پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
با بررسی شهودی نمونه موردی شهر قم سال اول، شماره نهم، دی 1388 /قم شناسی، مقالات تحلیلی
نوشته شده توسط زینب تمسکی،دانشجوی کارشناسی معماری
هر شهر صاحب ویژگی های منحصر به فردی است که به واسطه ی آن ویژگی ها ،از دیگر شهرها متمایزمی شود و از طریق این ویژگی های متمایز ، خود را به ما می شناساند. این ویژگی ها و تمایزات، هویت شهر را تعریف می کنند. از طرف دیگر، این تمایزات،میان مردم شهر مشترکند. در واقع می توان گفت ،هویت شهر، هر مساله ی مشترک ،و یا همه ی اشتراکات میان مردم شهر است ، که آن ها را از قالب فرد و خانواده های مجزای کنار هم، جدا کرده و به آن ها هویت جمعی بخشیده و یا از سویی دیگر، میان آنان و گذشتگانشان در آن شهر، پیوند و اشتراک ایجاد کند.حال این اشتراکات، می تواند نقطه ی قوت شهر و عاملی مثبت در تعریف هویت آن باشد و یا عاملی نامطلوب در تعریف هویت شهر شناخته شود.
گر چه با نام بردن از شهر ، آن چه ابتدا به نظر می رسد،کالبد و سیمای ظاهری آن است،اما ،آن چه هویت شهر و بالتبع، شهروندان را می سازد، یعنی اشتراکات مثبت را خلق می کند، فراتر از کالبد صرف است .هویت شهر ،جدای از هویت شهروندانش و آن چه در ذهن آنان به عنوان شهرشکل گرفته و دلایل تعلق آنان به آن شهر نیست. وظیفه ی معماری و ساختار شهر، پدید آوردن مکان ها و فضاهایی برای تقویت این اشتراکات مثبت و ایجاد فرصت نمایش آن بین مردم است.
این اشتراکات می تواند در قالب های مختلفی نظیر مذهب،گویش،مراسم ویژه و… رخ نماید که مجموعا می توان آن ها را فرهنگ شهروندان نامید و یا می تواند در قالب شرایط خاص اقلیمی،جغرافیایی ،شرایط خاص معیشتی،شرایط تاریخی و رویداد هایی از گذشته درآید که خاطره و اثر و یادش بر اذهان مردم شهر همچنان پابرجا باشد، و …که اغلب این اشتراکات در چند قالب توامان ایجاد می شود. در ذیل به برخی از این قالب ها که اشتراکات را در بر می گیرند ،اشاره می شود:
– فرهنگ ساکنان شهر:
گویش و زبان : لهجه ،گویش و حتی زبانی خاص، می تواند بین مردم یک شهر اشتراک ایجاد کند و به آنان هویتی مستقل بخشد.
لهجه ی اصفهانی ،شیرازی ،یزدی ،کاشانی و قمی و … ، هویت بخش جمع شهری آنان است که با زبان متمایزخود ،به اهالی دیگر شهرها، هویت مستقلشان را گوشزد می کنند.
مذهب: شهر و در مقیاس کوچکترآن، معماری، ظرف زندگی است و مذهب، روش زندگی و از این نظر بین این دو پیوندی ناگسستنی وجود دارد. مذهب می تواند عامل پیوند میان مردم یک شهر باشد و موجب انسجام و اتحاد آن ها شود، نظیر آن چه در کردستان و سیستان سنی نشین وجود دارد.
چادری بودن اکثریت خانم ها و تعداد زیاد افراد معمم ، درقم ، جلوه هایی از تاثیر مذهب بر سیمای شهر است که در دید ناظران ، چهره ی شهر را متمایز می کند،یاچادرهای سفید زنان ورزنه -که خاطره ی آن در ذهن مسافران نقش می بندد -بخشی از تصویر و هویت شکل گرفته در ذهن ساکنان می شود.
البته مذهب ، بیشتر،پیامدها و رویدادهایی در بر دارد،که این عوامل،پیوند و اشتراک میان مردم را باعث می شود، نظیر مراسم مذهبی و… که در ادامه به آن ها اشاره می شود.
مراسم خاص:
بیشتر این مراسم برگرفته از عقاید مذهبی بوده و البته برخی تلفیقی از باورهای قدیمی و برخی محصول اندیشه امروزی اند.فستیوال هایی که در شهرهای اروپا و آمریکا برگزار می شود،در هویت بخشی جمعی ساکنان آن شهرها و در ساختن خاطره ها ی مردم شهر،تاثیرگذارند.
مراسم قالی شویان در برخی از شهرهای ایران نیز از این جمله است: نظیر مشهد اردهال، که بیشتر با همین مراسم شناخته می شود و هویت شکل گرفته از آن در ذهن ما بسیار با این مراسم مرتبط است.
دسته های عزاداری تاسوعا و عاشورا درچهل اختران وسایر محله های قم که هر سال تکرار می شوند و در ذهن شهروندان به عنوان جزئی از تاریخ هر ساله، ماندگار شده
اند؛ جشن های میلاد امامان، مخصوصا نیمه ی شعبان که مردم شهر به صورت خودجوش ،محله ها و کوچه هایشان را تزیین می کنند و به خیابان ها می آیند و در کنار همشهریانشان،یک موضوع مشترک را جشن می گیرندو انواع رفتارهای جمعی را می توان در بین آنان مشاهده کرد ،مراسم یادمان ورود حضرت معصومه(س) به قم، اعتکاف، مراسم طلب باران و.. از جمله مراسم برگرفته از مذهب ،در قم محسوب می شوند.
معیشت غالب یا بارز مردم شهر:
اصفهان با مغزه های گزفروشی،قلمکاری ،خاتمکاری و…،شهرکرد با مغازه های گلیم و جاجیم ،اراک با کارخانه ها ی متعددش و لاله جین با کوزه های سفال در ذهن تداعی می شود،مشهد را با بازار رضا و تسبیح و عطر و انگشتر به یاد می آوریم و قم را با مغازه های سوهان فروشی اش می شناسند.
– شرایط خاص دائمی:
شرایط ویژه ی آب وهوایی،موقعیت اقلیمی -جغرافییایی منحصر به فرد،قرار گرفتن در یک بستر طبیعی خاص، شرایط خاصی که محصول دخالت های انسان باشد و… بر هویت و چیستی شهر تاثیر گذارند.
آلودگی شهر “تهران”با ماسک هایی که بر چهره ی شهروندان تهرانی در روزهای اوج آلودگی می بینیم، ومسایلی که در اثر آن رخ می دهد، ترافیک شهر،ساعت ها پشت چراغ قرمز ماندن وبه اتومبیل های کناری نگاه کردن و گل خریدن از پسرکی دستفروش ،حوادثی اند که در زندگی یک تهرانی هر روزه تکرار می شوند.بخشی ازتهران ،با شلوغی،آلودگی هوا و ترافیک سنگینش نزد ما و شهروندانش شناخته می شود و این ها ،مسایل مشترک میان شهروندان تهرانی است.
.بارانی بودن اکثر اوقات “لندن”، تصویری است که از این شهر در ذهن ساکنان و دیگران نقش می بندد.این شرایط،در شکل گیری هویت لندن و ساکنانش، تاثیر غیر قابل انکاری دارد.
“ونیز “و روی آب بنا شدن شهر،ارتباط از طریق قایق ها و کلک ها و پل ها، این ها هویت متمایز ونیز و ساکنانش را می سازد.
شوری آب و عدم امکان شرب آب لوله کشی، استفاده از دستگاه های تصفیه ی آب و یا خرید از بانکرها در قم از جمله شرایطی است مختص این شهر و ساکنان آن، که برای تازه واردان،غریب می نماید و در ذهن آنان به عنوان جزئی از ویژگی های این شهر ثبت می شود.
– تاریخ و رویداد های گذشته ی شهر
حوادث تلخی نظیر جنگ،زلزله،سیل ،بمباران، در خاطره ی ساکنان شهر اثر می گذارد.مسایلی که پس از این رویدادها ایجاد می شود، اشتراکات جدیدی را میان مردم شهر می آفریند و تاریخ جدیدی برای آنان رقم میزند.
امروز،شهر بم بیش از آن که با ارگ آن در ذهن ما نقش بسته باشد ؛یادآور زلزله ی پنج سال پیش و تلفات و آوارهای ناشی از آن است. دلیل شهرت حمام فین و بالتبع آن کاشان، قتل امیر کبیر در این حمام است و…
تاریخ ورود حضرت معصومه به شهر قم ، به عنوان نقطه ی عطف تاثیر گذاری بر نحوه ی شکل گیری و جهت گیری شهر،و…،محسوب می شود،تاثیر این رویداد برهویت قم سایه افکنده،هر چند خود رویداد احیانا از یادها برود.
19 دی ماه 57،از دیگر تاریخ هایی است که هویت شهر تاریخی قم ،بدان وابسته است.
در این میان این نکته حائز اهمیت است که مکان گزینی برخی کاربری های فرهنگی عمومی در بافت های ارزشی قدیمی شهر، که این حوادث تاریخی در بسترشان اتفاق افتاده، امکان تجدید حیات این بخش ها و به رخ کشیدن قدمت شهر را فراهم می کنند.
– فعالیت ها و عملکرد های روزمره ی جاری در شهر
در حقیقت ما بیشتر ،یک فضا را با عملکردی که در آن رخ می دهد و فعالیتی که در آن انجام می دهیم ، می شناسیم.
تجربه ی کالسکه سواری در میدان امام اصفهان،تجربه ای است که اگر آن را امتحان کرده باشید،پیوسته بخشی از این میدان، و حتی این شهر را با آن به خاطر می آورید.
نوشیدن چای دارچینی در چای خانه ی گنجعلی خان کرمان، هم زمان با گوش دادن به موسیقی سنتی در حال اجرا و شعرهای محلی، تجربه ی دیگری است که چه شهروندان کرمانی و چه توریست ها،بخشی از شهر کرمان را با آن به یاد می آورند.
گرفتن دست ها جلوی سینه هنگام رد شدن از مقابل حرم حضرت معصومه به نشانه ی احترام، ،دیدن زائرانی که پارچه های سبزشان را برای تبرک به ضریح می مالند ،و…از جمله رویدادهای روزمره ی مشترک میان زائران و شهروندان قمی است.
دیدن یکی از سریال های تلویزیونی با تلویزیون های شهری ،کنار سایر شهروندان در بوستان غدیر، ورزش در کنار خانم های همشهری در بوستان نرگس،رد شدن از گذر خان و شنیدن بوی نامطبوع ماهی ها، گذر از صفاییه و نگاه کردن به ویترین مغازه ها و خبر شدن از مدهای جدید و سایر تجارب از این دست که هر روزه تکرار شده و بین شهروندان مشترک اند،بخشی از هویت شهر را در ذهن آنان می سازد.
با توجه به موضوع نشست های اخیر خانه ی معماران-هویت ،معماری،قم-دغدغه داشتم، بدانم هویت شهر چیست، چگونه تعریف می شود،چه آیتم هایی در تعریف این هویت نقش دارند،در این میان ،سهم معماری و فضاهای شهری در تعریف هویت شهر و شخصیت بخشی به آن چقدر است؟و… در این مقاله ،سعیم بر آن بوده تا آن چه در باب هویت شهر خوانده،شنیده و اندیشیده ام،با بررسی شهودی آن در شهر قم(جاهایی که قابلیت انطباق و مقایسه بوده) ارائه کنم و به بیان قالب هایی که هویت شهر را می سازند ،بپردازم. قالب هایی از قبیل: فرهنگ ساکنان شهر،شرایط خاص دائمی حاکم بر شهر، تاریخ و رویدادهای گذشته ی شهر و فعالیت ها و عملکردهای روزمره ی جاری در شهر. یکی از این قالب ها،معماری ،کالبد شهر و فضاهای شهری است ، در شماره ی آینده ی نشریه ، آن دسته از فضاهای شهری و خصوصیات کالبدی را که در شکل گیری هویت شهر در ذهن شهروندان نقش دارند،معرفی کرده و هم زمان،وضع موجود قم را از نظر دارابودن این ویژگی های کالبدی و فضاهای شهری، به صورت شهودی بررسی خواهم نمود.