منظومه شمسی

دانشمندان عمر جهان را حدود ۱۴ میلیارد سال و عمر منظومه شمسی را حدود ۴ تا چهار و نیم میلیارد سال تخمین می‌زنند. بنابراین نابه‌جا نگفته‌ایم اگر مدعی شویم که منظومه شمسی در مقایسه با سن جهان، جوان می‌باشد. طبق یک نظریه پرطرفدار، آنچه اکنون آن را منظومه شمسی می‌خوانیم در حدود ۴ تا ۵ میلیارد سال پیش توده‌ای از غبار و گاز بوده است.

بیگ‌بنگ یکی از نظریات خلقت عالم است که طبق آن عالم در اثر یک انفجار بزرگ به وجود آمده و دائما در حال گسترش می‌باشد. چنانچه ضریب چگالی عالم کمتر از یک باشد، روزی این گسترش متوقف خواهد شد و عالم به سمت داخل فروریزش خواهد نمود، اما از آنجاییکه ضریب چگالی عالم، طبق آخرین برآوردها حدود یک تخمین زده شده است، پیش‌بینی می‌شود، شتاب دور شدن اجزای عالم از یکدیگر، زمانی متوقف گردد و عالم به حالت پایداری برسد.

ستونهای آفرینش نامی است که برای این قسمت زیبا از سحابی عقاب انتخاب شده است دانشمندان عمر جهان را حدود ۱۴ میلیارد سال و عمر منظومه شمسی را حدود ۴ تا چهار و نیم میلیارد سال تخمین می‌زنند. بنابراین نابجا نگفته‌ایم اگر مدعی شویم که منظومه شمسی در مقایسه با سن جهان، جوان می‌باشد. طبق یک نظریه پرطرفدار، آنچه اکنون، آن را منظومه شمسی می‌خوانیم، در حدود ۴ تا ۵ میلیارد سال پیش، توده‌ای از غبار و گاز بوده است. دانشمندان معتقدند که احتمالا قسمت اعظم این سحابی از گاز هیدروژن تشکیل شده بود.

طبق نظریه‌ای که ما به تشریح آن می‌پردازیم، در آن زمان، در نزدیکی این سحابی که در گوشه‌ای از کهکشان راه‌شیری قرار داشته، ستاره بزرگی که حدودا 3 برابر خورشید بوده، روزهای پایانی عمر خود را می‌گذرانده است. زمانی که عمر این ستاره نسل اولی به پایان رسیده، به دلیل جرم و ابعاد بزرگش، فوران عظیمی از انرژی و ماده از دل او بیرون زد. انرژی فراوان این ستاره، سحابی ما را به شدت به دوران واداشته و همچنین حجم زیادی مواد سنگین نظیر آهن، به داخل سحابی تزریق نمود.

چرخش سحابی به دور مواد تزریق شده به داخل آن، باعث فروریزش مولکولهای گاز و افزایش فشار درونی سحابی گردید. صدها میلیون سال طول کشید تا مواد سنگین تزریق شده به سحابی از مرکز چرخش خارج شدند و سحابی آنقدر در خود ریزش نمود که در مرکز آن شرایط لازم برای اولین هم‌جوشی هسته‌ای پدیدار شد. شروع فعالیت هسته‌ای در قلب سحابی فشرده شده، نوید تولد ستاره‌ای تازه بود که بعدها خورشید نام گرفت.

همانطور که اشاره شد، در زمان شکل گیری منظومه شمسی، ستاره پیر در حال مرگ، علاوه بر اهداء انرژی فراوان به صورتهای مختلف، مقادیری عناصر سنگین، مانند آهن، کربن و هلیم نیز به سحابی نوزاد تزریق کرد. این عناصر سنگین، در زمان شکل‌گیری منظومه شمسی ، هنگامیکه هنوز خورشید رسماً متولد نشده بود، آرام آرام از هسته مرکزی رانده شده و هر قدر چگالی سحابی افزایش می‌یافت، سیستم به پایداری بیشتری می‌رسید. طبیعی است که عناصر سنگینتر، نزدیکتر و عناصر سبکتر، دورتر از هسته مرکزی قرار گرفته باشند.

بعد از صدها میلیون سال، این عناصر با هم ترکیب و تشکیل جسم واحدی دادند. به دلیل قوانین مداری، اجسام علاوه بر اینکه به دور ستاره جوان می‌چرخیدند، شروع به چرخش حول خود نیز نمودند و از جمع قوانین گرانش و گریز از مرکز حاصل از چرخش، تمامی آنها شکل کروی به خود گرفتند. پس از گذشت سالها، سطح بعضی از آنها که از عناصر سنگینتری تشکیل شده بودند، سرد و سخت شد و سیستم مداریشان به حالت پایداری رسید. اجرام غیر ستاره‌ای که منظومه شمسی را تشکیل می‌دهند عبارتند از سیارات، قمرهای آنها، خرده سیارات ، دنباله‌دارها و سنگها و غبارهای آسمانی .

خرده سیارک ایدا که حدود ۵۶ کیلومتر طول دارد به همراه قمر کوچکش، داکتیل که قطری حدود یک و نیم کیلومتر دارد، در تصویر دیده می‌شوند. در این تصویر داکتیل کوچک که در مداری به فاصله ۱۰۰ کیلومتر از آیدا به دور آن می‌چرخد، اندکی به دوربین نزدیکتر است. این تصویر در آگوست ۱۹۹۳ و از فاصله ۱۱۰۰۰ کیلومتری توسط سفینه فضایی گالیله، برداشته شده است.

اجسام منظومه شمسی عمدتاً به دو گروه با چگالی بالا، که در نزدیکی خورشید قرار دارند و با چگالی پایین، که دورتر از خورشید واقع شده‌اند، تقسیم می‌شوند. روی همین اصل سیارات منظومه شمسی را به دو گروه زمین‌مانند و مشتری‌مانند تقسیم می‌کنند. سیاره‌های زمین مانند که به ترتیب فاصله از خورشید عبارتند از عطارد ، زهره، زمین و مریخ همگی چگالی بالا و سطح سخت و صخره‌ایی دارند. غیر از عطارد بقیه این سیارات جو نیز دارند.

سیاره‌های مشتری‌مانند که به ترتیب عبارتند از مشتری ، زحل ، اورانوس و نپتون ، همگی نسبت به زمین، سیاراتی عظیم هستند و عمدتاً از گاز تشکیل شده‌اند ولی بعضی از آنها هسته‌های جامد هم دارند. این سیارات را همچنین به نام غولهای‌گازی نیز می‌شناسند.

تا همین چند وقت پیش در کل منظومه شمسی نه عدد سیاره٬ شناسایی شده بود که به ترتیب عبارتند از سیارات زمین‌مانند، سیارات مشتری‌مانند و در انتها سیاره عجیب و قانون‌شکن پلوتون. اما به تازگی عضو جدیدی در منظومه شمسی ما یافت شده که تعداد سیارات منظومه شمسی را به ۱۰ عدد افزایش داده است.

این تصویر نمایی خطی از منظومه شمسی ۹ سیاره‌ای را با تناسب واقعی ابعاد سیارات نشان می‌دهد. به عظمت سیاراتی مانند مشتری و زحل نسبت به زمین دقت فرمایید.

این سیاره که به تازگى کشف شده است در کمربند کوئیپر قرار دارد و در خارج از مدار پلوتون به دور خورشید مى‌گردد. سیاره دهم که نام رسمى آن 2003UB313 است توسط گروهى به رهبرى دکتر «مایکل براون» از دانشگاه کلتک کشف و «XENA» نامیده شد. این کشف به شکل غیرمستقیم و از طریق تصاویر گرفته شده توسط دوربین‌هاى حساس الکترونیکى (CCD) انجام شد. این سیاره کوچک در آسمان ما جسمى بسیار کم نور از قدر ۱۹ است. این به آن معناست که سیاره دهم ۵ میلیون برابر کم‌نورتر از ستاره قطبى در آسمان دیده مى‌شود.

حذف پلوتون٬ منظومه شمسی یک سیاره قدیمی خود را از دست داد

با معیار جدیدی که در آخرین جلسه انجمن بین‌المللی ستاره‌شناسی ارائه شد پلوتون از لیست سیاره‌های سامانه خورشیدی حذف گردید. پلوتو (پلوتون) جرم دوردستی است که بیش از ۷۰ سال از کشف آن می‌گذرد ولی دست سرنوشت این دنیای یخزده را که تا چندی پیش به عنوان نهمین سیاره منظومه شمسی می شناختیمش٬ از گردونه سیارات حذف کرد.

سرانجام همه جنجالها به پایان رسید وهمه جنگ و دعواهایی که بین منجمان در مورد سیاره بودن یا نبودن تعدادی از اجرام کمربند کوییپر به راه افتاده بود خاتمه یافت. با معیار جدیدی که در آخرین جلسه انجمن بین المللی نجوم ارائه شد پلوتو از لیست سیارات حذف گردید. پلوتو جرم دوردستی است که بیش از ۷۰ سال از کشف آن می‌گذرد ولی دست سرنوشت این دنیای یخزده را که تا چندی پیش به عنوان نهمین سیاره منظومه شمسی می شناختیمش از گردونه سیارات حذف کرد. پلوتو به این دلیل از لیست سیارات منظومه شمسی حذف شد که نتوانست یکی از سه شرط وضع شده برای سیاره بودن را به دست آورد. در آخرین جلسه انجمن بین المللی نجوم تایید شد که یک جرم فضایی به شرطی سیاره نامیده ‌شود که در درجه اول به دور ستاره‌ای در گردش باشد. دومین شرط می‌گوید باید به قدر کافی جرم داشته باشد تا به تعادل هیدرواستاتیکی دست یابد. مفهوم این شرط این است که تنها اجرامی با شکل کروی می‌توانند انتظار سیاره بودن داشته باشند. اما شرط سوم تأکید دارد که جرم مورد نظر نباید در کمربند سیارکها یا خرده‌سنگها قرار داشته باشد.

منظومه شمسی با از دست دادن دورترین سیاره خود که بیش از ۷۰ سال از کشف آن می‌گذشت، کوچکتر شده است.

پلوتو دو شرط اول را داشت ولی چون عضور کمربند اجرام کویی‌پر بود نتوانست شرط سوم را احراز نماید و بنابراین از لیست سیارات منظومه شمسی حذف شد. انجمن بین‌المللی نجوم در این جلسه جنجالی تنها به تعیین مشخصه‌های یک سیاره بسنده نکرد و تعاریف جدیدی را نیز به منظور پرهیز از مشکلاتی در اینده ارائه نمود. در این جلسه اجرام غیر ستاره‌ای یک منظومه به سه دسته تقسیم شدند که به شرح زیر می‌باشند:

۱- سیاره : جرمی که به دور ستاره‌ای می‌چرخد، به تعادل هیدرواستاتیکی رسیده است، در کمربند سیارکها قرار ندارد و دست آخر اینکه به عنوان قمر به دور سیاره‌ای در گردش نیست.

۲- سیاره‌های کوتوله : دسته ای از اجرام که در کمربند سیارکها قرار دارند، به تعادل هیدروستاتیکی رسیده‌اند، یعنی شکلی کروی دارند، و قمر سیاره‌ای محسوب نمی‌شوند را سیاره‌های کوتوله می‌نامند.

۳- اجرام دسته سوم : اعضاء این دسته همه ماه‌ها (قمرها)٬ خرده سیارک‌ها و سنگهای ریز و درشت موجود در فضای بین سیاره‌ای و در کل همه اجرام ریز یک سامانه ستاره‌ای را شامل می‌شود.

اکنون دیگر همه جنجالها خاتمه یافته و منظومه شمسی که قرار بود صاحب چند سیاره جدید شود، با از دست دادن یک سیاره قدیمی به منظومه‌ای هشت سیاره‌ای تبدیل شد. تصمیم اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسان که منجر به خروج پلوتو از لیست سیارات منظومه شمسی شد، خشم و واکنش شدید برخی منجمان سرشناس دنیا را برانگیخت.

به گزارش شبکه خبری بی بی سی : دکتر آلن اشترن، دانشمند ارشد ناسا که هدایت مأموریت فضایی ” افق‌های جدید ” را به پلوتو بر عهده دارد، در واکنشی شدید‌ گفته است که این تصمیم مایه شرمساری است. آقای اشترن، که در رأی‌گیری شرکت نکرده بود، تعریف جدید سیاره که باعث حذف پلوتو شده است را رد کرده و گفته که این تعریف نادرست است. وی در زمان رأی‌گیری در محل حضور نداشته است. از طرفی رأی دادن به صورت الکترونیکی نیز امکان پذیر نبوده و این امر باعث بروز انتقاداتی در میان ستاره‌شناسان شده است. دکتر اشترن، دانشمند سرشناس ناسا که اخیرا کاوشگر نیوهرایزون را به مقصد پلوتون به فضا ارسال کرده است٬ گفته است که به همراه برخی ستاره‌شناسان در صدد ارائه درخواستی است تا با ایجاد تغییر در تعریف سیاره، پلوتون به لیست سیارات منظومه شمسی بازگردد. در برخی محافل اینترنتی نیز این تصمیم اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسان با تمسخر مواجه شده است.

اتحادیه بین‌المللی ستاره‌شناسان از سال ۱۹۱۹، مرجع رسمی نامگذاری‌ها در دنیای ستاره‌شناسی است. پس از اجلاس روز پنجشنبه از ۲۵۰۰ ستاره‌شناس حاضر، تنها ۴۲۴ نفر در پراگ باقی مانده‌اند. پلوتو بسیار دورتر و کوچکتر از هشت سیاره منظومه خورشیدی است و در صفحه‌ای متفاوت از صفحه دیگر سیارات به دور خورشید می‌چرخد. کارشناسان مدتها در مورد این مسئله که آیا پلوتون مستحق عنوان سیاره هست یا نه اختلاف نظر داشتند. ستاره‌شناسان در این اجلاس پلوتو را یک سیاره کوچک از نوع “کوتوله های یخی” تعریف کردند.

موضوع خروج پلوتو از لیست سیارات منظومه ‌شمسی زمانی حادتر شد که یک جرم دیگر در ورای پلوتو و بزرگتر از آن به نام “۲۰۰۳ UB۳۱۳” توسط یک منجم آمریکایی کشف شد. پس از رصد “۲۰۰۳ UB۳۱۳” توسط تلسکوپ فضایی هابل معلوم شد که این جرم آسمانی از پلوتو بزرگتر است و قطر آن به ۳۰۰۰ کیلومتر می رسد. تصمیم جدید این ستاره‌شناسان باعث ایجاد تغییرات زیادی در کتاب‌های درسی و دانشنامه‌ها خواهد شد. منظومه شمسی پس از این تغییرات شامل هشت سیاره یعنی تیر یا عطارد، زهره یا ناهید، زمین، مریخ یا بهرام، مشتری، کیوان یا زحل، اورانوس و نپتون می‌شود.