کبوترخانه‌ها

مقدمه
کبوترخانه‌ها یا کفترخانه‌ها، که بدان‌ها کبوترخان نیز اطلاق می‌شده، ساختمان‌هایی کهن هستند که معمولاً به شکل استوانه ساخته می‌شده‌اند. کبوترخانه‌ها برای گردآوری کود کبوترها و دیگر پرندگان، جهت مصارف کشاورزی ساخته می‌شده‌است. کود کبوتر در گذشته استفاده های بسیاری در صنعت داشته، از جمله صنعت دباغی در چرم سازی و ساخت باروت. از این رو شاه عباس صفوی مالیات نسبتا سنگینی بر کبوتر خانه ها بست.
از دیرباز، برای استفاده از گوشت و کود کبوتران، ساختن کبوترخان معمول بود.
ساخت چنین بناهایی در حوالی اصفهان و یزد معمول بوده‌است. کبوترخانه‌های کوچک و بزرگ ایران به حسب اندازه میان هزار تا ۴۰ هزار کبوتر را در خود جای می‌دهند.

فصل اول
معرفی کبوتر خانه

۱-۱-معرفی کبوتر خانه
ساخت کبوتر خانه را می توان به نوعی شاهکاری هنری دانست .کبوتر خانه ها را در مناطقی بنیان می نهادند که از اقلیمی کویری بهره مند بود مصالح و متد ساخت نیز متاثر از شرایط محیطی. چون بافت معماری که گل رس و کاه و نمک بنیادش را بانی بودند و مقاوم در برابر سرما و گرما و عایقی حرارتی و در عین حال صوتی تا آرامش کبوتران اندرون کبوتر خانه را تامین نماید . غالب کبوتر خانه ها به واسطه بهره گیری از حد اکثر فضا به شکلی استوانه مانند ساخته می شدندتا لانه های بیشتری را در خود جای دهند . طراحی ورودی به اندازه ای بود تا کبوتران را به داخل پذیرا باشد و میهمانان نا خوانده را به اندرونی راهی نباشد و در عین حال بدنه کاهگلی مانع از زاد و ولد حشرات موذی چون ساس و کنه می گردید به جهت استحکام هر چه بیشتر درون را با تیرچه های متقاطع مسلح می نمودند و سطح بیرونی را ساروج اندود تا مانع از فرسایش محیطی گردد . در بخش میان تهی بالای کبوتر خانه نیز دریچه هایی به جهت تبادل حرارتی و آمد و شد جریان هوا به داخل کبوتر خانه که قرابتی بسیار با بادگیرها استانهای کویری ایران دارد و در میان کبوتر خانه نیز حفر چاهی به جهت تامین آب شرب کبوتران در صورت نزدیک نبودن آبگیر و جوی و رودخانه حفر می کردند.
صاحبان کبوتر خانه ها به ۳ ماه به یک بار برای جمع آوری فضولات به داخل کبوتر خانه ها وارد می گشتند و کود حاصل را جمع آوری می نمودندکه از برای صیفی جات و میوه های جالیزی بسیار مفید می بود حال باید در نظر آورد میزان کود استحصال گشته را بر مبنای آمار کبوتران موجود در کبوتر خانه که گاهی به بیش از ۷۰۰۰هزار جفت را بالغ می گردید و رقم ۷۰.۰۰۰ کیلوگرم در سال که عایدی ارزشمندی را از برای کشاورزان به همراه داشت .

نمای سقف کبوتر خانه

کبوترخانه‌ها ظاهراً برجهایی هستند که کبوتران در آنها خانه می‌کنند. من هم همین‌قدر بیشتر درباره‌ی این پدیده نمی‌دانستم تا این‌که تازگی مطلبی خواندم و فهمیدم که نه،انگار ماجرا خیلی جدی‌تر ازاین حرفهاست.در آنجا ضمن شرح و توصیف این «بناهای سترگ و شکوهمند» نوشته بود:
«معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاکی تحت عنوان کبوترخانه های ایرانی خلق کرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاک (برخلاف برجهای به رنگ آب[با سیاره خاکی ]که دو سومش هم آب است) در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، که حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد.»
قطر سوراخهای ورودی کبوتران (هر کبوتر یک سوراخ ورودی دارد و یک سوراخ خروجی!) به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این که برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخهای کبوتر بویژه در کبوترخانه های سبک گلپایگان و خمین از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شده تا سوراخها یکسان اجرا شود…
و برای این که خیال نکنید مردم ما بدون بهره گیری از علوم زمانه و حتی علوم زمانهای بعد همینطور دیمی کبوترخانه می‌ساختند بدانید که برای ساختن این بناهای عجیب غیر از علم «دفع دشمنان کبوتر» « از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و نیز تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.»
۱-۲-کبوتر خانه ها:
در گوشه و کنار استان اصفهان برج‌ها و کبوتر خانه‌هایی مخروطی شکل دیده می‌شودو افراد بی اطلاع را در مورد استفاده آنها به اشتباه می افتند، غالب افراد بر این باورندکه این برجها از دژهای قدیمی و مستحکم شهر بوده اما به کنجکاوی و پرسش در می یابندکه این برجها متعلق به کبوتران است و کبوتر خانه یا کفتر خانه نام دارد و قدمت بعضی از آنها به ۳قرن می رسد که در طول این مدت عوامل فرسایش و گاهی بی توجهی مردم بیشتر آنها را ویران یا نیمه ویران ساخته است.

کبوتر خانه ورزنه

شاردن جهانگرد معروف، در زمان خود تعداد این کبوتر خانه‌ها را ۳۰۰۰ برج می‌داند.
در ورزنه نیز تعداد زیادی کبوتر خانه وجود داشت که فعلاً تعداد آنها انگشت شمار است و استفاده‌ای از آنها نمی‌شود. در ورزنه از این کبوتر خانه‌ها و برج‌های بالای آن چندین استفاده می‌شد. از آنجایی که این کبوتر خانه‌ها بیشتر در مزارع واقع شده است، می‌توان به این نکته پی برد که در گذشته از فضله کبوتر به عنوان کود استفاده می‌کردند. بدین منظور ساختمان درونی کبوتر خانه‌ها را شبیه کندوی زنبور عسل درست می‌کردند تا کبوتران در آنجا زندگی کنند و غذای خود را از مزارع اطراف تأمین کنند و از طرف دیگر کشاورزان نیز هر چند وقت یکبار فضولات آنها را جمع آوری می‌کردند. یکی دیگر از موارد استفاده برج‌ها و کبوتر خانه‌ها وقتی بود که امنیت وجود نداشت و دزدان و راهزنان به روستاها و مزارع دستبرد می‌زدند و محصولات کشاورزان را غارت می‌کردند و در چنین مواقعی عده‌ای از روستائیان در داخل برج‌ها به نگهبانی از مزارع خود و اطرافیان مشغول می‌شدند.
شاردن جهانگرد می گوید:
“در حوالی اصفهان۳۰۰۰کبوتر خانه می شماردند و تمامی اینها چنانکه دیده ام بیشتر برای تحصیل کود ساخته شده است نه برای پرورش و تغذیه کبوتران. ایرانیان فضله پرندگان را “چلغوز” می نامند که به معنی محرک قوی می باشد.”
در هنگام مسافرت شاردن به ایران در حدود ۳۰۰۰کبوتر خانه در خارج شهر اصفهان بوده است که در بعضی از آنها چهارده هزار کبوتر لانه کرده بوده اند. در سفرنامه شاردن دور نمایی از شهر های اصفهان و قمشه(شهررضا)نیز با کبوتر خانه های متعدد آن وجود دارد که در سفر نامه تاورینه نیز مناظری از اصفهان دوران صفوی وجود داردکه در یکی از آنها پنج برج مرتفع کبوتران دیده می شود.
مادام دیولافوا در زمان ناصر الدین شاه می نویسد:
دو طریقه دیگری هم برای فراهم کردن کود هست مالکین اطراف اصفهان در دهکده ها برجهای بزرگ و متعدی برای کبوتران صحرایی ساخته اند، کبوتر به قدری در اصفهان زیاد است که شخص تازه وارد تصور می کند که تمامی اهالی از گوشت تغذیه می کنند ولی اینطور نیست، این پرنده دعوت شده که اجتماعی تشکیل دهد و بیشتر در برج بماند و فضولاتی در آن بریزد و فضله کبوتر چون با خاک خرابه ها مخلوط شود برای پرورش خربزه و هندوانه معروف اصفهان کود بسیار مهم است، اما باید دانست که بهترین خربزه های اصفهان با کود بدست نمی آید، مطلوبترین آنها در بیابان و شوره زارها بعمل می آید و مرغوبی و عطر آنها مربوط به زمین است نه به فضله کبوتر.
در کتاب مسعودیه آمده است:
“برجای زیادی که کبوترخان باشند در اصفهان معمول است می سازند و این کبوتر خانها به شکل مخروطی است برج هستند و هزار تومان قیمت آن است و خرید و فروش می شود از صد تومانی الی سیصد تومانی اجاره آن است در حقیقت یک مستقلی است برای دلق کبوتر که به زراعت می دهند، این برجها می سازند و در تمام خاک اصفهان است صیاد رفته زیر این برجهای کبوتر می ایستد و با دور کردن، آنها را با تفنگ می زند اما کار هرکس نیست خیلی مشکل است. کتابی هم در علم کبوتر حبیب اله خان موسوی اصفهان نوشته و این کتاب در تربیب کبوتر و انواع و اقسام آن است،انوع کبوتر ها را ۷۰ نوع نام برده است.”
ریچاردز انگلیسی: در سفر نامه خود خصوصیات کبوتر خانه ها را تشریح کرده و نحو استفاده از آنها را بدین صورت بیان نموده است:
“یکی از برجسته ترین و شگفت انگیزترین چیزها در حول و حوش اصفهان برجهای گرد و بلندی است که قسمت فوقانی آن دارای طرحهای زیبا و دل انگیزی می باشد. اینها شبیه برجهای گرد قصور قرون وسطی در انگلستان است.با این تفاوت که در بالای آنها اغلب دو یا سه برج یا مناره مشابه دیده می شود که به ترتیب هر یک از دیگری کوچکتر می گردد و تا آنجا که اندازه ی مرتفع ترین آنها به ۶۰تا۷۰ پا می رسد.
این کبوتر خانه برای نگهداری کبوتران به منظور استفاده از کود حیوانی ساخته شده است، برجها اکنون مورد استفاده نیست و ویران شده ولی در عین حال ارزش این را دارد که از لحاظ معماری مورد ملاحظه و معاینه واقع شود و برخی از آنها طوری ویران شده که قسمتی از تمام ساختمان برج را می توان مشاهده کرد و دانست که معماران تا چه اندازه برای صرفه جویی در زمین استادی و مهارت به خرج داده اند، در مرکز ساختمان دو دیوار یک دیگر را به شکل زاویه ی قائمه قطع کرده و یک صلیب تشکیل داده اند هر دو دیوار مزبور و همچنین قسمت داخلی دیوارهای خارجی دارای حجره است، از هر اینچ(۲٫۵۳۹سانتیمتر) استفاده شده به طوریکه این قسمت از برج عیناًٌ شبیه سطح کندوی عسل است. درب این برج که نیمه ی ارتفاع آن واقع شده فقط سالی یک بار باز می شده وآن هم برای خارج کردن فضولات بوده است. در غیر این مواقع آن را مانند خود برج با آجر پوشانده و روی آن پوشانده می مالیدند، طرز آجر کاری پیش آمدگی لبه ی بام و مناره ها که سالم مانده است خیلی مزین و در ساختن آنها مفید بودن را مورد توجه قرار نداده اند. بعضی از آجر ها را مانند ردیف داندان و برخی دیگر را طوری ترتیب داده اند که مثلثی شکل درآمد است. دریچه های که در بالا به عنوان مدخل تعبیه شده همچنین محل خروج کبوترها شبیه طرح شطرنجی است.”
در منطقه ی رویدشت بیشترین کبوتر خانه ی موجود که تعدادی از آنهابه کلی مخروبه و تعدادی نیمه ویران است در روستای اژیه دیده می شود و متاسفانه از تمام کبوتر خانه های شهر ورزنه تنها یک کبوتر خانه باقی مانده است.

فصل دوم
معماری کبوتر خانه ها

۲-۱-کبوترخانه ها اعجاز معماری ایرانی
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب سترگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است

شاردن سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد:«کبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست.»! و «ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می شود.»!
مجموعه ی کبوتر خانه های اطراف اصفهان ، که شاردن تعداد آنها را ۳۰۰۰ بر شمرده است هم اکنون در حال نابودی است . ( به دلایل نابودی آنها اشاره خواهد شد. )
طبق آمارهایی که در سال ۱۳۶۵ از کبوتر خانه های موجود تهیه شده است تعداد انها فقط ۶۰۶ عدد، اعم از فعال و مخروبه بوده است. وضعیت کبوتر خانه های مناطق دیگر ایران ، قمشه ، نجف آباد ، خوانسار ،خمین و گلپایگان و بازمانده های آن در استان آذربایجان و یزد از این هم بدتر است.
گفتنی است از نظرتاریخ علم و معماری نیز این بناها قابل مطالعه و تأمل هستند. در این بناها که زیبایی و کارآمدی آنها چنان به هم آمیخته است که جدایی ناپذیر به نظر می آیند،ازعلومی همچون فیزیک ، ریاضیات جانورشناسی، روانشناسی جانوری و آب و هواشناسی و غیره استفاده شده است.
این کبوتر خانه ها به خاطر تنوع بسیار در شکل و اندازه و تکرار موزون آنها و هماهنگی آنها با طبیعت و زیبایی های اطراف و به ویژه بافت و فضاهای اعجاب آور و هماهنگ درونی آنها می تواند یکی از جاذبه های نادیده انگاشته ی جهانگردی در اصفهان به شمار آید.
جمع آوری فضولات کبوتران به عنوان کود ، دور کردن کبوتران از مزارع جهت جلوگیری کردن از آسیب
رساندن به مزارع و شکار کردن کبوتران و استفاده کردن از گوشت آنها از اهداف احداث این بناهاست.
قسمت عمده ی این فضولات د ر حاصلخیزی زمینهای زراعتی و مقدار کمی هم در د باغی به مصرف می رسیده است.
این فضولات در زندگی اقتصادی زارعان محلی نقش مؤثری داشته . به همین علت مهم کبوتران نزد آنها کم و بیش مقدس بوده اند.
با مروری بر نوشته های مستشرقین و جهانگردان در طی سه قرن گذشته می توان نتیجه گرفت که قدمت این برج ها به درستی معلوم نیست. ولی آنچه مسلم است از حدود ۷۰۰ سال قبل ، برج های کبوتر در اصفهان خرید و فروش می شده و حتی صاحبان آنها به علت در آمد قابل توجهی که از این برج ها عایدشان می گردیده همه ساله مبلغی به عنوان مالیات به دولت های وقت پرداخت می کردند
۲-۲-حبیب الله متحدین، کارشناس ارشد معماری
معمار ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت برانگیز و ماندگار را در این سیاره خاکی تحت عنوان کبوترخانه های ایرانی خلق کرده و چه زیبا، این هماهنگی برجهای به رنگ خاک با سیاره خاکی در وحدت از روزگاران پیش به یادگار مانده است، که حقیقتاً سزاوار است به آنها برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد.
متأسفانه کبوتر خانه های ایرانی، مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده است و این در حالی است که این برجهای زیبای کبوتران، به عنوان زیرساخت تأسیسات کشاورزی، تمامی سرای ایران را از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویریزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و نیز از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های این سرزمین (کبوترخانه ) حضوری پیوسته داشته است. تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است؛ طراحی و عملکرد کبوترخانه ها، بسیار جالب و عالمانه بوده، به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.
کبوترخانه ها مانند دژنظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است. ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه گردیده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است؛ چرا که نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است. دقت در اجرای این برجهای کبوتر، به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده، چرا که اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی نمود و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.
فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شد. آشیانه ها آن چنان زیبا و منظم با مدول های یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری (بادگیر) بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است. همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه های ایرانی شده است.
قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند. جالب توجه این که برای دقت یک اندازه بودن قطر سوراخهای کبوتر بویژه در کبوترخانه های سبک گلپایگان و خمین از تنوشه (لوله های سفالی) استفاده می شده تا سوراخها یکسان اجرا شود؛ نه بزرگتر بود که پرندگان مهاجم وارد شوند و نه کوچکتر که کبوتران بزرگتر نتوانند وارد کبوترخانه ها شوند.

دیگر از تجهیزات دفاعی کبوترخانه های ایرانی تمهیداتی بوده که در مقابل ورود گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد و نیز مار و موش اعمال می شده است. موش گرچه مستقیماً دشمن کبوتر نبوده، اما با کانال سازی در زیر پی ها، برجها را خالی و سوراخ می کرده و راهی را برای ورود سایر حیوانات شکارچی واز زیرزمین برای نفوذ مارها فراهم می ساخته است.
۳-۲-دفع دشمن در کبوترخانه ها
دیگر از تمهیداتی که ایرانیان در دفع دشمنان کبوتر و جذب کبوتران در کبوترخانه ها اندیشیده بودند عبارت بود از استفاده از بوی برخی از جانوران مانند گرگ و کفتار و بوی برخی از گیاهان مانند کندر و سراب برای محافظت کبوتران .در برخی از کبوترخانه های ایران از جمله روستاهای گلپایگان و خمین، سر گرگ و کفتار را در کبوترخانه می گذاشتند که هنوز هم تا این اواخر سرکفتاری در کبوترخانه رباط ابوالقاسم گلپایگان مشاهده می شد.
معماری زیبای کبوترخانه های ایرانی، همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست. از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید ( رزنانس) به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است. هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشم گیر است. دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه ونیز تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده. همچنین از علوم آب و هواشناسی، گیاه شناسی و سایر علوم بهره برده شده است.
۴-۲-معماری داخلی کبوترخانه ها
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به دلیل سترگی و شکوه و هم به دلیل تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
طراحی و انتخاب سایت های دایره ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می نویسد:«کبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست .این برجها را از آجر بنا می کنند و رویش را گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند.»
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند.
۵-۲-نمای داخلی کبوترخانه
شاردن جهانگرد فرانسوی که در روزگار صفوی از ایران دیدن کرده‌است می‌نویسد:
«به باور من ایران کشوری است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود… این کبوترخانه‌های عظیم، شش بار بزرگ‌تر از بزرگ‌ترین پرورشگاه‌های پرندگان ماست. در پیرامون اصفهان بیش از ۳۰۰۰ کبوترخانه شمرده‌اند.»

۶-۲-کبوترخانه ها و سیاحان خارجی
کبوترخانه ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده که به اختصار اشارتی در این زمینه خواهد شد. این بطوطه مراکشی ظاهراً اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است: او در سفر طولانی خود در حدود ۵ قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید :این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: «فیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم…»
حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه های ایرانی می پردازد. او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور که خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می شناخته است. اودرباره کبوتر خانه های ایران می نویسد « من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه های جهان در آنجا ساخته می شود. همه اینها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران.»او می نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغور» می نامند که به معنی محرک و مقوی است که میوه های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این کبوترخانه هاست.»
توماس هربرت درباره اصفهان و کبوترخانه های آن می نویسد : « اگر چه خانه های ایرانیان نظیف بود، ولی به هیچ وجه قابل قیاس با خانه کبوترانشان (برجهای کبوتر) که ظاهری عجیب دارند، نبود» «اوژن فلاندن» می نویسد: «مابین جلفا و خرابه ها، چندین برج کبوتر یافت می شود. این برجها انسان را به خود جلب می کند… خیلی بزرگ، محکم و قشنگند.»
۷-۲-کبوترخانه ها و اقتصاد
اهمیت کبوترخانه در اقتصاد ایران چنان بوده است که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم. متأسفانه عملکرد پرسود این بناهای باارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است. این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند. جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند، لذا بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی وهمکاری سازمان میراث فرهنگی کشور، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، همگی در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقاء صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم و بدانیم که:
از «راه رفتن» بهتر از بیراه رفتن است، هر چند که راه دور باشد.

فصل سوم
بررسی برج کبوتر خانه ها

۳-۱-بررسی برج های کبوتر
برج های کبوتر در پهنه ی دشتهای سر سبز یا گوشه ی باغهای اصفهان خود نمایی می کنند.
در ساختمان این برج ها غالباً از خشت خام ( خاک رس ) که در منطقه به وفور یافت می شود ‎‏‍، چنان با مهارت استفاده شده که شگفتی بیننده را برمی انگیزد( البته نقش آب و هوا را در انتخاب این نوع مصالح نباید فراموش کرد.‌ )
در داخل این برج ها مقیاس ها به طور اصولی درک میشود و نسبتهای دقیق و آرایش بسیار جالب لانه های کبوتران بیننده را به کنجکاوی وا می دارد.
۳-۱-۱- موقعیت
موقعیت برج باید طوری باشد که از هر نظر امنیت کبوتران را تأمین نموده و دسترسی به آب و دانه به سهولت امکان پذیر باشد.
۳-۱-۲-سبک
در طرح هر برج به سه مسئله توجه شده: به کار بردن حداقل مصالح ساختمانی با ایجاد حداکثر لانه های کبوتر و فضاهای ارتباطی. اگر توجه کنیم مصالح ساختمانی مصرفی در برجها غالباً از خشت خام می باشد و خشتها فقط فشار را تحمل می کنند و تحمل آنها در برابر نیروهای کششی و پیچشی حداقل است . بنابراین می توان به اهمیت طرحها و مهارتی که در کاربرد خشت به کار رفته است پی برد.
۳-۱-۳- تهویه
مسئله ی تهویه در داخل برج حائز اهمیت می باشد. داخل برج در طول سال باید از حرارت مطبوعی برخوردار باشد تا کبوتران بتوانند در شرایط مساعدی تخمگذاری کنند.
۳-۱-۴- روشنایی
با توجه به اینکه کبوتران در تاریکی دید کافی ندارد از این جهت باید روشنایی داخل برج به نحوی تأمین باشد که کبوتران به آسانی بتوانند لانه های خود را پیدا کنندو ورود و خروجشان به سهولت امکان پذیر باشد.

۳-۱-۵- ورود و خروج کبوتران
پنجره ها و برجک های مشبک در برج باید به نحوی تعبیه شده باشد، که کبوتران برای ورود و خروج ، دچار مشکل نشوند ومجبور نشوند برای یافتن لانه هایشان ذاخل برج را دور بزنند.

فصل چهارم

بررسی چند نمونه از برجهای

۴-۱-اینک بررسی چند نمونه از برجهای موجود

۴-۱-۱-برج های صحرای دستگرد

شکل

این برج از نوع استوانه ای است و دارای ۴ جرز است که نگهدارنده ی سقف هستند . پلان آن یک طبقه است و راهروهای بسیار باریکی دارد .

۴-۱-۲-برج صحرای دستگرد :
این برج در صحرای دستگرد واقع در جاده ی فرودگاه شهید بهشتی اصفهان قرار دارد .

۴-۱-۳-برج امام خمینی

این برج در ابتدای خیابان امام خمینی اصفهان قرار دارد .
نمای خارجی آن از گچ و کاهگل و نمای داخلی آن از آجر و کاهگل ساخته شده است . ارتفاع این برج ۲۵/۱۱ متر است و قطر استوانه ی بزرگ آن ۷۰/۶ متر می باشد.

۴-۱-۵-برج گورت

این برج در روستای گورت قرار دارد ، گورت روستایی از دهستان قهاب، بخش مرکزی شهرستان اصفهان است. در گورت ومزارع آن بیشترین تراکم برجهای کبوتر به چشم می خورد .
این برج دارای دو استوانه ی داخلی وخارجی است که استوانه ی خارجی آن جهت پایداری بیشتر کمی متمایل تر ساخته شده است و با ۹ عدد جرز به استوانه ی داخلی متصل گردیده و پله های آن داخل جرز ها تعبیه شده و از پایین شروع و تا پشت بام ادامه دارد و در پشت بام ۹ عدد برجک به صورت آجر کاری مشبک قرار دارد که عبور کبوتران ، تهویه و نورگیری را میسر می کنند . ارتفاع این برج متر وقطر استوانه ی بزرگ آن ۶۰/۶ متر است .

۴-۱-۶-برج ردان

این برج در ۳ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان در کنار کانال آب در قریه ی ردان قرار دارد واز نوع استوانه ای است.
پلان طبقه ی همکف و اول آن مشابه بوده و در بام آن ۱۰نور گیر وجود دارد که یک در میان مربع ودایره هستند ابعاد آجرهای آن ۴×۲۴×۲۴ سانتی متر است.
قطر برج ۳۰/۱۳ متر و ارتفاع استوانه ی بزرگ ۲۰/۱۰ متر می باشد

۴-۱-۷-برج های هزار جریب
از این برجها دو برج باقی مانده است .یکی واقع در دانشگاه اصفهان و دیگری در امتداد جنوبی خیابان شیخ صدوق این دو برج از لحاظ ساخت پیشرفته ترین برجها هستند و دارای لانه کبوترهای بیشتری هستند .

۴-۱-۸-برج دانشگاه اصفهان :
این برج باارتفاع استوانه ی بزرگ آن از زمین ۳۰/۱۳ متر است و ارتفاع کل برج ۷۰/۱۶ متر می باشد
ابعاد آجرهای آن ۴×۲۴×۲۴ سانتی متر و ابعاد لانه های آن ۲۵×۱۷×۱۷ سانتی متر می باشد .

از این برجها دو برج باقی مانده است .یکی واقع در دانشگاه اصفهان و دیگری در امتداد جنوبی خیابان شیخ صدوق این دو برج از لحاظ ساخت پیشرفته ترین برجها هستند و دارای لانه کبوترهای بیشتری هستند .

برج هزار جریب ( شیخ صدوق ) :
این برج مجموعه ای از هشت استوانه ی کوچک در اطراف یک استوانه ی بزرگ مرکزی می باشد ، اتصالات استوانه های خارجی وداخلی سختی سازه را افزایش داده و پرواز ناگهانی چند هزار کبوتر به پایداری برج آسیبی نمی رساند .
ارتفاع استوانه ی بزرگ آن از زمین ۲۰/۱۳ متر و قطر آن ۵۰/۱۳ متر است

۴-۲-امنیت کبوترخانه ها
هر کبوتر خانه مانند یک دژ نظامی باید در برابر همه ی دشمنان کبوتر که تعداد آنها کم هم نیستند مقاوم ونفوذ ناپذیر باشد .

این نفوذ ناپذیری نه تنها باید قوش ، قرقی ، جغد ، کلاغ ، گربه و روباه و تا حدی آدمیزاد را در بر می گیرد ، بلکه مار و موش را نیز شامل گردد . موش اگر چه مستقیماً دشمن کبوتر نیست اما با عمل کانال سازی خود در زیر پی ها می تواند از طریق زیر زمین راه را برای ورود مار به داخل کبوترخانه ها فراهم آورد . برای پیشگیری از ورود پرندگان مزاحم و مهاجم به کبوترخان در کبوترخانه های ایران به ویژه نمونه های گلپایگان و خمین لانه های ورودی کبوتر ( کبوتر رو ) کاملاً حساب شده وگاه بوسیله تنبوشه هایی استاندارد بنا شده اند . چنانچه کبوتررو کمی بزرگتر باشد سایر پرندگان شکاری و مزاحم به آن رخنه می کنند و اگر کوچکتر باشد کبوتران بزرگتر قادر به ورود به آن نیستند.
برای جلوگیری از بالارفتن گربه ومار در برجهای مدور به شیوه ی اصفهان از نوار و یا نوارهایی از گچ در کمر برج و در نمونه های خمین و گلپایگان و خوانسار علاوه بر این نوار از فرورفتگیهایی در نبشهای مکعب مستطیلی کبوترخانه ها و گاه تسهیلات دیگر استفاده می کنند . رنگ سفید نوار و نوارهای گچی علاوه بر زیبایی به جلب کبوتران کمک می نموده است.
احیاناً کبوتران چاهی به مرور نسبت به این رنگ بازتاب شدیدی از خود نشان داده اند . نصب تله ی مارگیر که خود به تنهایی ابداع خلاقانه ای می باشد در کبوترخانه های خمین ، گلپایگان و خوانسار نیز رایج بوده است .
امروزه در فن آوری های کشاورزی استفاده از بو وهورمون برای راندن و یا به دام انداختن حشرات مطرح می باشد .
در گذشته از این فکر برای فراری دادن برخی دشمنان کبوتر استفاده می شده است برای مثال در کبوتر خانه ها از بوی برخی جانوران مانند گرگ ،کفتار وبوی برخی گیاهان مانند کندر وسراب استفاده می شده است . در برخی روستاهای گلپایگان وخمین سر گرگ وکفتار را در کبوترخانه ها می گذاشتند
۴-۳-علل خرابی و انهدام برجها
علل گوناگونی که باعث از بین رفتن برجها شده اند را میتوان به صورت زیر خلاصه نمود:
۱ – با بررسی که در برج های اصفهان و حومه به عمل آمده ، معلوم گردید که برج ها نسل اندر نسل ، از پدر به فرزند رسیده و بیشتر آنها متعلق به ورثه ی مالکین قبلی می باشد. در موقعی که بین مالکین اختلاف بروز می نمود هر یک از شرکا بنا به مصالح خود برج را رها کرده و بدین ترتیب تعمیرات برج به موقع انجام نمی شد. عدم رسیدگی به کبوتران به ویژه دانه ریزی در فصل زمستان، باعث مهاجرت کبوتران و از فعالیت افتادن تدریجی برج می شد.
۲ – درانتخاب محل برج باید دقت شود که اطراف آن سروصدای زیادی نبوده و صحرا برای دانه خوردن وجود داشته باشد.در یک قرن اخیر به علت گسترش شهرها و دهات و ازدیاد جمعیت و سروصدای وسایط نقلیه، تعداد زیادی از این برجها به علت مهاجرت کبوتران از فعالیت باز مانده اند. در این مورد می توان برجهایی که در اطراف جاده های جدید الاحداث قرار گرفته اند، نام برد.
۳ – به علت ترقی بی رویه ی قیمت زمینها و تبدیل زمینهای زراعتی به مسکونی، ایجاد واحدهای صنعتی و مسکونی ، بهره برداری تعدادی از برج ها را غیر ممکن ساخته ، حتی در بعضی موارد دیده شده که برجهایی را به علت فوق تخریب کرده اند.
۴ – با اینکه تیراندازی در محدوده ی ۵۰۰ متری برج ها ممنوع می باشد ، باز هم شکارچیان خطر بزرگی محسوب می شوند و عامل فرار کبوتر ها و متروک شدن برج ها می شوند.
۵ – برج بایستی در زمستان که دانه و غذا برای کبوتران پیدا نمی شود ، دانه ریزی شود. این از وظایف مالک است که فراموش شده است و باز عاملی برای مهاجرت کبوتران می شود.
۶ – ساختمان برج به ویژه فضای داخلی لانه های کبوتران باید به نحوی باشد که کبوتران با کمال آرامش در آن به تولید نسل بپردازند . هوای داخلی برج مرطوب بوده و گرمای لازم را جهت سکونت کبوتران داشته باشد. به تجربه ثابت گردیده ، برج هایی که سرد هستند به ندرت کبوتر به خود جذب می کنند.
۷ – برجها را باید حتی الامکان از آفت حفظ نمود. آفت اکثر برجها مار، شاهین ، باز، بوف، نوعی موش و خانه ی لک لک می باشد. مارها در بیشتر برجها رخنه می نمایند و برای جلوگیری از ورود آنها به داخل برج ، از کمربند گچی که به اصطلاح محلی ، شال گچی نام دارد باید استفاده شود و این کمربند در تمام برجها دیده می شود . چنانچه مار بخواهد از آن عبور کند به علت صافی سطح گچ به پایین می افتد. ولی اگر سوراخی در برج وجود داشته باشد مار به داخل برج نفوذ می کند و در مدت کوتاهی باعث از بین رفتن تعداد زیادی کبوتر می شود. دراین مورد تدبیری وجود داشته، به این صورت که درظرفی مسطح که لبه ی آن هم سطح کف بوده ، شیر می ریخته اند واطراف آن را به صورت حلقه ای، پودر آهک. مار به خاطر علاقه ی زیاد به شیر از روی آهک رد می شود . مالیده شدن آهک به بدنش باعث مرگ او خواهد شد.
۸ – درحال حاضر به علت وجود کودهای شیمیایی و دیگر کودها استفاده از کود کبوتر خانه ها با توجه به هزینه ی گزاف آن مقرون به صرفه نبوده و از این جهت مالکین و یا کشاورزان حاضر به نگهداری و آبادانی و حتی تعمیر برجها نمی باشد.
۹-یکی دیگر از علل خرابی برجها عدم رسیدگی به تعمیرات برجها، نفوذ آب از صحراهای اطراف به پی برجها و برف و باران و نداشتن شیب مناسب و ناودانهای مربوط به بام برج می باشد

فصل پنجم
اعجاز معماری ایرانی در ساختار کبوترخانه ها :
معماران ایرانی به دلیل نگاه عالمانه به اقلیم و علم زیست شناسی، عجایبی حیرت انگیز و ماندگار با عنوان کبوتر خانه های ایرانی خلق کرده اند که حقیقتا سزاوار است به آنها به عنوان آثاری برتر از عجایب هفتگانه عالم نگاه کرد.

کبوتر خانه های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده اند این در حالی است که این برجهای زیبای کبوتران به عنوان زیرساخت تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد و میبد و برخی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادیهای این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.

تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوتر خانه ها را در خود جای داده است.

طراحی و عملکرد کبوتر ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت برانگیز بوده است.

کبوتر خانه ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده است.

ساختار معماری کبوتر خانه به گونه ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برجها راهی نبوده است زیرا نحوه ساخت این کبوتر خانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می کرده است.

فضای داخلی کبوتر خانه ها گاه محل اجتماع بیش از ۲۵ هزار کبوتر بوده است

دقت در اجرای این برجهای کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوتر خانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی کرد و کبوتر خانه خالی از حضور کبوتران می شد.

فضای داخلی کبوتر خانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود ۲۵ هزار کبوتر می شد.
آشیانه ها آنچنان زیبا و منظم با مدولهای یک شکل و از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.

همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوتر خانه های ایرانی شده است.

قطر سوراخهای ورودی کبوتران به داخل برجها به اندازه ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

معماری زیبای کبوتر خانه های ایرانی همراه با عملکرد اقتصادی آن یعنی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده در جهان بر کسی پوشیده نیست.

از علوم دیگر در ساخت برجهای کبوتر همچون استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود ۱۴ هزار تا ۲۵ هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را به دنبال دارد، عالمانه بهره برده شده است.

هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیبا شناختی آن چشمگیر است.

دانش جانورشناسی و روانشناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.
معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی کرده است.
ساخت کبوترخانه یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.
برج کبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل کنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقشهای ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.
برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی پناه و هم به جهت استفاده ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می کردند قابل توجه است.

قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می گردد و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
این برج به صورت استوانه ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است که مانع تردد مارها به داخل برج می شود ولی در برجهای مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل انجام شده و زمانی که کبوتران احساس خطر می کنند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می شود و برای رفع این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد کرده اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری می کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگرهای و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگیهای برج کبوترخانه میبد است.
ساخت کبوترخانه، یکی از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان است که در استان یزد دو کبوترخانه میبد و کسنویه باقی مانده است.
پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان مناطق کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی که کبوترخانه نامیده می شد، در اطراف آبادیها می ساختند.
کبوترخانه ها و سیاحان خارجی
کبوترخانه های ایرانی مورد توجه بسیاری از سیاحان و گردشگران خارجی بوده و ابن بطوطه مراکشی ظاهرا اولین سفرنامه نویسی بوده که درباره کبوترخانه ایرانی سخن گفته است.

او در سفر طولانی خود در حدود پنج قرن قبل (۴۷۷ سال پیش) می گوید: این کبوترخانه ها را بین راه قریه فیلان و اصفهان دیده است: “قیلان قریه بزرگی است که بر روی رودخانه عظیمی ساخته شده و در کنار آن مسجد زییایی وجود دارد. آن روز تیر از وسط باغها و آبها و روستاهای زیبا که برجهای کبوتر زیادی داشت به مسیر خود ادامه دادیم و پسین روز به اصفهان رسیدیم…»
علاوه بر ابن بطوطه در قرنهای بعد نیز سیاحان بسیاری راجع به برجهای کبوترخانه اصفهان و یزد مطالب بسیاری نوشته اند.

عملکرد پرسود کبوترخانه ها در کشاورزی مغفول مانده است
کبوترخانه در گذشته در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار بوده اند به نحوی که غازان خان مغول در کنار سایر اقداماتی که برای احیای کشاورزی ایران انجام داد، فرمانهایی برای حفظ و بازسازی و نگهداری کبوتران و کبوترخانه ها صادر کرد و بی انصافی است که از این همه دانش و تحصیل این آثار بی بهره باشیم و هیچ کاری در خور عظمت آنها انجام ندهیم و هر روز شاهد فروریختن این مواریث فرهنگی و هنری باشیم.
متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.

این بناهای شگفت آور، کارخانه ساخت مرغوبترین کود شناخته شده جهان هستند.

جهانیان ایرانیان را حساس ترین انسانهای جهان معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند به همین دلیل بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برجهای دل انگیز کبوتران که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی و همکاری سازمان میراث فرهنگی، سازمان ایرانگردی و جهانگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمانهای مرتبط، در حفظ این آثار اعجاز برانگیز معماری که زیرساخت ارتقای صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم.

منابع:
سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، جلد اول، تهران ۱۳۵۹، بنگاه ترجمه و نشر کتاب
لطف الله هنرفر، اصفهان در دوره جانشینان تیمور، تهران ۱۳۵۵، انتشارات مجله هنر و مردم
عباس بهشتیان، بخشی از گنجینه آثار ملی، اصفهان ۱۳۴۲، بی ناشر.
مرتضی فرهادی، ایران زمین، شماره چهار و پنج، تابستان ۷۲- معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

فهرست مطالب
مقدمه
فصل اول
۱-۱-معرفی کبوتر خانه
۱-۱- شکل نمای سقف کبوتر خانه
۱-۲-کبوتر خانه ها
۱-۲-شکل کبوتر خانه ورزنه
فصل دوم
معماری کبوتر خانه ها
۲-۱-کبوترخانه ها اعجاز معماری ایرانی
۲-۲-حبیب الله متحدین، کارشناس ارشد معماری
۳-۲-دفع دشمن در کبوترخانه ها
۴-۲-معماری داخلی کبوترخانه ها
۵-۲-نمای داخلی کبوترخانه
۶-۲-کبوترخانه ها و سیاحان خارجی
۷-۲-کبوترخانه ها و اقتصاد
فصل سوم
۳-۱- بررسی برج کبوتر خانه ها
۳-۱-۱- موقعیت
۳-۱-۲-سبک
۳-۱-۳- تهویه
۳-۱-۴- روشنایی
۳-۱-۵- ورود و خروج کبوتران
فصل چهارم
بررسی چند نمونه از برجهای
۴-۱-اینک بررسی چند نمونه از برجهای موجود
۴-۱-۱-برج های صحرای دستگرد
۴-۱-۲-برج صحرای دستگرد :
۴-۱-۳-برج امام خمینی
۴-۱-۵-برج گورت
۴-۱-۶-برج ردان
۴-۱-۷-برج های هزار جریب
۴-۱-۸-برج دانشگاه اصفهان :
برج هزار جریب ( شیخ صدوق ) :
۴-۲-امنیت کبوترخانه ها
۴-۳-علل خرابی و انهدام برجها
فصل پنجم
اعجاز معماری ایرانی در ساختار کبوتر خانه ها
فضای داخلی کبوتر خانه ها
کبوترخانه ها و سیاحان خارجی
عملکرد پرسود کبوترخانه ها در کشاورزی