عبدالله خان معمار باشی

1267 ه . ق (1228 ه . ش)

نام اثر: ارگ تهران

«ارگ تهران و برخی از ساختمانهای داخل آن یادگار عهد صفویه است و چنانچه نوشته ها و مدارک موجود نشان می دهد افغان ها پس از تصرف و اشغال تهران در سمت شمال این محوطه پلی برقرار کرده و در جلو آن دروازه ای بنام (دروازه ارگ) ساختند، این دروازه بعدها دروازه دولت نامیده شده که در ابتدای خیابان الماسیه قرار داشت، و به این ترتیب می توان گفت به طور یقین حصار و خندق پیرامون ارگ وجود داشته است زیرا در غیر این صورت ساختن دروازه و ایجاد پل دیگر موردی پیدا نمی کرده است.»

 

حصار و خندق ارگ تهران را استاد غلامرضای تبریزی معروف عهد زندیه به دستور و فرمان کریم خان زند ساخته و حفر کرده است. این معمار با خاندان زندیه بستگی و قرابت داشته و فرزند او حاجی میرزا جعفرخان، معمار مشهور و کاردان عهد فتحعلی شاه و اوایل سلطنت ناصرالدین شاه بود.

در زمان آقا محمدخان ارگ سلطنتی تقریبا در شمال تهران قدیم قرار داشت و یک طرف ارگ به حصار شهر و سه طرف دیگرش متصل به شهر بود ولی بعدا به علت توسعه شهر و پیدایش کوی ها و محله های جدید در وسط شهر قرار گرفت.

 

در فاصله سالهای 1256- 57 هجری قمری یک نفر سیاح و نقاش اروپایی به نام «اوژن فلاندن» که از تهران و سایر شهرهای ایران دیدن کرده بود درباره ارگ می نویسد: تنها قسمت قابل توجه شهر تهران ارگ آن است که در مرکز شهر قرار گرفت و از سایر قسمت ها به وسیله دیواری مستحکم و خندق هایی که بر روی هریک پل های دستی زده شده جدا می گردد، در این محل است که شاه کاخی ساخته و خود، اقوام نزدیک و امرای نزدیک درباری و نگهبانانش در آن زندگی می نمایند.

در سال 1267 قمری به دستور امیرکبیر حصار ارگ تجدید بنا شده و کوچه های آن برای حرکت کالسکه آماده گردید و این کار به وسیله عبدالله خان که معمارباشی آن عهد بود انجام گرفت.

در سال 1268 قمری نیز در داخل ارگ بناهای جدیدی بر عمارتهای سلطنتی قدیم افزوده و دیوانخانه گلستان را از سوی شرق توسعه دادند. چون زمین های ارگ مجهول المالک بود و گزاردن نماز در آن از نظر شرعی اشکال داشت در سال 1272 قمری این اراضی را از شیخ عبدالحسین اجاره نمودند تا برای گزاردن نماز اشکالی نباشد.»

«پیش از احداث میدان توپخانه در شمال و بیرون ارگ خندقی وجود داشته که به وسیله یک پل چوبی، بین ارگ و صحرای بیرون شهر از راه خیابان الماسیه ارتباط برقرار می گردیده و دروازه ای به نام دولت به جای دروازه ارگ قدیم در جلو آن ساخته شده بود.

همچنین پیش از ایجاد خیابان ناصریه و جباخانه (بوذر جمهری کنونی) و جلیل آباد (خیام امروزی) محل همه آن ها خندق بوده و در سمت جنوبی ارتباط شهر و ارگ به وسیله پل چوبی به نام «تخته پل» دایر می شده است.

در حدود سال 1275 قمری علاوه بر عمارات سلطنتی از حرم خانه و تخت مرمر و خزانه و عمارات دولتی و دارلفنون و مبدان ارگ و دفترخانه و انبار و اصطبل توپخانه و اصطبل کالسکه و خانه سلطنتی و دیوانخانه عدالت و انبار غله خالصه و مدرسه مهدعلیا و مجمع الصنایع، حتی محل سفارتخانه روس و خانه وزیر مختار دولت روسیه و خانه عده ای از رجال و برگزیدگان قوم نیز در داخل حصار ارگ بود ولی بعدها تغییراتی در وضع داخلی ارگ داده شد.

ارگ تهران به طور کلی در زمان ناصرالدین شاه در مقایسه با وضع خیابان های جدید تهران شامل محوطه ای بین ضلع جنوبی میدان سپه و قسمتی از خیابان سپه (خیابان مریضخانه) از طرف شمال و قسمتی از خیابان بوذر جمهری (خیابان جباخانه) از طرف جنوب، خیابان ناصریه از طرف مشرق و خیابان خیام از گلوبندک تا خیابان سپه بوده است.»

در فهرست ذکا از عبدالله خان معمار به این شرح کرده است: « از معماران مشهور عهد فتحعلی شاه و اوایل ناصرابدین شاه است. عمارت چشمه در کاخ گلستان به معماری او در زمان فتحعلی شاه ساخته شده او ارگ تهران را به امیرکبیر در سال 1268 تجدید عمارت کرد»

دایره المعارف بناهای تاریخی ایران (مساجد) عبدالله خان را به عنوان معمار مسجد امام خمینی (شاه) تهران معرفی کرده است.

منبع: کتاب معماران ایران

بررسی و نوشته: زهره بزرگ نیا