کاروانسرا نماد هنر و معماری

شاید در همه کتاب‌هایی که درباره تاریخ و جغرافیای ایران نوشته‌شده و در همه سفرنامه‌های جهانگردان، از توجه ایرانیان به راه و ساختمان های پیوسته به آن و همچنین راهداری و پست منظم از روزگاران بسیار کهن بسیار سخن رفته باشد. وجود واژه هایی چون «ساباط» و «برید» در زبان‌های زنده جهان که از گویش‌های ایرانی گرفته‌شده، بیان‌کننده این است که پهناوری سرزمین و دوری شهرها و آبادی‌های ایران و کشورهای همسایه، ایرانی را ناچار کرده که راه‌های امن داشته باشد و منزل‌به‌منزل و آبادی به آبادی آسایشگاه بسازد و برای اینکه کاروان‌ها در بیابان راه خود را بیابند، برج‌ها برافرازد که از دور مانند برج دریایی، رهسپاران را راهنمایی کند.

هنر ایرانی و صناعت ایرانیان از دوره باستان تاکنون نشان‌دهنده و نمایانگر ذوق و سلیقه آنهاست، تا آنجا که توانسته‌اند در بین مسیرها، جاده‌ها و بین شهرها از خود آثاری به‌جا بگذارند که همگی نشان از تمدن والای آنهاست. یکی از کارهای عام‌المنفعه، ساخت کاروانسرا بود که به‌طور منظم همه راه‌های اصلی و مهم برای استراحت کاروانیان به‌صورت آبرومندی بنا می‌شد. به‌طوری‌که از مفهوم کاروانسرا استنباط می‌شود، وجود این بناها مرحله پیشرفته‌ای از زندگی را مجسم کرده، درواقع شاهرگ حیات اقتصادی و بازرگانی هر دوره را تشکیل می‌داد. فاصله زیاد بین مراکز تجاری، مداخله عوارض طبیعی، محیط وحشی، بیابان، خطر جنگ‌های داخلی متعدد و در بسیاری اعصار دسته‌های اشرار کاملاً سازمان‌یافته، صرف‌نظر از تهدید دائمی چادرنشینان و انواع غارتگران، همگی وجود جایگاه‌های امن را برای تأمین استراحت کاروان ها و سایر مسافران ایجاب می‌کرد تا به‌سلامت به مقصدشان رهسپار شوند. حتی در عصر هخامنشیان منزلگاهی تأسیس‌شده بود که ساکنانش در صورت لزوم در برابر دشمنان به دفاع می‌پرداختند. کاروانسراها نماد کاملی از معماری ایرانی بود. در هیچ کجا همسویی کارکرد و ساختار را بهتر از این نمی‌توان مشاهده کرد، زیرا طرح معمولی قلعه یا ارگ خندق و برج و… به آن تعداد موردنیاز چنان پرخرج بود که اجراشدنی نبود.

طرح رباط و کاروانسرا

 رباط و کاروانسرا گاهی بسیار ساده و منحصر به حیاط دور بسته است که حوض یا پایابی در وسط دارد و آخور ستوران در زیر سکو و ایوان پیشخوان اتاق‌ها یا کنار صفه ها بیرون است و در نقاط سردسیر به‌جای حیاط، گنبدخانه ای در میان دارد و گاه علاوه بر اتاق و ایوان و حیاط دارای باره بند، انبار، بازار، بالاخانه، برج و غلافخانه است. در دالان کاروانسراهای مجلل و باشکوه چند حجره آراسته برای پذیرایی از مسافران نامدار و سرشناس ساخته‌شده و گاهی در بالای سردر، چند اتاق خوش‌منظر و مجلل دارد. درباره بند و اصطبل کاروانسرا، صفه ها و تختگاه هایی برای ستوربانان ساخته‌شده و در مدخل اصطبل اتاق‌هایی پاکیزه است که ازیک‌طرف به حیاط کاروانسرا و از سوی دیگر از میان رخنه و روزنی درون باره بند را می‌نگرد و به نظر می‌آید که این اتاق‌ها به سران و یا به‌اصطلاح «چاروادارها» اختصاص داشته است.

انواع کاروانسرا

ازآنجایی‌که ساخت کاروانسراهای ایران به‌طور گسترده از دوره صفویه شروع‌شده، لازم است در تقسیم آن به همه عوامل از وضع آب و هوایی گرفته تا شیوه معماری منطقه توجه کرد.در درجه اول کاروانسراهای ایرانی را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی کرد:

الف-کاروانسراهای کاملاً پوشیده کوهستانی

این نوع کاروانسراها از توقفگاه‌های کوچک کنار راه ها تا ساختمان‌های سلطنتی زمان شاه‌عباس را شامل می‌شود. نمونه ساده این نوع کاروانسراها عبارتند از: اتاق‌های گنبددار مرکزی با یک ردیف اتاق گنبددار با تعدادی اصطبل در همان ردیف. بیشتر کاروانسراهای کوهستانی دارای اجاق‌های متعدد یا بخاری دیواری در داخل اتاق ها هستند. همچنین این نوع کاروانسراها از هر طرف بسته و پوشیده بوده، به‌راحتی می‌توان جلوی بادهای مداوم و برف‌های زمستانی و تگرگ‌های بهاری و پائیزی را گرفت و کاروانیان از اینگونه آسیب‌ها در امان بوده‌اند. از نمونه‌های جالب این گروه کاروانسراها، می‌توان کاروانسرای «شبلی» در آذربایجان و کاروانسرای «گدوک» در جاده فیروزآباد را نام برد.

ب- کاروانسراهای کرانه خلیج‌فارس

به علت اوضاع اقلیمی  و جغرافیایی کرانه‌های خلیج‌فارس، کاروانسراهای این منطقه معماری ویژه‌ای دارند. این کاروانسراها به‌طور عام حیاط مرکزی نداشته و شامل بنایی چهارگوش با اتاق مرکزی صلیبی‌شکل و اتاق های جانبی با یک سکوی سنگی دورتادور ساختمان ساخته‌شده و همه اتاق‌ها به خارج بنا راه دارند تا بادهای خنک ساحلی را به ساختمان برسانند. تنوع این کاروانسراها ازنظر معماری نیز حائز اهمیت است. از نمونه‌های جالب این گروه می‌توان به کاروانسرای «قلعه پهلو» در غرب جاده بندرعباس اشاره کرد.

ج – کاروانسراهای حیاط دار مرکز ایران

بهترین، مهم‌ترین و زیباترین کاروانسراهای ایران در این گروه قرار دارند. این گروه از کاروانسراها نیز از نظر معماری به گونه‌های زیر تقسیم می‌شوند.

کاروانسرای مدور

تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بناشده است. این نوع کاروانسراها بسیار جالب‌توجه و از نظر معماری حائز اهمیت فراوان است. در حال حاضر فقط دو نمونه «رباط رکن‌الدین» در جاده یزد – کرمان و کاروانسرای «زیزه بین» کاشان و نطنز از این گروه شناخته‌شده‌اند.

کاروانسراهای حیاط دار چندضلعی

 این گروه از کاروانسراها به شکل چندضلعی (اغلب 8 ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بناشده و زمان ساخت آنها دوره ای است که در معماری کاروانسراها پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده است. ازنظر تعداد، کاروانسراهای چندضلعی نیز همانند کاروانسراهای مدور، اندک و فقط نمونه های نادری از آنها در سراسر ایران باقی‌مانده است. زیباترین نمونه این گروه کاروانسرای امین‌آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان – شیراز است که به شکل هشت‌ضلعی و در دوره صفویه ساخته‌شده و نشان‌دهنده شیوه معماری اصفهانی است. کاروانسراهای چندضلعی از داخل و خارج قرینه، ولی کاروانسراهای مدور از خارج دایره شکل و در داخل چندضلعی است.

کاروانسراهای دو ایوانی

 تعدادی از کاروانسراهای ایرانی را همانند مساجد و مدارس و سایر بناهای مذهبی به شکل مربع یا مستطیل ساخته‌اند. به‌طور عام ایوان‌های این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری روبه روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقی‌مانده این کاروانسراها می‌توان کاروانسرای چاه خوشاب و دوکوهک را نام برد.

کاروانسراها با تالار ستون‌دار

تعدادی از کاروانسراهای ایوان با تالار ستون‌دار بنا شده و از آنها اغلب برای اصطبل استفاده‌شده است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارتند از: کاروانسرای عسکرآباد بین جاده تهران- قم و کاروانسرای خاتون آباد در کیلومتر 25 جاده تهران- گرمسار.

کاروانسرای چهار ایوانی

 احداث بناهای چهار ایوانی حیاط مرکزی، سابقه طولانی در معماری ایران داشته است که نمونه آن را می‌توان در دوره اشکانی (کاخ آشور) ملاحظه کرد و در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد بناهای مذهبی و غیرمذهبی مانند مدارس، مساجد، مقبره‌ها و کاروانسراها استفاده‌شده و تقریباً این طرح، نقشه ثابتی برای احداث این‌گونه بناها شد. بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیار با طرح چهار ایوان ساخته شد که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌شده است. گرچه گروه کاروانسراهای چهار ایوانی به شکل مربع یا مستطیل بناشده و ازنظر نقشه به هم شباهت دارند، ولی در جزئیات مانند شکل داخل و خارج دروازه های ورودی، برج ها و ترتیب قرار گرفتن اصطبل ها، دارای ویژگی های متفاوتی هستند.

به نقل از پیام ساختمان