کودکان؛ فراموش شدگان فضای شهری

نادیده گرفتن عادتمان شده است، حتی اگر پای کودکانمان در میان باشد، چون کودکان زبان اعتراض ندارند. این روز ها که زندگی آپارتمان نشینی بچه ها را همچون زندانیانی در قفس محبوس کرده است و دیگر فضایی را برای بازی در کوچه و حیاط یافت نمی کنند، باید برای شهرزادگان کوچکی که ناتوان از دفاع حقوق خود هستند، فضاهایی ویژه همچون پارک ها و بوستان های ایمن و سالم را برای تفریح و بازی در نظر گرفت. اکثر کار شناسان شهری اظهار میدارند که شهر باید انسان محور باشد. کودک جزیی از جامعه انسانی شهرنشین و توجه به او از اصول شهرنشینی است. اما همچنان این جملات شعاری است و حضور این شهروندان کوچک در شهرهای ما چندان جدی گرفته نمی شوند و متأسفانه در حوزه ضوابط و مقررات معماری و شهرسازی نیز نتوانسته ایم آنچنان که لازم بوده، اقدام کنیم.
در شهرسازی سنتی ما به دلیل هویت مندی و احساس تعلق ساکنان به فضا، کودکان به راحتی می توانستند فضای مورد نیاز خود را برای بازی بیابند. کودک و کودکی معنایی دیگر داشت. آن روز ها، کودکان را از طبیعت که جزئی از آنند جدا نمی کردند و کسانی از ارگان ها، شبانه، باغ های سیب  و گلابی را که سال های سال با سخاوتی شگرف دور و بر خود را معطر و هوا را تلطیف می کردند و برای تفریح و گذراندن اوقات فراغت کودکان آغوش گشوده بودند، نابود نمی کردند. اما امروزه محدودیت های فضایی و تغییر شیوه زندگی موجب شده تا روش بازی کودکان کاملاً متفاوت از نسل قبل شود. طراحی شهرهای ما حتی برای زندگی روزمره بزرگسالان سالم نیز به سختی جوابگوست؛ تا چه رسد به کودکان که به دلیل شرایط سنی، جسمی و روحی ویژه، تفاوت های آشکاری با سایر شهروندان دارند!
رشد شخصیت از تولد آغاز می ‏شد و بازی در آن نقش مهمی دارد. کودکان در حین بازی، احساس‏ ها، آرزو ها، رؤیا ها و تخیلات خود را بروز می ‏دهند. همچنین، ترس‏های پنهانی، تنش‏های عصبی و تردیدهای خود را در عمل بیان می ‏کنند. این روند جداسازی با نیازهای کودکان همخوانی ندارد. کودک در تماس و برخورد با بزرگتر ها و غریبه‏ ها و غیر همجنس خود، فعال تر و مسئول‏ تر شده، دانش و تجربه بیشتری می ‏اندوزد.
بیشتر اماکن مسکونی و بویژه آپارتمان‏های مجتمع‏ های بزرگ امروزی ما فاقد فضای بازی کودک هستند و در عین حال از طبیعت سرشار از هیجان که مطلوب کودکان است و برای رشد و سلامت جان و تن ضرورت دارد، دور افتاده‏ اند. کودک در توالی زمان و مکان است که دارای هویت و شخصیت می ‏شود. حال اگر این کمبودهای کلی در ارتباط با نیازهای کودکان در طراحی خانه‏ ها، برطرف نشود، دست کم باید در طراحی فضاهای محله ‏ای به خدمات عمومی، محوطه سازی، وسایل بازی و تفریح کودکان توجه شود. زیرا بازی، طبیعی ترین شکل تمایل کودک برای تماس و برخورد با دنیای اطرافش است.
اکثر کلانشهرهای ما از جمله تهران، اصفهان، کرج و… با دارا بودن جمعیتی میلیونی از کمبود فضاهای تفریحی و سرگرمی رنج می برند و در این میان، کودکان با کمترین سرانه موجود، دوران شاد کودکی خود را در محدودیت می گذرانند. با توجه به اینکه اغلب شهروندان ناچارند برای بهره مندی از امکانات تفریحی و سرگرمی مناسب و ایمن ، مسافت های طولانی را در این شهرهای بزرگ بپیمایند، مدیران و مسئولان این شهر ها با افتخار خبر از افتتاح بزرگ ترین شهربازی های طبقاتی و مدرن کشور با سرمایه گذاری بخش خصوصی را می دهند. غافل از اینکه آن ها خود مسبب اصلی انتقال شهروندان خردسال از فضای بسته آپارتمان به فضاهای سرپوشیده مدرن دیگر هستند.
گویی آن ها ترجیح می دهند به جای اختصاص این زمین ها به فضای بازی، با تغییر کاربری اراضی، برج های تجاری چند طبقه سودآور در آن ها بنا کنند و جهت خالی نبودن عریضه، طبقه انتهای این بنا ها را (که معمولا از مرغوبیت تجاری کمتری برخوردار است) با افتخار به کودکان جهت انجام بازی های مصنوعی اختصاص دهند. پس این کودکان کجا گروه تشکیل دهند؟ کجا قایم شوند؟ و در چه مکان مناسب و راحتی اسرارشان را به هم بگویند؟

کودکان بنا به اقتضای سنشان باید امکانات فراز و نشیب را در اختیار داشته باشند. باید بتوانند در خاک غلت بزنند و سرما و گرما را احساس کنند. سایه و نور را و همچنین فصل‏ ها و به طور کلی توالی زمان را درک کنند. این ها همه واقعیت‏های بنیادی اما تلخی است که با وجود این همه پتانسیل  و زمین های سبز و باز شهری برای احداث زمین  بازی ایمن، در مورد کودکان نادیده گرفته می شود.
از سوی دیگر، به دلیل آثار مخرب پارک های سرپوشیده از جمله سروصدای بیش از اندازه، عدم فضای کافی برای دویدن و فعالیت فیزیکی، عدم تهویه مناسب، بازی های خشن کامپیوتری و از همه مهم تر مصنوعی بودن هیجانات ایجاد شده در کودکان به دلیل دوری از فضای باز طبیعی و نزدیکی فست فود ها به محیط بازی کودکان، اکثر خانواده ها ترجیح می دهند که از فضای ساده پارک ها و بوستان ها برای تفریح کودکان استفاده کنند که متأسفانه قریب به اتفاق شهر ها در این زمینه بسیار فقیر هستند. البته در طول سال های گذشته با توسعه و بهسازی فضای بازی کودکان در پارک ها و بوستان ها بخش اندکی از این کمبود ها مرتفع شده است اما هنوز هم توجه ویژه به کودکان و فضاهای مربوط به آن ها امری اجتناب ناپذیر است.
شایان ذکر است که تنها ساخت بوستان ها و قرارگیری تعدادی وسایل بازی در آن ها کافی نیست. زیرا وسایل بازی و اخیراً کف پوش های اسفنجی به کار رفته در پارک ها به دلیل شرایط آب و هوا و استفاده های مکرر نیازمند تعمیر و نگهداری هستند که متأسفانه هیچ گونه نظارت و رسیدگی از سوی مسوولین بر این گونه مسائل اعمال نمی شود. حتی در بعضی موارد نیز دیده می شود که کودکان به دلایلی ازجمله؛ مسطح نبودن زمین ناشی از عدم نصب صحیح و پارگی های کفپوش ها، ایمن نبودن تاب، سرسره، فلزی بودن وسایل، عدم هماهنگی بین وسایل بازی، مناسب نبودن برای سنین زیر ۵ سال،… دچار آسیب می شوند.
از دیگر مواردی که موجب نارضایتی بسیاری از خانواده ها هنگام مراجعه به پارک ها و بوستان ها در سطح شهر ها گردیده است؛ آلودگی، نبود بهداشت و سرویس بهداشتی عمومی مناسب جهت استفاده کودکان است. در این راستا توجه به نکات کلی زیر در توسعه زمین های بازی ضروری است:

• مناسب سازی سطح کوچه ها و پیاده راه ها که قابلیت بازی برای کودکان را داشته باشد.
• ایجاد امکانات و جذابیت برای همراهان و والدین کودک در فضای بازی
• مکان یابی صحیح فضای بازی برای کنترل و حضور ماشین های عبوری
• ایجاد زمین های بازی خلاق تا کودکان خود را مطابق سلیقه خود بسازند.
• ایمنی  تجهیزات، اتصالات و قطعات و سطح پوشش مناسب برای استفاده
• توجه به کمبود سرویس بهداشتی و آبخوری مناسب
• جمع آوری زباله و تمییز نگه داشتن محیط
• تعمیر و بازرسی مرتب وسایل بازی به لحاظ سالم بودن
• افزایش روشنایی بیشتر در محیط های بازی کودکان
• حضور افراد متخصص جهت کمک های اولیه در مواقع ضروری
• دیده شدن فضاهای بازی جهت کنترل والدین
• تفکیک سنی در وسایل بازی