نقش وقف

مقدمه:

«إن تَقرضو الله قَرضاً حَسَناً یُضاعِفهُ لَکُم وَ یَغفِرلَکُم»[1]

«اگر خداوند را وامی نیکو دهید، آن را برای شما دو چندان می گرداند و بر شما می بخشاید».

نقش وقف به عنوان یک سنت حسنه نبوی (ص) در پیشرفت های معنوی، فرهنگی و اجتماعی در جهان اسلام بر کسی پوشیده نیست. مسلمانان در مقاطع مختلف تاریخ بر اساس انگیزه های خیرخواهانه آثار ماندگار فراوان و باقیات صالحات بی شماری پدید آورده اند و وجود هزاران مرکز آموزشی، درمانی، رفاهی و خدماتی علاوه بر ده ها هزار مرکز عبادی و معنوی اعم از مساجد، تکایا و زیارتگاهها گواه روشنی بر این مدّعاست. (بیومی غانم، 2001)

«لَن تَنالوا البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمَّا تُحِبّون»[2]

«هرگز به رستگاری نخواهید رسید مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید».

مفهوم عقلانی زندگی: نگاه نهادین به عنوان کاروانی رونده و پر نشاط که هیچ گاه تعطیلی و کاستی را نمی پذیرد، و این مفهوم واقعی «صدقه جاریه» می باشد.

• به جای آوردن حس مسئولیت متقابل اجتماعی به صورت شایسته و استوار.[3]
• داشتن ارزش های اجتماعی که در امور عمومی سرافرازی می کند.[4]
• داشتن سیاست اجتماعی «تدبیر امور زندگانی، برای صلاح دنیا و رستگاری آخرت».[5]

 

 

پیشنیه مسئله:

با اینکه موقوفات یکی از بخش های وسیع و مهم تاریخ جامعه اسلامی ایران را تشکیل می دهد، و نیز نقش مهمی در فعالیت دینی، اجتماعی و فرهنگی زندگانی معاصر دارد، با این حال مطالعات و تحقیقات علمی  و ارزنده در این زمینه بسیار کم و محدود است. تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی تعداد عناوین وقفی بجز کتاب های فقهی، بسیار اندک بود.[6] با پیروزی انقلاب و با گذشت نیم دهه از دهه هفتاد شمسی با صدور اولین فصلنامه تخصصی در زمینه وقف بنام «وقف، میراث جاویدان»[7] دریچه های نوینی به مباجث وقف گشوده شد، تا اوئل دهه‌ی هشتاد، شاهد مقالات و کتاب های متعدد در این زمینه هستیم.[8] اما هنوز در ابتدای راهیم و برای شناخت بهتر نهاد وقف در جهان اسلام در عرصه های نظری، تاریخی و جامعه شناختی نیازمند تحقیقات و پژوهش های آکادمیک و علمی بیشتری هستیم.

در سال 1383 ش عده ای از علاقمندان و دست اندرکاران امور وقفی جهت تقویت بسترهای نظری و فکری و پژوهشی امور وقفی، در راستای اصلاحات وقفی در ایران و جهان اسلام اقدام به تأسیس یک نهاد مستقل به نام «بنیاد پژوهش و توسعه فرهنگ وقف» نمودند. هدف این بنیاد شناسایی و معرفی پژوهش های وقف در ایران، و تهیه و نشر کتاب های تخصصی در این زمینه می باشد. این بنیاد به عنوان نهاد وقفی مستقل و با همکاری نهادهای مردمی رسمی کشور فعالیت خود را آغاز نمود.[9]

 

 

 

ضرورت مسئله:

نهاد وقف اسلامی ساختاری بی نظیر و بی رقیب و در تمام میراث بشری نهادی توانایی رویارویی با آن را ندارند. با هدفی استوار و پایدار و نمونه کامل و برجسته که با وحی آسمانی فرود آمده است. وقف به منظور کم نمودن فقر و تنگ دستی مستضعفین و برای کم کردن دشواری ها و ناگواری آنان با کمک نیکوکاران تشریح شده است، و از راه بنیانگذاری موسسات خیریه و وقفی برای منافع اجتماعی عام و خاص می باشد. هرگز اسلام اجازه نمی دهد که این امتیاز بی نظیر را از دست بدهد، یا کسی بر آن پیشی بگیرد. زیرا یکی از نشانه های اسلام، تمدن است و به گفته نویسنده فرانسوی (گارودی): «روح اسلام در احیای زندگی اجتماعی جدید در امپراطوری های از هم جدا شده و تمدن های مرده موثر بوده است، و نیز برای بازگشت به ابعاد انسانی که دارای طبیعت انسانی و اجتماعی  برای مردم و جوامع بشری است مورد نیاز می باشد»[10].

وقف از زیبا ترین بهره های دین اسلام و بهترین ابتکار آن در تمامی جوانب و ابواب خیر و گوناگونی نیکوکاری می باشد. نیکوکاری می تواند برای اجرای وظایف خود از اعماق وجدانهای بشر، و برای اصلاح آنچه که بعضی انسان ها برای تباهی همنوعان خود به کار می بندند جایگزین باشد، همان طوریکه دکتر صبحی صالح می گوید: «هدف اسلام از ایجاد هماهنگی بین نیروهای طبیعت و موجودات زنده تا سرحد آسایش و صلح است».[11]

یا به گفته دیگری «در هزاره سوم، انسان های مغرب به آن نیازمندیم، بشر باید در دیدگاه و در نظریه و فلسفه خود نسبت به ثروت مال تجدید نظر نموده و بر اساس دیدگاه اسلامی و آسمانی باشد نه براساس هواهای نفسانی».[12]

 

 

نگاهی تاریخی به پیدایش وقف و تحولات آن:

به رغم تعداد زیادی از تحقیقات دربارۀ نظام وقف و تأثیر آن در جوامع اسلامی به شکل کلی، می بینیم که پژوهش های ارائه شده تصویر کاملی از تحول تاریخی وقف را به دست نمی دهد. که بتواند عهده دار شناخت تحولات و تغییرات اوضاع و ادوار آن باشد و لذا اشاراتی کوتاه به آن دارد.

الف) وقف پیش از اسلام

وقف نزد امت های پیش از اسلام شناخته شده بود جز اینکه بدین نام معین نامیده نمی شد. هر امتی انگیزه های دینی دارد که افراد پولدار را به تقدیم اموالی تشویق می دارد؛ اموالی که سودشان صرف ایجاد اماکن عبادی، فعالیت های دینی، یاری به فقرا و ایتام و نیز برخی خدمات اجتماعی متنوع می شود. نمونه های مشابه وقفی از روزگاران تمدن بابلی شناخته  شده است. در دوره فرعون های مصر؛ که کار ایجاد اماکن دینی را توسعه دادند. نیز نزد یونانیان اموالی بود که به مدرسه افلاطون اختصاص داشت. مدرسه اسکندریه بواسطه اموال وقفی نقش علمی مهمی را ایفا کرد. رومیان و ژرمن ها نیز قوانینی داشتند که در برخی جزئیات با مفهوم اسلامی وقف هماهنگی داشت.

پیش از اسلام در میان قریشیان کسانی بودند که خود را برای خدمتگذاری کعبه، سقایت و پذیرایی از زائران بیت الله الحرام وقف کرده بودند. و حکایت ها و گزارش های مشهودی درباره بخشندگی ها و گشاده دستی های برخی افراد مانند حاتم طایی در تاریخ قوم عرب ثبت و ضبط شده است (در یکی از سروده های عصر جاهلی آمده است) ای غلام! امشب شب سردی است پس برای رهگذران آتش بیفروز: و اگر بتوانی میهمانی را بر ما وارد کنی آزاد خواهی شد».

اعتراف به این حقیقت که امت های دیگر و پیشین عملکردی همانند وقف نیز داشته اند، طعن و ایرادی بر شریعت اسلامی نیست. وقف در باب سنت های پیش از اسلام به تعبیر علمای اصول: «شرع من قبلنا» قرار دارد، و اسلام آمد تا آن را به شکلی موافق با مقاصد شریعت تثبیت کند.

 

 

ب) وقف در اسلام

در بسیاری از آیات قرآنی جهت گیری الهی در دادن صدقه و احسان با تمام صورت هایش که اشاره به وقف نیز دارد و به وضوح در سنت پیامبر (ص) نمایان شده است تا آنجا که آن حضرت بر نقش «صدقه جاریه» به عنوان سنگ بنای وقف تأکید می ورزد.

خلیفه دوم به پیامبر (ص) عرض کرد که به زمینی در منطقه خیبر برخوردم که هیچ مالی را به اندازه آن با ارزش نمی دانم، در این باره چه می فرمائید؟ حضرت فرمودند:

«اگر می خواهی اصل آن را حبس کن و صدقه بده، عُمَر چنین کرد و شرط نمود نه امکان فروش و هبه داشته باشد و نه امکان ارث. اولین وقف در تاریخ اسلام برای کارهای دینی انجام شده به اجرا درآمده است یعنی مسجد قبا که به دست رسول خدا در مدینه منوره ساخته شده، دومین وقف شناخته شده چاه رومه است که عثمان آن را به دستور رسول خدا (ص) برای آبیاری ، برای مردمی که در مدینه منوره زندگی می کردند وقف کرده، مردم قبل از اینکه آن چاه توسط عثمان خریداری و وقف شود، بابت آبیاری و استفاده از این چاه پول پرداخت می کردند.

ج) در روزگار صحابه

این مفهوم (وقف) از دوره صحابه رشد خود را آغاز  کرد. بسیاری از زمین ها، باغ ها، نخلستان ها، چاه ها در مدینه و مکه و سپس شام، عراق، مصر و دیگر سرزمین هایی که از راه فتوحات به صحابه رسیده بود، در شمار وقف قرار می گرفت. از جابربن عبدالله روایت شده که گفت کسی را از مهاجرین نمی شناسم که مالی داشته باشد مگر اینکه بخشی از اموالش را صدقه دائم قرار داده . که مورد فروش، هبه و ارث قرار نمی گیرد.

وقف پس از پیروزی انقلاب اسلامی:

پس از پیروزی انقلاب اسلامی گسترش و نفوذ افکار و اندیشه های حرکت انقلابی و اصلاح طلبانه  ایران به رهبری امام خمینی (ره) در گسترش این سنت حسنه تأثیر بسزائی داشت و سبب ایجاد تحول در اوقاف نمایان شد تا آن زمان اکثر مواد قانونی وقف در قانون مدنی گنجانده شده بود، ولی در تاریخ 2/10/1363 ش قانون تشکیلات و اختیارات سازمان اوقاف و امور خیریه در 18 ماده توسط مجلس شورای اسلامی به تصویب رسید.[13] این قانون سرآغاز ایجاد تحولات کمی و کیفی در موقوفات ایران، که در برگیرنده بیش از پنجاه هزار موقوفه دینی، اجتماعی آن است گردید.

 

بیان مسئله:

تعریف وقف

وقف در شرع مقدس اسلام عبارت است از «حبس الأصل و تسبیل الثمر» به معنای بازداشت یا نگهداری اصل سرمایه و بهره وری از ثمره و یا سود آن، و یا حبس مال و مصرف نمودن منافع آن را در راه خدا.[14]

در تعریفی دیگر عبارت است از: خوداری از تصرف در اعیان و صدقه دادن سود آن.

• وقف برای قصد قربت و عملی اختیاری است. وقف مظهر به فعلیت رسیدن آزادی عمومی و رهایی از حرص تملک می باشد.[15]
• وقف و تحبیس و تسبیل در زبان عربی واژه های با معانی نزدیک بلکه به معنای واحد هستند، منظور از آنها منع فروش و حبس مال است. در لغت این است که چیزی نگه داشته شود و به منظوری که برای آن تعیین شده است و اجازه تصرف در آن جز برای هدفی که در نظر گرفته شده مجاز نیست. وقف فرع بر فلسفه کلی دینی است و به سان عقد قراردادی است میان آدمی و پروردگار و یا به گفته دانشمند انسان شناس یک دین معنوی است.

همچنین اگر وقف با همه خصوصیاتش عملی حسبی و دینی به شمار می رود. از سوی دیگر یکی از پاکیزه ترین راههای کسب (= سودآوری) نیز هست؛ چه آدمی با وقف از راه کار برای خداوند، برای بندگان خدا از گروههای اجتماع کار می کند.

«پس کسب مایه‌ی نظام جهان آفرینش است و چون خدای متعال پایداری و ساماندهی آن و فرو گذاشتن آن را مایه نابودی نظام آن قرار داده است. و به همین سبب است که کسب (و بدست آوردن روزی از طریق حلال) مانند دانش اندوزی به هر مسلمان واجب است. لذا همان اعمالی است که شرط نیّت و چشم‌داشت محض پاداش اخروی در آنها اساسی است مانند وقف و از جمله اعمال عبادی یا در حکم آن به شمار می روند.[16] (پشتیبانی 1980)

 

انواع وقف در اسلام:

شریعت مبین اسلام این امتیاز را دارد که در مسأله اوقاف از نظر قانونگذاری اهداف و انواع آن، به طور مفصل سخن گفته، نهاد وقف از نظر هدف واقف سه نوع می باشد، وقف دینی، وقف خیری یا عام، وقف خاص (یا اولادی).[17]

• «وقف دینی» یعنی اختصاص دادن املاک و اموال برای اهداف کارهای صرفاً عبادی مانند جایگاههایی که برای نماز و عبادت و فعالیت های دینی اختصاص دارد. مانند مساجد یا کلیساها و دیرهای عبادت.
• «وقف خیری» (Philavthropic) یعنی اختصاص دادن املاک و اموال برای کار نیک و اعمال خیر و احسان از قبیل خدمات بهداشتی، فرهنگی، آموزشی و اجتماعی.
• « وقف خاص یا اولادی» (Family or postarity trust) این یک ابتکار و پدیده اسلامی است که فقط در حوزه اسلام به وجود آمده است.

 

 

ارکان وقف:

ارکان وقف که از اصول ساختار بنیادین آن به شمار می روند، چهار رکن می باشند.

• صیغه وقف
• واقف
• موقوف علیه ها
• اموال
• «صیغه» عبارت است از جمله ای که دلالت بر اراده واقف مال خود باشد چه با (گفتار و زبانی) و چه با (نوشتاری) همانگونه که فرایند وقف با (فعل) و انجام عملی نیز صورت می گیرد، مثلاً اگر شخصی مسجدی ساخته و به اجازه اقامه در آن نماید بدون اینکه در گفتار این را اعلام کند.
• «واقف» لازم است شرایط خاصی که دلالت بر صحت تصرف او در مال و در وقف نمودن کند را دارا باشد.
• «موقوف علیه» و یا هدف از موقوفه باید امر خیر و نیکی باشد.
• «مال وقف» می تواند بر دو نوع باشد عینی است مانند زمین یا غیر عین مانند منفعت.
• رکن مهم دیگر «تولیت» است

وظایف تولیت:

می توان گفت که مهمترین رکن وقف که ضامن دوام آن در طول دوران بوده «تولیت و اداره» آن می باشد و لذا احکام تولیت بر وقف از مهمترین و بزرگترین مسائلی بود که با توجه به نقش اساسی آن در استمرار وقف و توسعه اثرات آن، مورد بحث فقهی قرار گرفته است.

کسی که در تولیت وقف کامل نماید، خواهد دید که تولیت متضمن جوانبی چند است از جمله:

• تعمیر، حفظ و نگهداری موقوفه
• تجهیز و آماده سازی آن برای بهره بری و سودآوری
• حسابرسی درآمدها و مخارج آن و جمع آوری عواید
• هزینه کردن درست عواید بدست آمده در مصارف تعیین شده

 

 

تأثیرات وقف در جامعه

اثر وقف در توزیع ثروت و تحقق عدالت اجتماعی

با توجه به اینکه هدف از سرمایه گذاری، به کار گیری مال و بهره گیری از آن است به گونه ای که سرمایه بدون استفاده نماند و یا دچار کاستی نشود، بدین منظور زکات و خراج وضع شد و ثروت اندوزی و ربا حرام گردید. دین اسلام در کنار سرمایه گذاری و بهره برداری انفاق و سرعت بخشیدن به گردش ثروت قرار داد، تا سرمایه ها و درآمدها پیوسته در حرکت باشند. بر این مبنا باید اموال در بین طبقات مختلف جامعه در حرکت و تبادل باشند طبق آیه شریفه‌ی (کی لا یکون دولته بین الاغنیاء منکم)[18].

وقف در این بستر باعث می شود که مالکیت از شخصی واقف به جهات خیر باز گردد و ثروت به جای ثروت اندوزی در راه منافع مردم قرار بگیرد. (یحیی عیسی، 1974)

تأثیر وقف در روش تملک

شرع اسلام به واسطه نظریه استخلاف (انسان خلیفه خدا در زمین) مالکیت را از نظر حقوق فردی و اجتماعی تقسیم نموده و انسان را وکیل خدا در تصرف و بهره وری می داند.

در حقیقت شارع است که به انسان مشروعیت مالکیت را اعطاء کرده است.

وقف عبارت است از اینکه فرد تبرعاً از مال خود دست بکشد و به طور اختیاری و از مالکیت شخصی و حق خود نسبت به آن بگذرد، و این کار را به قصد قربت به مالک اصلی یعنی خداوند انجام دهد، و منفعت یا ثمره و عواید آن در کارهای خیر بگذارد. (محمد أبوزهره 1977)

 

 

وقف و توسعه جامعه

اراضی زراعی موقوفه زمانیکه در اختیار کشاورزان بدون زمین قرار گیرد بی گمان کمکی برای رفع نیاز خود و فرزندان خواهد داشت. هنگامی که ساختمانی موقوفه در اختیار افراد بی سرپناه قرار گیرد، این کار گونه ای مشارکت در طرح های دولت محسوب می شود.

کارگاه ها، ابزارهای تولید، مدارس موقوفه برای آموزش حرفه و کار فرزندان کشور هستند که جایگاه والایی در اقتصاد کلان ایفا می کند (نعمت عبداللطیف 1997)

وقف و مبارزه با بیکاری

نقش وقف در چارچوب پیش گفته می تواند در حل مشکل بیکاری و منتهی شدن به کار و تولید نقش ایفا کند. بویژه اینکه بهره گیری از اصل مال برای توسعه تعمیم پیدا می کند، مصرف عواید برای موقوف علیهم و ایجاد فرصت بهره برداری در جهت تولید زمینه و انگیزه فعالیت را فراهم می کند.

وقف و توسعه

اندیشه وقف در اصل، اندیشه ای است در جریان توسعه و پیشرفت مانند دیگر واجبات و مستحباتی که با هدف و منظور «حبه» انجام می شود این امر به اساس آن باز می گردد که با نیّت الهی انجام می گیرد و به اراده شخص وابسته است.

مشخصه حوزه هایی که وقف در آنها کارکرد دارد، توسعه و پیشرفت و فزونی یافتن است.

 

 

نتیجه گیری

آشکار است که مفهوم وقف در جهان اسلام پشتوانه ای دینی دارد. توجه مسلمانان به نقش خود در حیات اجتماعی عاملی مهمی در پیدایش نهاد مهم وقف بود. اندیشه اسلامی و اصلاحات دینی و گرایشی قابل توجه به ارائه طراحی نو برای تمدن اسلامی در روزگار معاصر باعث شده که دو مسئله بسیار مهم دینی که آثار اجتماعی و اقتصادی مهمی نیز به دنبال دارد، مطرح شوند که عبارتند از تجدید حیات «نهاد وقف» و «نهاد زکات».

ایجاد مراکزی برای پژوهش درباره ی مسائل وقفی بسیار جدی است و اهمیت نقش آن در تعداد پژوهش ها پیشنهادی است که به حکومت داده می شود تا در تجدید نظر در قوانین مربوط به وقف و تحول موسسات مربوط به آن برای بازگرداندن نقش درخشانش سهیم شوند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

فهرست منابع

• اداره اوقاف امور خیریه شهرستان رباط کریم، جزوه وقف سنت ماندگار، بهمن 1388.
• بیومی غانم؛ ابراهیم، نظام الوقف المجتمع المدنی فی الوطن العربی، ساختار وقف در جهان اسلام، ترجمه صادق عبادی، قم، نشر اسوه 1386.
• سازمان اوقاف و امور خیریه، مجموعه قوانین و مقررات اوقافی، تهران 1376.
• موسسه الوقف فی اللغت الاسلامی، تهیه وتدوین یعقوب جعفریف، سازمان اوقافو امور خیریه، تهران 1385.
• هشام؛ طالب، مدیریت و رهبری در تشکل های اسلامی، ترجمه سید علی محمد رفیعی، نشر قطره، تهران 1376

 

[1]– تغابن / 17

2- ساختار وقف در جهان اسلام. ترجمه صادق عبادی. ص 270

3- آل عمران / 92

4 – ابراهیم بیومی غانم، المستقبل العربی، ص 96

5- محمد عماره، الاسلام و السیاسه، ص 9

6- ابوالحسن علی بن محمد ماوردی، ادب الدنیا والدین، ص 7

[6] نگاه کنید: سوسن اصیلی، کتاب شناسی وقف، فصل نامه وقف میراث جاویدان، سال دوم، شماره چهارم 1373

[7] اولین فصل نامه تخصصی وقف در ایران و جهان اسلام، سال 1372

[8] مقالات متعدد در زمینه وقف 1382

[9] اداره کل ثبت موسسات غیر تجاری با شماره 17649 مورخه 20/10/1383

[10] Roger Garaudy , Promess De Iislam ( Paxis : Seuil, (1981) P

[11] صبحی صالح، النظم الا سلامیه، 1388 ه / 1968م، ص 153

[12] مجمد بشیر هاشمی، الوقف والتسبیل، 1420 ه / 1999م، ص10

[13] سازمان اوقاف و امور خیریه. مجموعه قوانین و مقررات، تهران 13765، ص 117

[14] محمد بشیر هاشمی، الوقف التسبیل، 1420ه / 1999م، ص 10

[15] ابوزهره، محاضرات فی الوقف، ص 80

[16] محمد حسن شیبانی، الکسب، ص 47 و مشق 1980

[17] بدون شک هر وقف که با هر هدفی که دارد خیری به شمار می رود. و همین منظور که هر کار از کارهای نیک و نیکوکاری حساب می شود. لذا فقها وقف را به دو قسم بیان کردنند. وقف خیری با عام، وقف اولادی یا خاص.

[18] سوره حشر، آیه 7