاغلان در این بخش انجام میگیرد که این مساله به استقبال بیشتر مسافران و در نتیجه شکوفا تر شدن بخش گردشگری منجر میشود.
پیشینه برنامه ریزی شهری در ایران:در زمانهای گذشته در ایران مانند سایر نقاط جهان هنگام ساخت شهر ها به عوامل مختلفی توجه میشد که در مکانیابی یا احداث شهرها عوامل محیطی و جغرافیایی – دفاعی-سیاسی-اقتصادی-اجتماعی وفرهنگی نقش تعیین کننده داشتند.میزان تاثیر گذاری عوامل محیطی و دفاعی در گذشته بیش از امروز بوده است.ایجاد شهرهای بزرگ در بین النهرین پیش از هزاره سوم قبل از میلاد پیشرفت مهمی در زمینه تمدن بوده است.به علت قرار گیری ایران در کمربند خشک و نیمه خشک کره زمین تامین آب مطمئن برای شهرها در مکانیابی-توسعه وفعالیتهای حیاتی جوامع شهری از مسائل مهم در زمینه شهرسازی بود.از دیگر موارد مهم رعایت اصول شهرسازی معمول ایرانیان در بنای شهرها بود که میتوان در این زمینه به شهر سیلک و اکباتان اشاره کرد.شهرها در دوره مادها نقاط سوق الجیشی پر اهمیتی بودند که بر سر راههای تجاری – نظامی بنیان و توسعه مییافتند.اهمیت و شکوه شهر سازی در دوره هخامنشیان وزمان داریوش بزرگ آشکارشد.ایران در زمان وی به بزرگترین وسعت خود دست یافت..شهر های شوش –بابل و اکباتان سه شهر بزرگ زمان هخانشیان بوده که تخت جمشید یک موقعیت سمبولیک و راز گونه داشته است که این مجموعه از آغاز دارای یک طرح اندیشیده شده است که این تدابیر از شبکه آبیاری و فاضلاب زیر زمینی آن هویداست.“شهر-معبد”-“شهر-قدرت”و”شهر-بازار“مفاهیمی هستند که شار پارسی با خود حمل میکند.همچنین میتوان به نقشه های معماری و شهر سازی در زمان سلوکوس و نیز نیز به طرحهای دایره وار با نظم داخلی و شهرهای شطرنجی اشکانیان اشاره کرد.بررسی شهری مانند مرو به مثابه تحقیق در تاثیر عوامل نظامی بر روی شهر سازی پارتی است.فرم شهر شیز(تخت سلیمان) و شهر (شیز) باستانی نیز مدور است که از تجربیات شهر سازی اشکانیان تقلید شده است.با آغاز امپراطوری ساسانی شهر نشینی و شهر سازی به اوج خود میرسد وشهرهای زیادی ساخته میشود. در این زمینه بنای 10 شهرو3 بندر به اردشیر نسبت داده شده است.وی شهر مدور گور (فیروز آباد)را با تقلید از شهر مدور دارابگرد بنا نمود.در این دوره نظام شهری بر پایه نهادهای مختلف اجتماعی-اقتصادی وفرهنگی شکل گرفت و طبقات چهار گانه موبدان-لشکریان و دبیران وپزشکان-دهقانان و صنعتگران در ساخت اجتماعی شهرها بوجود آمدند.در دوره ساسانیان تعصبات مذهبی افزایش یافت وتعداد زیادی آتشکده ساخته شد که پر اهمیت ترین آنها در شهرها ساخته شد که در برخی موارد موجب پیدایش و توسعه شهرهای بزرگ گردید.”وازاربد”یا”بازاربد“نیز از عناصر مهم شهر های این دوره میباشد.به صورت کلی ظهور شهرها در سده سوم میلادی نشانه ای از مرحله جدید تقسیم کار اجتماعی بوده است. اکثر جمعیت این شهر ها کشاورز بودند و اهالی دژها و استحکامات شهر های دفاعی نیز از کار کشاورزی منفک نبودند.فتح ایران در قرن هفتم میلادی (یکم هجری )سازمان اجتماعی و اقتصادی ومذهبی شهرهای ساسانی را به هم ریخت و مسلمانان در خارج شهر یعنی ربض مستقر شدند و ربض در مقابل کهندژ مورد توجه قرار گرفت و شارستان شهر ساسانی از موقعیت برتری برخوردارشد.در همین رابطه مفهوم منطقه شهری نیز پس از پیروزی اسلام مطرح شد.اصولا جهان بینی اسلامی برای تحقق آرمانهای خود به شهر و شهرنشینی نیاز داشت و در نتیجه عمده ترین تغییراترا در نظام شهری ملاحظه میکنیم.شهرهای دوره اسلامی دو پایه اصلی داشتند:یکی مسجد جامع و دیگری بازار که در اطراف مسجدبطور خطی جای میگرفت.چه در دوران پیش از اسلام و چه بعد از آن نوعی جدایی گزینی بر اساس منزلتهای اجتماعی-سیاسی –اقتصادی-دینی وقومی در شهر ها اعما ل شده است. با تشکیل حکومت صفوی(همزمان با رنسانس)ملوک الطوایفی از میان برداشته میشود و نظام اقطاع و تیولداری فردی جای آن را میگیرد.بازار به عنوان عنصر مهم اقتصادی در نظام شهری جایگاه پر اهمیتی پیدا کرد.سیمای شهری ایران در عصر صفویه به دنبال ایجاد شبکه شهری بهم پیوسته ملی توسعه فیزیکی مطلوب یافته و مجموعه ها وعناصر شهری موجب تقویت عملکردهای شهری شد.
در توسعه شهری همواره به پایتخت توجه شده لذا بسیاری از اقدامهای شهر سازی را از نظر تاریخی باید در پایتخت های سابق جستجو کرد.برای نمونه انتخاب تهران برای پایتخت قاجار ها را باید نقطه عطفی در تاریخ توسعه شهری و شهرسازی دانست.با تاکید بر همان ویژگیهای سنتی یعنی پایتخت محوری نخستین تحولات در زمینه های شهر سازی در دوره ناصر الدین شاه انجام گرفت..تاثیر عوامل بیرونی در شهر سازی و سازماندهی فضاهای شهری را میتوان از دوره قاجار در تهران و سایر شهرهای بزرگ کشور پیگیری کرد.از این رو تحولات شهر سازی و برنامه ریزی شهری در ایران بیشتر ماهیت برون زا دارد تا درون زا.قتل امیر کبیر نیز نقطه آغاز بروز تضاد میان سنت و نو گرایی در میان هیئت حاکمه دوران قاجار بود.واضح است در شرایطی که حکومت نتواند پیشتاز گذر از سنت به نو گرایی باشد مردم از حکومت پیشی خواهند گرفت. تضاد میان حکومت و مردم مهم ترین عاملی بود که در انقلاب مشروطه تجلی یافت.
با روی کار آمدن رضا شاه و تثبیت حکومت جدید که بر اساس سیاست های شهر محوری حرکت میکرد اقدامهای وسیعی برای دگرگونی چهره و عملکرد شهرها صورت گرفت.احداث شهرداریها-تصویب قوانین مرتبط با شهرها و جدا کردن مدیریت شهری از حکومت-اصلاح شبکه گذر گاهی برای روان شدن آمدورفت وسایط نقلیه موتوری-تامین امنیت عمومی از جمله امنیت شهرها-احداث بنا های دیوانسالاری جدید برای به نمایش گذاشتن اقتدار دولت مرکزی و تاسیس بنات های عمومی در کنار استقرار پادگانهای نظامی و صنایع در شهرها از جمله اقدامهایی است که در این دوره برای توسعه شهری و دگرگونی چهره و عملکرد آنها صورت گرفته است.با سرکوب ایلات و عشایر و برقراری امنیت نسبی و همچنین توسعه راههای ارتباطی امکان مبادله کالا میان شهرها افزایش یافت وجامعه شهری نسبت به جامعه روستایی امتیا زات بیشتر و بهتری به دست آورد.توسعه فضائی به کندی پیش می رفت.مجموعه شهرها :”مهر پهلوی “:که عبارت از دو خیابان متقاطع با یک میدان در وسط آن بود به چهره خود یا فتند.بطور کلی شهرهای ایران در این دوره شاهد تغییرات و دگر گونیهای بسیاری بودند.
نتیجه گیری و خلاصه مباحث
1)در تعریفی از برنامه ریزی می توا ن آن را کوششی جهت انتخاب بهترین برنامه ها که برای رسیدن به هدفهای مشخص صورت میگیرد دانست
)ویژگی فضایی برنامه ریزی به آن بار جغرافیایی میدهد.
3)برنامه ریزی شهری که قدمت آن به ادوار بسیار دور باز میگردد را می توان ایجاد محیطی راحت تر –بهتر-آسان تر و موثرتر برای شهرنشینان تعریف کرد.
4)برنامه ریزی شهری در پی انقلاب صنعتی بویژه در اروپا اهمیت و ضرورت یافت.
5)برنامه ریزی شهری قبل از اینکه وارد مرحله طرح ریزی شهری شود فرایندهای ذهنی و عملی یک سری تصمیمهای سنجیده در امور شهری است که با رعایت قیودات خاص خود شیوه وشکل رابطه انسان را با محیط شهری در قالبی بهینه 7 طراحی و طبقه بندی می کند.
6)در ساخت شهرهای ایران همانند سایر جهان به عوامل مختلفی در مکانیابی یا احداث شهرها توجه میشد .
7)میزان تاثیر گذاری عوامل محیطی و دفاعی در گذشته بیش از امروز بوده است.
8)در دوره ی پیش از اسلام در دوره ی ساسانیان و در دوره ی پس از ورود اسلام در دوره ی صفویه(متمرکز ترین حکومت ایرانی بعد از سلسله ساسانی )شهرسازی و برنامه ریزی شهری به اوج خود میرسد.
9)در دوره ی پیش از اسلام نوعی جدایی گزینی اجتماعی-اقتصادی-دینی و قومی در شهرها اعمال شده است اما مهمترین شاخص جدایی گزینی از دید برنامه ریزی شهری جدایی گزینی عملکردی 8 بود. بر اساس این شاخص شهرها به حوزه هایی چون شارستان-ارگ یا کهندژ-بازار و ربض تقسیم می شدند.
10)استقرار سلطنت پهلوی سر آغاز عصر جدیدی در تاریخ ایران است. رضاخان مرحله ی گذار به سرمایه داری و وابستگی جهانی را پی ریزی کرد .وبا اقداماتی نظیر سرکوب ایلات و عشایرو برقراری امنیت نسبی و توسعه راهها شهرها امتیازات بیشتری کسب کردند.به همین علت فلسفه وجودی ساخت و سازها و عناصر کالبدی سنتی مانند حصار-خندق-برج و باروها و در وازه منتفی شد و نظام شهر نشینی ایران از شکل بسته سنتی به شکل باز در آمد. این دگرگونیها در شرایطی صورت گرفت که بستر سازی فرهنگی-پشتوانه های مالی و اعتباری و مشارکت مردمی یا دست کم پذیرش تغییر در بدنه های سنتی کم و بیش فراهم شده بود.
{ پانوشت }
1.urban planning
2.planing organization
3.دردهه 1920 میلادی ایالات متحده آمریکا اولین گام را در جهت تضعیف جایگاه طرح با پیشنهاد ایده منطقه بندی به عنوان شاخصی از رشد شهر و حومه شهر برداشت.
.4haussman
5.IIdfons cerda
6.tourism
7.optimum
8.fanctional segregation
منابع :1) پرهیز گار اکبرودیو سالار اسدا … : بوم شهر و آثار آن در توسعه ی پایدار شهر های ساحلی “مطالعه موردی شهر ساحلی بابلسر “/ جغرافیا و توسعه ناحیه ای شماره 4 /مجله دانشگاه فردوسی مشهد/84
2) حبیبی سید محسن :از شار تا شهر/پنجم/تهران/1383
3)رهنمایی محمد تقی و شاه حسینی پروانه : فرایند برنامه ریزی شهری ایران / سمت/تهران/1382
4)زیاری کرامت ا.. :اصول و روشهای برنامه ریزی منطقه ای/یزد/1383
5)شیعه اسماعیل :مقدمه ای بر برنامه ریزی شهری/دانشگاه علم و صنعت/تهران/1382
6)مجتهد زاده غلامحسین:برنامه ریزی شهری در ایران/پیام نور/چهارم/تهران/1382
7)نظریان اصغر :جغرافیای شهری ایران/پیام نور/ششم/تهران/1383
8)نیومن مایکل :آیا برنامه ریزی نیازی به طرح دارد ؟ ترجمه ی شهر زاد فرزین پاک و آرایش سرایی/فصلنامه مدیریت شهری/شماره 17/تهران/1383