عشایر

 

عشایر

 

 

مقدمه:

از آنجا که زندگی ایل نشینی بیش از هر چیز با جنبه های مختلف طبیعت و محیط زیست و شرایط اقلیمی زیستگاه های کوچندگان در ارتباط است. آشنایی با صنعت توریسم و تورگردانی پیرامون عشایر یکی از پدیده های بسیار موفق در جهت توسعه توریسم عشایر خواهد بود و همراه با این واژه با طبیعت و زندگی ایلی و عشایری کوچرو به طور اختصار در کشور و به طور اجمال در استان ایلام آشنا می شویم. لذا در جهت نیل به اهداف بهتر است با آنچه که پیرامون زندگی عشایری است آشنا شویم. و در نهایت با ارائه طرح ها و پیشنهادات سازنده توریسم عشایر و نگاه به آن را به عنوان الگویی مناسب سرلوحه قرار دهیم و در جهت این امر کوشا باشیم. نگارنده این مطالب که خود در میان ایل و تبار استان ایلام بزرگ شده است طبعا با قومیت ها ، ایلها و عشایر و نحوه زندگی عشایر و جاذبه های آن آشنایی دارند و با توجه به تجاربی که در این راستا اندوخته اند و به لحاظ عشق و علاقه به فرهنگ توریسم مطالبی را تقدیم می دارد.

تعریف:

ایل: واژه ای است ترکی مفعولی که هم به جای صفت به کار می رود. و معنی آن صلح ، قوم، طایفه، ملت ، رعیت و مردم است. این لغت از عهد مغول در تاریخ ایران مکرر به کار گرفته و ایلی به معنی متابعت نیز استعمال می شود.

به زبان سامی ایل به معنی خدا می باشد. و ایل ریشه سامی واژه الله (صورت اختصاری کلمه عربی الا له) است که مفهوم خدا را می رساند. همچنین واژه ایل به زبان اروپایی NAMADE    گفته می شود که از زبان یونانی گرفته می شود و به معنی چرانیدن و کسانی که در جستجوی مرتع می باشند آمده است.

لغت عشیره:

مترادف ایل می باشد. این واژه عربی است و به معنی برادران و تبار و نزدیکان از جانب آبا(پدران) می باشد و جمع آن عشایر و عشیره است.

عشیره:

اسم فارسی مأخوذ از عربی به معنی خویشان و نزدیکان و تبار اهل خانه و قبیله و طایفه است.

در گذشته عشایر کوچ نشینی را چوپان می نامیدند. ولی امروز این نام فقط به چوپانان زاگرس شمالی و کردستان اطلاق می شود. در قرون وسطی هم به چادر نشینان ایران کرد می گفتند.

کوچ نشینان:

ابن خلدون می نویسد. مردمی که معاش خویش را از راه دور پرورش چارپایان مانند گاو و گوسفند به دست می آورند ناگزیرند برای جستجوی چراگاهها و آماده کردن حیوانات خود در حال حرکت و بیابان گرد باشند. زیرا آمد و شد از سویی دیگر برای ایشان شایسته تر است و آنان را گوسفند دار یا مال دار می گویند.

دکتر کاظم ودیعی بر این باور است که زندگی کوچ نشینی اساسا و عمدتا مبتنی بر دام داری و    رمه گردانی و به طور کلی پرورش دام است.

تعداد عشایر و ایلات ایران زیاد است و آداب ورسوم و طرز معیشت آنان نیز با یکدیگر اختلاف بسیار دارند ولیکن به طور کلی کوچ مرتب سالیانه بین ییلاق و قشلاق و دوری و برکناری از لوازم تربیت مدنی و زندگی در سیاه چادرها و تربیت معاش از اوصاف مشترک است.

مردم کوچ نشین مهم ایران عبارتند از : قشقایی، زابلی، بختیاری، ترکمن، بلوچ  و کرد که می توان عشایر عرب را هم در مناطق جنوبی خوزستان نام برد.

مسکن کوچ نشینان:

سکونتگاه کوچ نشینان ایران در هر منطقه تابع شرایط جغرافیایی ، آب وهوا میزان بارش و بالاخره مواد ساختمانی موجود در منطقه است . مساکن کوچ نشینان دارای سه نوع اصلی و اساسی است ، عبارتند از :

الف) مساکن عمومی : که همانند خانه روستاییان می باشد . خشت ، گل و سنگ قسمت اصلی ساختمان را تشکیل می دهند و چوب و حصیر و شاخ وبرگ درختان سقف آن را می پوشاند .

ب) مساکن ابه ای: اماکن سنتی ترکمنان ( درشمال غربی خراسان) و شاهسونها در شمال شرقی آذربایجان که در اصطلاح ابه obe نامیده می شود. ضمن شباهت کلی تفاوتهایی نیز با هم دارند. ابه ها که به هنگام کوچ به سهولت جمع شده و آماده جابجایی می گردد دارای اندازه های مختلفی است.

ج) سیاه چادر: سیاه چاد ردر بین بیشتر کوچ نشینان مخصوصا” عشایر غرب ، مرکزی و جنوب شرقی ایران عمومیت دارد و با وضع زندگی متحرک آنان تطابق داشته و حجم مسکونی آن با موقعیت اجتماعی رئیس خانوار در ارتباط است. جنس سیاه چادر از موی بز است و هنگام باریدن بارش به داخل آن نفوذ نمی کند.

قلمرو ایلی: به مقدار زمین که تحت عناوین مرتع ، زمین آبی ، زمین دیمی، کوه و کوه چر در اختیار کوچکترین واحد ایلی از نظر تولید و  مصرف قرار دارد اطلاق می گردد. زمین هایی که کوچ نشینان در اختیار دارند از دو منطقه گرمسیری و سردسیری تشکیل گردیده است.

ایل راه: جاده ای که مسیر سرد سیر کوچ نشینان را به مسیر گرمسیر متصل می نماید ایل راه نامیده می شود.

اقتصاد کوچ نشینان: بر اساس پرورش دام استوار است که در جنب آن کشاورزی و صنایع دستی هم دیده می شود.

کوچ نشینان از لحاظ مواد خوراکی  وابسته به محصولات دامی خود می باشند. صنایع دستی کوچ نشینان وابسته به محصولات  دامی است. که عبارتند از : پشم ، پوست ، کرک ، شاخ و روده که در محل به دست می آید

ــ ییلاق : محدوده زیست و قلمرو جغرافیایی که عشایر تمام یا قسمتی از تابستان را در آن می گذرانند ییلاق یا سردسیر می گویند.

قشلاق : محدوده زیست و قلمرو جغرافیایی که عشایر تمام یا قسمتی از زمستان را در آن می گذرانند قشلاق یا گرمسیر می گویند.

پراکندگی عشایر

از نظر جغرافیایی ایلات و عشایر ایران در بخشهای مشخصی از کشور پراکنده اند و سکونت گاههای آنها قلمرو سیاسی مورد تصرف آنهاست که در طول تاریخ همواره ثابت نبوده و با شدت و ضعف حکومت مرکزی و همسایگان آنها نوسان داشته است . اگر قلمرو عشایر سراسر ایران را در نظر گرفته و به مقایسه فرهنگ سنتی آنها بپردازیم اختلاف آشکاری را مشاهده می کنیم . مثلا” شاهسونهای شمال آذربایجان با کردهای کردستان و هر دو با قشقائیها و همگی با بختیاریها وجه تمایزهایی دارند. زیرا هر کدام در محیط جغرافیایی خاصی رشد نموده و دارای فرهنگ مخصوص خود شده اند . شهرکهای عشایری مراکز مبادله سنتی عشایر است که دسترسی عشایر بدان سهولت انجام می پذیرد . مثلا” در عشایر شاهسون «گرمی» دارای چنین نقشی است دشت لالی نزدیک مسجد سلیمان چنین نقشی برای بختیاریها در گرمسیر دارد.

تعداد خانوار و جمعیت عشایر ییلاق و قشلاق استانهای کشور 0جمعیت عشایر دهستانهای کل کشور ) آمارنامه 1377- مرکز آمار ایران- سرشماری اجتماعی اقتصادی عشایر کوچنده

ردیف	نام استان	عشایر ییلاق		عشایر قشلاق
		خانوار		خانوار	مرد و زن
1	آذربایجان شرقی	13572	84184	33/83	52001
2	آذربایجان غربی	13809	109717	14448	114617
3	اردبیل	6633	45638	10778	72213
4	اصفهان	7604	50135	600	3363
5	ایلام	8124	62112	9858	74255
6	بوشهر	—	—	3046	19093
7	تهران	1194	6541	787	4921
8	چهارمحال و بختیاری	19561	132331	7931	50843
9	خوزستان	6923	43894	25983	174993
10	رنجان	549	3834	704	4542
11	سمنان	1823	9975	2695	1448
12	سیستان و بلوچستان	14499	84205	15819	92964
13	فارس	23031	145988	26334	169554
14	قزوین	240	1514	222	1483
15	قم	2	10	169	1205
16	کرمان	21935	129904	20692	122586
17	کرمانشاه	10898	73879	9976	67526
18	کهکیلویه و بویراحمد	13479	92951	11740	80404
19	گلستان	126	804	1723	10772
20	گیلان	342	2237	372	2416
21	لرستان	15933	106606	11351	76167
22	مازنداران	553	2727	45	210
23	مرکزی	771	4961	604	3752
24	هرمزگان	206	1193	1459	8507
25	همدان	1405	9173	150	956
26	یزد	—	—	38	38

 

اوضاع تاریخی و جغرافیایی استان ایلام

استان ایلام با وسعتی معادل 19044 کیلومتر مربع  در حد فاصل استانهای خوزستان ، کرمانشاه، لرستان به طول مرزی 420 کیلومتر مرز مشترک با عراق قرار دارد. این استان دارای جنگل های انبوه در قسمتهای کوهستانی و دشتهای وسیع در نواحی جنوبی می باشد. شهرستانهای استان عبارتند از ایلام، مهران، دهلران، شیروان چرداول، ایوان و دره شهر و آبدانان می باشد.استان ایلام حدود 580 هزار نفر جمعیت دارا و زبان مردم ایلام کردی ، لری ، لکی و درقسمتهایی از دهلران عربی می باشد. استان ایلام دارای رودخانه های پرآب و مناظر طبیعی بدیع می باشد. این استان علاوه بر  مواهب طبیعی و خدادادی دارای آثار طبیعی و تاریخی فراوانی از جمله تپه های تاریخی ، قلاع باستانی، کاخها و آتشکده های تاریخی و قبور باستانی با آثار تاریخی و فرهنگی و زیارتی شامل زیارتگاهها و اماکن متبرکه می باشد . شهرهاتی باستانی در دره شهر و شیروان و آثار تپه های تاریخی و آبدانان و نیز آثار طبیعی فراوان شامل غارها و آبشار ها و آبهای گرم تلفیقی از طبیعت و تاریخ است که در استان به وفور یافت می شوند.آثار فرهنگی و اجتماعی از جمله زندگی عشایری و چادر نشینی در بخش هایی از استان هم به اهمیت این موضوع افزوده است.

ایلات و عشایر استان ایلام

• ایل ملکشاهی
• ایل خزل
• ایل شوهان
• ایل کرد
• ایل هلیلان و زردلان
• ایل کلهر ایوان
• ایل ارکوازی
• عشایر عرب منطقه ایلام
• طوایف کوچک و بزرک استان ایلام که تعدای از آن عبارتند از : طایفه دهبالایی – طایفه پنجستون – طایفه میشخاص و طایفه های دیگر استان

طوایف بعضا” به ایلات و عشایر دیگر وابسته و هم نگره یا هم اتحاد هستند.  طوایف زیادی در ایلام وجود دارند که اکثرا” علاوه بر روستا نشینی و شهرنشینی کوچنده هم می باشند که از ذکر نام آنها صرف نظر می شود.مهمترین عشایر ایلام که به پرورش دام اشتغال دارند و زندگی سیاه چادری هم در آنها رواج دارد عبارتند از عشایر دهلران، عشایر آبدانان عشایر ملکشاهی مهران – عشایر خزل در منطقه شیروان چرداول ، دشت صالح آباد و مهران و ایوان و دهلران به دامداری و پرورش دام و تولید مواد لبنی و دامی اشتغال دارند.این عشایر  در ایام زمستان و فصولی از سال در داخل کپر و یا سیاه چادر عشایر یا سیاه مال زندگی می کنند. و در ایام پاییز و یا بهار هم در سرپناهی به نام کولا استقرار پیدا می کنند و در کنار آن به دامپروری اشتغال دارند.

بیشترین پرورش دام در استان انجام می گیرد و عشایر استان حدود 3 میلیون رأس دام و در کنار سیاه چادر خود در مناطق ییلاقی و قشلاقی استان ایلام پرورش می دهند. سیاه چادر به عنوان بهترین و زیباترین سرپناه یا منزل عشایری استان ایلام به سبک خاصی توسط استادان هنرمند ایلامی تهیه و تدارک دیده می شود و خود منظره زیبا را به وجود می آورد. در منطقه آبدانان، میشخاص، دهلران، مهران و صالح آباد و منطقه ایوان و شیروان چرداول وقتی طوایف در کنار همدیگر سیاه چادر ها را به پا می کنند منظره ای بدیع را به وجود می آورند که در نوع خود بی نظیر است. علی الخصوص هنگامی که دامها در استراحت و کنار منزل و یا در دامن طبیعت به چرا مشغول هستند منظره دو چندان زیبا می شود.

داخل سیاه چادرها به دو قسمت بوسیله دیوار نازک چیق یا چیت از همدیگر مجزا می شود . بخشی از داخل سیاه چادر به نام دیوان خان شناخته می شود که محل پذیرایی میهمانان است .

ــ صنایع دستی مانند گلیم ، خورجین ، چیت یا چیق ، قالیچه ، تخته سیاه چادر ، توسط عشایر کوچرو تهیه می شود.

ــ غذاهای محلی عشایر ایلام عموما” عبارتند از ماست و روغن حیوانی ، آش ، شله ، ترخینه ، گرده ، حلوا ، قله .

ــ لباس عشایر ایلام در بخش زنان شامل سخمه ، کلنجه ، حبر و گلونی و سربند مناسب زنان و یز چادر سیاه به نام عبا است.

لباس مردان عشایر کوچرو ایلام عبارتند از شلوار کردی یا شلوار جافی ، پیراهن دو جیب ، کلاش یا گیوه و لچکو لباس چوبان نیز علاوه بر لباس فوق الذکر شامل کلاه ، لچک ، فرنجی «فرجی» ، کَرَک و بالدار است.

ـــ موسیقی و سرودهای عشایر : عبارتند از نی دوزله ، فلوت ، بلور یا نی تک زله و انواع نواهای مهم نیز گورانی یا کِزه است که به صورت تک خوانی ، دونفره ،کُورکه کورک ، غریبه چَرّ ، لکی ، حیوانی چر و … اجرا می شود. کمتر عشایر کوچنده ای پیدا می شود که نتواند که سرود و آواز کردی بخواند . آواز گورانی بسیار دلنواز است و در نوع خود بی نظیر می باشد این آواز نیاز به آلات موسیقی ندارد و از آواهای محلی دوران مادها است که در تاریخ به یادگار مانده است.

مسیر عشایر استان ایلام

ـــ ایلام علاوه بر حفظ بافت ایلی و عشایری و کوچندگی سالانه پذیرای دهها هزار رأس گوسفند و صدها خانوار عشایری کوچرو از استانهای کرمانشاه ، همدان و لرستان شامل طوایف جمیر ، زنگنه ، ترکاشوند می باشند

مسیر شماره 1 عشایر کوچنده استان

این مسیر از کرمانشاه به گردنه قلاجه ، ایوان ، ایلام ، صالح آباد ، مهران ، دهلران ، موسیان تا دشت عباس در دهلران ادامه دارد و زمان ییلاق به قشلاق از مهر هر سال شروع شده و زمان قشلاق به ییلاق از اسفند ماه تا چند ماه از سال ادامه دارد .

مسیر شماره 2 عشایر کوچنده استان

از پلدختر به دره شهر ، آبدانان ، نواحی بدره ، نواحی دهلران که شامل طوایف لر و لرستانی می شود.

مسیر شماره 3 عشایر کوچنده استان

از شیروان چرداول به سمت ایلام و صالح آباد تا ناحیه مرزی کوه میمک در مرز ایران و عراق ادامه دارد که ییلاق آن در ایام تابستان و پائیز در ایلام و شیروان چرداول و قشلاق آن در ایام زمستان در منطقه دشت لِگ و صالح آباد است.

مسیر شماره 4 عشایر کوچنده استان

از ایلام شامل طوایف ایلام و پنجستونی و کلاه پهن می باشد و تا صالح آباد ، گلنجستان، گره چقا ، گلم زرد و شینو ، دِرگ بان صالح آباد در ییلاق و قشلاق ادامه دارد.

 

مسیر شماره 5 عشایر کوچنده استان

عشایر آبدانان به سمت دهلران

مسیر شماره 6 عشایر کوچنده استان

عشایر ملکشاهی و میشخاص به نواحی مهران و تا حدود مرزی ایران و عراق است.

مسیرهای فوق الذکر در هنگام اسکان کوچ و فصل حرکت کوچ بسیار جذاب و دیدنی بوده و از جهت گردشگری بسیار قابل توجه است زیرا کوچ به صورت گله های حیوانات باری شامل اسب و قاطر و گله های گوسفند در حرکت بوده و مردمان عشایر در پی ،نها در حرکتند.

شاید در طول سال چند ماهی از سال مسیرهای متعدد استان محل حرکتی عشایر کوچنده با منظره ای بدیع و زیبا است.

پیشنهادات و راهکارهای توریستی منطبق با نگاه به توریسم عشایر استان ایلام

ـــ تنظیم و اعلام تاریخ بازدید از جاذبه های کوچ به علاقه مندان گردشگری و دفاتر توریستی

ـــ فیلمبرداری بطور مستند در مسیر عشایر کوچرو و آشناشدن با زندگی آنها

ـــ توقفهای کوتاه مدت به شکل بازدید از زندگی چادر نشینی

ـــ بازدید از حرکت گله های کوچنده در مسیرهای اصلی استان در فصول متعدد

ـــ آشنا شدن با فرهنگ عشایر و جاذبه های بدیع آن و نیز آشنایی با زنان و مردان عشایر به عنوان انسانهای استوار که دائم با طبیعت است و پنجه نرم می کنند

ـــ برنامه ریزی برای هر چه بهتر زیستن و زندگی آنها از طریق مراکز عشایری و سازمانهای متولی

ـــ برنامه ریزی برای بازدید از زندگی عشایر در فصل اسکان زمستانه و تابستانه آنها

ـــ همکاری با امور عشایری استان ایلام بمنظور برنامه ریزی توریستی

ـــ برنامه ریزی توریستی در قالب عشایر ، طبیعت ، تاریخ و ارتباط آنها در برنامه ای خاص بمنظور بازدید از مناطق

ـــ جذب ایرانگردان و جهانگردان به استان برای بازدید از زندگی عشایر و عشایر کوچنده

ـــ آشنا نمودن گردشگران با صنایع دستی ، تولیدات عشایری ، مسکن عشایر ، پوشاک ، نوع خوراک و ورزشهای بومی و محلی عشایری

نتیجه :

در یک برنامه ریزی خاص و طرح مسیرهای گردشگری ، زمان و مکان حرکت عشایر ، همکاری فی مابین سازمان امور عشایری و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری می توان عامل جذب و جلب گردشگران به استان ایلام برای بازدیدهای عشایری که استان ایلام جزو بهترین مناطق دامپروری و عشایری کشور است برنامه ریزی نمود و در کنار این بازدیدها علاوه بر اشتغال مستقیم تعدادی شغل بطور غیر مستقیم بوجود آورند و بدین بهانه در رونق گردشگری ایلام از جهت تاریخی و طبیعی افزوده و زندگی ساده و صادقانه عشایر را به مردم کشورمان معرفی نماید.

منابع و مأخذ

1-  افشار سیستانی ، ایرج مقدمه ای بر شناخت ایلها و چادرنشینان و طوایف عشایری ایلام جلد 1و2

2-   دکتر صفی نژاد ، جواد ، عشایر مرکزی ایران ، 1375

3-  مرکز آمار ایران ، سرشماری اجتماعی اقتصادی عشایر کوچنده 1377

4-  درخشنده ، صید محمد ، عروس زاگرس 1373