جغرافیای شهری چیست؟

جغرافیای شهری چیست؟

مقدمه:

تعاریف مختلفی در رابطه با جغرافیای شهری بیان شده است که به ذکر چند مورد از آنها می‌پردازیم:

• جغرافیای شهری روی نظام فضایی و موقع شهر تأکید دارد و نظیر سایر شاخه‌های علم جغرافیا، علل پراکندگی مکان‌های شهری، تشابهات و تناقضات اجتماعی- اقتصادی میان آنها را در ارتباط با شرایط مکانی مطالعه می‌کند.
• بر اساس تعریف فوق، جغرافیای شهری موارد زیر را تأکید می‌نماید:
• -نظام داخلی شهرها و ماهیت الگوها به ویژه کاربری زمین و حوزه‌های اجتماعی در شهرها.
  -بررسی روند این الگوها و شکل‌گیری آنها در طول زمان.
• 2) جغرافیای شهری درباره الگوهای فضایی پدیده‌های شهری، از نظر پراکندگی فضایی و نیز تأثیر متقابل فضایی آنها مطالعه کرده و همچنین روندها را در داخل شهرها بررسی می‌کند

آشنایی با جغرافیای جامع و تخصص‌های گوناگون آن نقش مهمی را در ارائه یک کار مطلوب زیربنایی و تحقیقاتی برعهده می‌تواند داشته باشد، از جمله:

جغرافیای ریاضی، دانستن موقع جغرافیایی، عرض منطقه، ارتفاع آفتاب، طول سایه و تغییرات آن در سال به معمار این امکان را می‌دهد که ساخته‌اش در زمستان از حداکثر تابش خورشید برخوردار و تابستان به عکس باشد. بدین ‌وسیله صرفه‌جویی حداقل 50 درصد انرژی را خواهد داشت و آشنایی با آثار گذشتگان و تجربه آنها می‌تواند آنرا تا 80 و 90 درصد نیز برساند.

جغرافیای طبیعی، آشنایی با طبیعت منطقه به خصوص عوامل آب و هوایی چون؛ باران و درجه حرارت و رطوبت و باد و تغییرات فاحش سالانه و دوره‌های طولانی چند ده ساله و صدساله معمار را به کارگیری نوع مصالح و جهت ساختمان و تعبیه در و پنجره و ایوان وسقف و غیره کمک خواهد کرد.

جغرافیای انسانی، آشنایی با تحولاتی که آدمی بر چهره طبیعت به وجود آورده مانند راه‌ها، شهرها، مراکز جمعیت، زمینهای کشاورزی، سد و غیره در کارهای شهرسازی، ساختمانهای عمومی، خیابانها، باغهای ملی، مددکار طراح خواهد بود. گرچه فقط در ساختمانهای مهم و شهرسازی تا حدی به این نکات توجه می‌شود. آن هم فقط براساس آمارهای موجود از مؤسسات مختلف و متفرق و با صرف وقت و هزینۀ زیاد، با وجود این ما اغلب به هنگام بارندگی های شدید، گرماهای تابستان و زمستان های سخت و یخبندان های معابر… صرف ‌نظر از تحمل هزینه‌های گزاف با دشواری و عدم آسایش روبرو هستیم. در حالیکه با کسب اطلاعات جامع از جغرافیای منطقه و آمیختن آن با هنر معماری از قبل تمام آنها قابل پیشگیری می‌باشند.

 

 

ریشه، معنی و مفهوم واژه «جغرافیا»:

اصل کلمه یونانی و به صورت «جئوگرافیا» بوده و معرب آن «الجغرافیه» و واژه «جغرافی» و «جغرافیا» که هر دو در زبان فارسی متداول و دارای یک معنی می‌باشند از زبان عربی گرفته شده است.

در زبان انگلیسی Geography (جئوگرافی) آمده و اسمی مرکب است و از دو بخش؛

1- geo : پیشوند و به معنی «زمین» و «خاک» (گاهی به معنی «جغرافیا» و «جغرافیایی»)

2- graphy: پسوند و به معنی «هنر و فن نوشتن و شرح دادن و نمایش دادن» و «علم» و «دانش». بنابراین معنی بنابراین معنی واژه «فن یا علم یا دانش نوشتن و شرح دادن احوال زمین و نمایش نقشه آن بر روی کاغذ است.»(1)

تعریف جغرافیا

جغرافیا دانشی است که ما را با چهره زمین و عواملی که در تغییر و تحول آن نقش دارند «آشنا» می‌سازد.

قلمرو کار و تخصص‌ های گوناگون:

گرچه بنا به تعریف یاد شده توجه اصلی جغرافیا بر سطح کره زمین است، اما دامنه کار عوامل مؤثر بر قیافۀ زمین از آسمان و خورشید و ماه تا درون زمین گسترش دارد و با نگاهی به سایر سیارات و نیم نگاهی به کهکشانها ابعاد کار را به تمامی جهان بسط می ‌دهد.

در بیشتر اطلس های معتبر جغرافیایی، اولین صفحات آن از ستارگان و کهکشان ها شروع و به ترتیب که پیش می‌رود؛ منظومه شمسی و پیدایش آن، خورشید، ماه، حرکات زمین، ساختمان زمین، آتشفشان، حرکات قاره‌ها، زلزله، فرسایش، شکل زمین، جو زمین، آب و هوا، پوشش گیاهی، پیدایش زندگی و تکامل آن، جمعیت، نژاد، انواع فعالیتهای بشر، غذا، انرژی، معادن، صنایع، محیط زیست و آلودگی‌ ها، ارتباطات و بالاخره با زندگی در فضا به پایان می‌رسد.(2)

ذکر این نکته لازم است که جغرافیدان از تخصص‌ های گوناگون یاد شده به اندازه نیاز خود در شناساندن محیط، اکتفا می‌کند و ملزم به عالِم شدن در آن علوم نیست. اما با تلفیق این تخصص‌های متفرق، علمی را ایجاد کرده است که همه سونگراست.(3)

تقسیمات جغرافیا

با پیشرفت علوم در سده‌های اخیر جغرافیا نیز توسعه یافت و به چندین بخش اصلی و فرعی تقسیم شد و در دهه‌ های معاصر بر تعداد آنها افزوده گشت که اهم آنها عبارتند از:

1-    جغرافیای ریاضی

در این رشته به شکل، اندازه، حرکات،(4 و 5) و رابطه آن با خورشید و منظومه شمسی و مانند آن می‌پردازد و علاوه بر نمایاندن موقع زمین در فضا، موقع  هر نقطه زمین را نیز مشخص می‌کند.

 

 

2-    جغرافیای طبیعی

در این رشته به مطالعه چهره‌های طبیعی سیاره زمین می‌پردازد و با تجزیه و تحلیل و سنجش پراکندگی اشکال زمین، ‌آب و هوا، آبها، خاکها، کوهها، گیاهان، حیوانات، معادن و سایر پدیده‌های طبیعی و به کمک نقشه، جدول، نمودار و تصاویر و اخیراً با کمک سنجش از راه دور و ماهوار‌ه‌ها اطلاعاتی همه جانبه را در شناخت طبیعت زمین ارائه می‌دهد.

بنابر نیاز بیشتر به شناخت دقیق ‌تر محیط طبیعی و اهمیت این رشته خود به شاخه‌های فرعی تقسیم می ‌گردد و به علت محدود بودن مقاله فقط از آنها نام برده می‌شود: ریخت ‌شناسی زمین Geomorphology، اقلیم ‌شناسی Climatology، جغرافیای خاک، اقیانوس‌ شناسی (مطالعه فیزیکی و بیولوژیکی)، جغرافیای زیستی Biogeography که خود به دو شاخه مهم جغرافیایی گیاهی و جغرافیایی حیوانی تقسیم می‌گردد(6). این روزها با توجه به استفاده بی ‌رویه از جنگل ها و مراتع و اختلال در لایه اُزُن در جو زمین و عوارض آن جغرافیای گیاهی بسیار مورد توجه است.

3-    جغرافیای انسانی

در این رشته «مطالعۀ جغرافیایی از چهره‌ها و پدیده‌های سطح سیاره زمین که مستقیماً با انسان و فعالیتهای او در رابطه است» سخن به میان می آید (6) این رشته نیز بنا به اهمیت و رابطۀ نزدیک آن با جوامع انسانی به شاخه‌های فرعی تقسیم می‌شوند چون جغرافیای اقتصادی، جغرافیای سیاسی، جغرافیای فرهنگی، جغرافیای سکونت (جغرافیای ساختمانهای مسکونی، جغرافیای جمعیت)، جغرافیای شهری (پراکندگی شهرها)(6)؛ جغرافیای راهها.

4-    جغرافیای تاریخی

در این رشته به طور کلی هنوز هیچگونه توافقی در مورد تعیین حدود و قلمرو آن صورت نگرفته است و چندین مورد برای آن تعریف شده که چندان قاطع به نظر نمی‌رسد. ولی به طور کلی می‌توان گفت با تغییراتی که در طول پیدایش انسان هوشمند از حدود 3 تا 4 میلیون سال پیش در دو رشته اصلی جغرافیای طبیعی و انسانی در شکل و چهره زمین به وقوع پیوسته است به بررسی پرداخت و آنها را آشکار ساخت و با وضع کنونی مقایسه کرد.

نقش و کاربرد جغرافیا:

از آنجا که جغرافیا دانش فراگیر بسیاری از مسایل چهره کره زمین است و از علوم بسیاری در کار خود استفاده و از طرفی مسایل طبیعی و اجتماعی را نیز نمی‌توان به طور مجرد مورد توجه قرار داد، آشنایی با جغرافیا بهترین راه شناخت محیط است. همچنین چون آشنایی با محیط دریچه‌ای روشن و واضح از پدیده‌ها و مسایل متعدد جوامع گوناگون را در پیش روی او می‌گشاید، صرفنظر از ارضای حس کنجکاوی وی، او را در حل مشکلات روزافزون زندگی کنونی موفق ‌تر از دیگران بار می‌آورد.

کتابهای کلیات جغرافیا؛ امروز در کشورهای پیشرفته اطلاعات بسیار گوناگون جغرافیایی را به صور مختلف و با تیراژهای زیاد در اختیار همگان قرار می‌دهند و اگر نگوئیم از پرفروش‌ترین کتابها هستند دست کم می‌توانیم ادعا کنیم که در ردیف آنها قرار دارند. کتابهایی که جای آنها در کشور ما خالی است.

کتابهای جامع جغرافیایی؛ می‌دانیم در هر تحقیقی و کاری، نخستین گام آگاهی از محیط آن کار است و هر قدر آشنایی با محیط کامل ‌تر باشد، موفقیت و نتیجه کار رضایت بخش‌تر خواهد شد. از این جهت کتابهای جامع و کامل جغرافیایی به همراه نقشه، تصویر، نمودار، جدول و آمار و مانند اینها می‌توانند نیازهای اولیه هر تحقیق و مطالعه و طرح را تا حدی برآورده سازند.

اطلس‌ های ملی؛ در این جا قبل از اینکه به کاربرد جغرافیا در معماری بپردازیم اشاره‌ای به اطلس ملی را نامناسب نمی‌دانم. سالهاست به دنبال تکامل کتابها و اطلس‌های جغرافیایی در کشورهای صاحب نام اقدام به تهیه اطلس‌های ملی نموده‌اند. این کتابهای حجیم پرعرض و طول تمام اطلاعات و گزارش‌های سازمانهای مختلف مملکت و عملکرد آنها و ارقام و عددهای بی‌شمار آنها را که در سالنامه‌های آماری قطور و متعدد با میلیونها عدد و رقم درج گردیده و مراجعه به آنها بسیار وقت ‌گیر و مطالعه آنها بسیار خسته کننده است را، تبدیل به نقشه‌های رنگی و نمودار و جدول ساخته و هر نیازمندی از زعمای مملکت گرفته تا کارشناس عادی را با نگاهی به راهنما و ورق زدن چند صفحه‌ای از اطلس، موضوع مورد نظر خود را در پیش روی می‌بیند و به تجزیه و تحلیل آن می‌پردازد. کاربردی این اطلس‌ها آنقدر گویا و آسان است که کامپیوترها با تمام پیشرفت خود هنوز نتوانسته‌اند از ارزش کار آنها بکاهند.

در کشورها ما در چند سال گذشته یکی از مؤسسات جغرافیایی بخش خصوصی وارد مرحله عمل در تهیه اطلس ملی ایران شد و در شرف انعقاد قرارداد با دولت بود که سازمان نقشه‌ برداری کشور خود را متولی آن کار دانست. اما از آن هنگام تاکنون که چند سالی می‌گذرد هنوز کاری جالب توجه را ندیده‌ایم، امیدواریم مسئولان سازمان یاد شده با امکانات خود از عهده عرضه این کار خطیر به خوبی برآیند.

معماری و جغرافیا

گرچه اساتید و معماران دانشمند و ارجمند خود به نقش جغرافیا در معماری وقوف کامل دارند. اشاره‌ای به نقش جغرافیا و عوامل محیطی در معماری شاید معماران جوان را فایدتی داشته باشد و در آینده شاهد سربرآوردن برخی ساختمان‌ها، جاده‌های نامناسب و خیابانها و کانالهای غیراصولی و به دور از شناخت محیط و نیازهای جامعه نباشیم.

هر معمار بعد از توجه به تاریخ معماری و هنرهای ارزنده ایرانی و شاهکارهای گذشتگان مان که اساتید و صاحبنظران بدان پرداخته‌اند یا می‌پردازند، قبل از هر کاری به محیط کار می‌اندیشد و موقع زمین را نسبت به ناهمواریها مجاور می‌سنجد، چگونگی آبهای اطراف وجاری را در طول سال و گذشته‌های دور در نظر می‌گیرد و سطح آبهای زیرزمینی، سپس نوع خاک، آنگاه به موقع جغرافیایی، موقع خورشید و تغییرات آن در طول سال، بعد به ارقام آب و هوایی و میانگین‌های متفاوت آنها (باران، برف، درجه حرارت، باد و جهت آن…) و پس از همه اینها به طرح و نقشه ساختمان می‌پردازد. این در صورتی است که بنای او یک ساختمان عادی باشد وی تا اینجا از جغرافیای ریاضی و طبیعی می‌توانسته بسیاری از اطلاعات لازم را به دست آرد. اما اگر کار او جنبه عمومی داشته باشد مانند شهرسازی، جاده‌سازی، اتوبان، ساختمانهای عمومی، کارخانه، پارک (باغهای عمومی)، فضای سبز و مانند اینها، علاوه بر در نظر داشتن جغرافیای ریاضی و طبیعی ناگزیر است از جغرافیای انسانی و شاخه‌های فرعی او نیز کسب اطلاعات کند. وضع جاده و ترافیک آینده، موقع محل را نسبت به مسیل‌ها و رودخانه در طول سال و گذشته‌های دور، دسترسی به آب آشامیدنی، وضع جمعیت، فاصله آنرا با شهرهای مجاور، سهولت دسترسی به مکانهای عمومی، وضع پارکها و فضای سبز و تنفس شهر و بسیاری از اینگونه مسایل جغرافیایی انسانی؛ اگر این موارد قبل از طراحی و تهیه نقشه مورد بررسی قرار نگیرد، نتیجه کار پس از مصرف هزینه‌های سنگین ملی و خصوصی پس از چند سال به تراکم بسیاری از شهرکهای اقماری برخورد می‌کنیم که اطراف چند شهر بزرگ ایران را فرا گرفته‌اند و انبوهی از انسانها و ساختمانهای نامناسب به دور از شیوه مناسب با محیط و آلودگی های جورواجور در هم می‌لولند. یا جاده‌هایی که پس از اتمام کار بیش از هزینه‌های اولیه خرج بهسازی و رفع معایب آن می‌شود باز هنوز هم ایمنی یک جاده اصولی را ندارد. یا سدی که بعد از تکمیل آن هر چه دوباره خرجش می‌کنند باز نتیجه مطلوب از آن گرفته نمی‌شود. همچنین ساختن پل، خانه، کانال، کارخانه در مسیلها بدون در نظر گرفتن حجم حوضه آبریز در گذشته‌های طولانی، گاهی این ساخت و سازها از نظر عدم رعایت عوامل محیطی آنقدر اظهر و من الشمس است که گویی سازندگان به هنگام طراحی و حتی ساخت، چشمان خود را به دور و بر خویش فرو بسته بوده‌اند.

به هر حال رعایت آنچه گفته شد می‌تواند علاوه بر ایجاد امنیت و آسایش برای استفاده کنندگان آن، صرفه‌جویی‌های بسیار کلان مادی برای سرمایه‌های ملی مملکت باشد و احترام و ارج و ارزش برای معماران، همانطور که طی هزاران سال چنین بوده و معماران و بنایان همیشه دارای مقامی والا بوده و مورد اعتماد مردم و شور آنها قرار می‌گرفتند.

نگاهی به نقش خورشید و ایوان در معماری

یکی از ساده‌ ترین و در عین حال مهمترین اصلی که همیشه در معماری سنتی ایران رعایت می‌شد توجه به خورشید و بهره‌وری مناسب از نور آن بود. می‌دانیم که ارتفاع آفتاب در حرکات ظاهری خود در طول سال حدود 47 درجه نوسان دارد. به عنوان مثال در تهران که در عرض شمالی 42َ °35 (35 درجه و 42 دقیقه) قرار دارد،

ارتفاع آن به هنگام آغاز بهار و پائیز حدود 55 درجه و طول سایه اشیاء حدود 0.7 ارتفاع خود،

ارتفاع آن در آغاز تابستان حدود 78 درجه و طول سایه اشیا حدود 0.2 ارتفاع بنا،

ارتفاع آن در آغاز زمستان حدود 31 درجه و طول سایه اشیاء حدود 1.6 ارتفاع بنا

بنابراین ساختمانی به شکل زیر در حالیکه در زمستان حدود 4.8 متر آفتاب را به درون خود جای می‌دهد در تابستان با در نظر گرفتن ایوانی مسقف به عرض حداقل 60 سانتی‌متر از ورود آفتاب به درون ساختمان جلوگیری می‌نماید و بدین ‌ترتیب حدود 50 درصد از مصرف سوخت در زمستان برای گرم کردن و در تابستان از مصرف برق برای سرد کردن صرفه‌جویی می گردد(7) و با رعایت تهویه های طبیعی و عایق کاری می توان این صرفه جویی را تا حد 80 تا 90 درصد بالابرد، کاری که در ساختمانهای قدیمی با وسایل آنروزی استفاده می‌کردند. علاوه بر استفاده مادی به همین سبب از آلودگی محیط نیز کاسته خواهد شد. وجود ایوانهای مسقف چه در شهرها و چه در روستاها کاربرد بسیاری را داشتند به عنوان حیاطی مستقل برای تمدد اعصاب و داشتن گلدانی به عنوان فضای سبز که در جمع میلیونها اتاق در شهری مانند تهران قابل توجه است، برای خشکاندن لباس و ضدعفونی آن، برای خشک کردن میوه و سبزی، برای استراحت در زمستان و خوابیدن در تابستان و بسیاری فواید دیگر به خصوص در آپارتمانهای لانه زنبوری کنونی. بسیار بجا خواهد بود که در دانشکده‌ها مهندسان جوان را برای احیای اینگونه فضاها تبلیغ کرد.

وضع جغرافیای جامع منطقه‌ای (شهرستانی) در ایران

با وجودیکه جغرافیای جامع منطقه‌ای می ‌تواند در کارهای اساسی و زیربنایی و ارائه اطلاعات گوناگون نقشی را که ده ها سازمان متفرق و با دریافت مبالغ گزاف در دادن اطلاعات به عهده دارند، ایفاء کند، متأسفانه تاکنون با وجود سازمانهای جغرافیایی خصوصی و دولتی هنوز ما دارای یک جغرافیای جامع و مدون حتی برای شهرستان تهران و پایتخت کشور نیز نیستیم. نویسنده با همه تلاشی که در طی حدود ده سال گذشته به خرج داده است و با استقبال بسیاری از سازمانها نیز روبرو شده اما هنوز در ابتدای راه است. مؤسسات خصوصی با توجه به گرانی کاغذ و وسایل و لوازم چاپ اظهار ناتوانی می‌کنند. در سازمانهای دولتی هنوز کسی خود را مسئول و متولی این کمبود نمی‌داند. خوشبختانه در سال جاری روزنه‌هایی گشوده شده است که امیدواریم بتوانیم با کار گروهی و همکاری تخصص‌های مختلف گامهایی استوار در این راه برداریم.

منابع

1-    معین، دکتر محمد، فرهنگ فارسی، ج 1، چاپ پنجم، امیرکبیر، 1362، آریانپور کاشانی – دکتر عباسی، فرهنگ کامل انگلیسی – فارسی ج 2 چاپ پنجم امیرکبیر 1370

2-    Collins Atlas of the World (William Collins Sons & Co.Ltd.) Glasgow, Revised 1988.

3- شایان، سیاوش، فرهنگ اصطلاحات جغرافیایی طبیعی، وزارت آموزش و پرورش 1369، مقدمه.

4-    جعفری، مهندس عباس، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی، 1366

5-    فشارکی، دکتر پریدخت، فرهنگ جغرافیا، امیرکبیر، 1369

6-    شکوئی، دکتر حسین، فلسفه جغرافیا، چاپ سوم، گیتاشناسی، 1364

7-    محمودیان، علی اکبر، خورشید و تهران، چاپ نشده، تألیف 1366.