طراحی شهری

مقدمه(بیان مسئله)

طراحی شهری نه تنها موضوعی صرفا تزئینی نیست بلکه روشی در جهت پاسخ به جستجوی ما برای روش پیشرفته تامین امنیت و آسودگی بهتر و محیط می باشد.امروزه نورپردازی تعریف کننده هویت و سیمای شبانه ی شهر است و نبود نور و وجود تاریکی شب عوارضی هم چون افزایش حوادث و تصادفات و جرایم و بزه کاری و کاهش امنیت اجتماعی را سبب میشود.

در معماری و شهرسازی نور عملکردی فراتر از روشن کردن فضا داشته و به عنوان یکی از اجزاء اصلی مورد توجه طراحان قرار میگیرد.امروزه زندگی شهری سبب گشته دامنه ی فعالیت شهروندان تا پاسی از شب ادامه یابد و بدین ترتیب حیات شبانه تبدیل به قسمتی از زندگی شهری شده است.بنابراین جهت ایجاد بستر مناسب و امن زندگی شبانه شهری و ارتقاء کیفیت بصری طراحی نورپردازی مورد توجه طراحان قرار می گیرد.

سیمای شهری چه در روشنایی روز و چه در تاریکی شب می بایست دارای شکل و محتوا باشد.نور در طراحی شهری دارای کیفیات و ویژگی های متفاوت از قبیل ابزار اطلاع رسانی و شناساندن در مناطق و محلات و افزایش بار هویتی و امنیتی مراکز و نمایان کردن نشانه ها و میراث فرهنگی و طبیعی و فضاهای شهری همچون پیاده راه ها و میادین میباشد.

از اهمیت نورپردازی محیط شهری می توان به ایجاد امنیت و دلپذیر کردن فضای شهر و تامین مثبت آن و روان شهروندان اشاره کرد و بیان داشت : ” نور یک عنصر معماری طراحی محیط است و شهروندان نیز اهمیت نورپردازی شهری را درک کرده اند که نور پتانسیل بالایی در افزایش راندمان و کارایی افراد و افزایش امنیت داشته و علاوه بر آن میتواند طراحی مجددی برای فضای شهری و معمازی محیط و تامین زیبایی و امنیت در شهر را عهده دار باشد.

بنابراین امنیت اجتماعی چیزی نیست جز حالتی از آسودگی خاطر مردم از ترس و تهدید و اضطراب و مصون ماندم جان و مال و ناموس و هویت و اعتقادات از هرگونه تهدید و تعرض.

عواملی که امنیت شهری را از بین میبرد موجب تهدید یا کاهش امنیت شهرهای بزرگ میشوند بسیارند و برخی فضاهای شهری یکی از عوامل اصلی تهدید کنندهامنیت شهرها هستند.این فضاها معمولا از دید محفوظ هستند به همین خاطر فضاهای دنج و مطمئنی برای فعالیت های غیر مجاز و ناهنجار محسوب میشوند.زیرپله های شهری و داخل زیرگذرها و پلهای هوایی و زمین های فرورفته و گود ها و … مواردی از فضاهای بدون دفاع در شهرها هستند و اینجاست که اهمیت وجود روشنایی به عنوان یکی از اصلی ترین عوامل تامین امنیت محیط شهری مطرح میگردد.

نورپردازی و طراحی نور هنر و علم است و مستلزم درک صحیح از نحوه عملکرد منابع نوری به عنوان ابزارهایی فنی و هنری است.نورپردازی ها باید در ابعاد متفاوت کاملا مورد بررسی قرار گیرند.با ارائه ی ایده های قبلی در طراحی معماری و معماری منظر نور به عنصری با اهمیت تر از یک ابزار صرفا تزئینی تبدیل میشود.امروزه شاهدیم بسیاری از مناطق که نیازمند حداقل روشنایی هستند غرق در نورند و برعکس برخی از مناطق که نیازمند نور بیشتر برای امنیت خود هستند ازین امکانات بی بهره اند افزون بر این اغلب ما از تاثیر ناخودآگاه نور بر روح و روان جامعه آگاه نیستیم.نور همواره به عنوان عنصری در جهت رفع نیازهای روحی و جسمی انسان مطرح بوده است.از دیگر مزایای نورپردازی فضای خارجی میبایست به این مسئله اشاره کرد که در هنگام شب و تاریکی را ه رفتن شما را اسانتر میکند.همچنین از نزدیک شدن عوامل جرم و جنایت به محل زندگی شما نیز جلوگیری به عمل می آورند.

با توجه به نقش پررنگ زنان امروزه در جامعه شاهد ان هستیم پل های عابر پیاده و پل های زیر گدر و تاریکی انها و نحوه نورپردازی خیابان ها و سیستم حمل و نقل عمومی و سایر خدمات عمومی و امکانات موجود برای شهروندان در شب به گونه ای است که نیاز زنان در نظر گرفته نشده است.این در حالی است که ویژگی زندگی شهری و گستردگی و تنوع ساعات کاری و تنوع فعالیت ها است اما برنامه ریزی شهری ما هنوز بر اساس همان تفکیک سنتی حوزه عمومی و خصوصی که زنان را متعلق به حوزه ی خصوصی و مردان را متعلق به حوزه ی عمومی میداند صورت میگیرد.همین موضوع زمینه ای است رای محدود دانستن حضور زن در سطوح مختلف جامعه تا بسیاری از زنان خانه را به عنوان مامن خود برگزینند و کار در خانه را با داشتن مدارک تحصیلی بالا اشتغال در بیرون ترجیح دهند.

(نقش روشنایی شهری و طراحی نورپردازی در امنیت شهر تهران/سید احسان اعتمادی فر)

یکی از نکات مهم و حائز اهمیت در سرزندگی فضاهای شهری و حضور شهروندان در هر ساعت و شرایطی در این فضاها امنیت است.احساس امنیت به لحاظ روانی حضور دائمی فرد را در فضا موجب شده و در نتیجه بر سرزندگی فضاهای شهری خواهد افزود.

بر اساس تئوری نیازها در هرم مازلو امنیت یکی از نیازهای ضروری انسان استکه پس از نیازهای زیستیو فیزیولوژیکی مهمترین نیازمندی انسان به شمار میرود.(عباس زادگان 1384)

امنیت به جرایم و رفتارهای آنومیکی علیه اشخاص و اموال آنها اشاره دارد که در صورت عدم وجود آن مال و جان حاضران در فضا مورد تهدید بالقوه و بالفعل قرار خواهد گرفت و مصادیق آن شامل : ضرب و جرح عمدی و غیر عمدی , قتل , تجاوز و نیز سرقت , جیب بری , کیف قاپی و … خواهد بود. (صالحی , 1387 )

گونه های مختلفی از جرم و جنایت که بیشترین وحشت را در بین مردم ایجاد میکنند, متمرکز بر فضاهای شهری به خصوص بعد از تاریکی هوا می باشند. پیمایشی در زمینه جرم در بریتانیا در سال 1992 , نشان می دهد که بیشتر جرایم خشونت بار در فضاهای عمومی , مابین ساعات 18:00 و نیمه شب رخ داده است.لذا میتوان گفت : ریشه اجتناب از بیرون آمدن شب هنگام , در بسیاری از افراد همچون زنان , سالخوردگان و حتی مردان , در فضاهای شهری , ترس از قربانی بودن در یکی از این جرایم است . (پینتر , 1996 )

در پیشگیری و یا کاهش جرم و جنایت و ایجاد محیط امن , رویکردهای مختلفی ارائه شده است. اما آنچه در طراحی فضاهای شهری مطرح است,بیشتر بر جنبه های کالبدی این رویکردها اشاره داشته و بنابراین خطا نیست اگربگوییم ,نقش طراحی شهری در این مقوله,بیشتر پیشگیری کننده و کاهنده است تا اینکه مانع وقوع جرم باشد.

راهکارهای طراحی شهری در فضاهای شهری , سعی در کاهش ایجاد زمینه های جرم و جنایت داشته و عوامل بازدارنده فضایی و کالبدی شهرها و فضاهای شهری را مورد تاکید و طراحی قرار می دهد, که این خود در پیشگیری از جرم نقش بسزایی خواهد داشت,چراکه اگر زمینه وقوع جرم مهیا نباشد,احتمال رخداد ان نیز به حداقل خواهد رسید. جان اوری در این باره می گوید: «باروت برخوردار از نیروی انفجار است,اما برای انفجار نیاز به جرقه و هوای خشک یا فشار دکمه دارد که در اینجا نقش شرایط مشروط را ایفا میکند.» (صالحی , 1387)

فرضیه

به نظر می رسد نورپردازی صحیح در بالا بردن امنیت شهری موثر است.

اهداف تحقیق

در این مقاله سعی بر آن داریم تا با آشنایی بر ضرورت وجود نور به عوان یکی از اصلی ترین عناصر منظر شهری به بررسی نقش نورپردازی شهری در تامین امنیت شهر و نقش بازدارنده ی ان از وقوع جرم و جنایت بپردازیم.طراحی روشنایی شهری نه تنها موضوعی صرفا تزئینی نیست , بلکه روشی در جهت پاسخ به جستجوی م برای روش پیشرفته تامین امنیت و آسودگی بهترو محیط می باشد.امروزه نورپردازی , تعریف کننده هویت و سیمای شبانه شهر است و نبود نور و وجود تریکی شب عوارضی همچون افزایش حوادث,تصادفات,جرایم و بزه کاری و کاهش امنیت اجتماعی را سبب میشود.

در این مطالعه برای نشان دادن مکانیسم تاثیر روشنایی بر عملکرد انسان بر جامعه بهبررسی و مطالعه تاثیر نور بر انسان از جهات مختلف فیزیکی و روحی پرداختیم.تحقیقی پیرامون عوامل موثر بر ایجاد روشنایی مناسب شهری,نیازهای مکان های رایج شهری و افراد مختلف در جامعهبه نور انجام دادیم و پیشنهاداتی در این زمینه مطرح نمودیم .امنیت اجتماعی و نقش بازدارنده ی روشنایی در مقابل جرم و جنایت در محیط شهری موضوع و هدف اصلی این مقاله است که با مراجعه به منابع مختلف و تحقیقات میدانی نتایج آن در شرح کامل مقاله وجود دارد.نکته مهمی که در این میان باید به آن توجه نمود این است که همانطور که روشنایی کم در افزایش جرم و جنایت و تصادفات موثر است افزایش بیش از حد حجم نور نیز می تواند کاهش امنیت را به دنبال داشته باشد.

اهداف عملکردی نورپردازی: نورپردازی با هدف تامین روشنایی که هدف آن روشن کردن فضا جهت سهولت استفاده از آن در هنگام شب است.

کارکرد ایمنی نورپردازی:نورپردازی با هدف تامین ایمنی و امنیت فضاهای معماری و شهری به هنگام شب که در این مورد قابل رویت نمودن افراد و پدیده ها حایز اهمیت است.

(مقاله نقش رشنایی شهری و طراحی نورپردازی در امنیت شهر تهران/سید احسان اعتمادی فرد)

مروری بر مطالعات انجام شده

اهمیت وجود روشنایی شهری و نقش آن در تامین امنیت

شهر محیطی است با گوناگونی بسیار با امکانات کم یا بیشتر پارک و بوستان ها و محله های پهن و باریک و با خیابان ها و گذرگاه های مختلف که فضای اجتماعی را به هم پیوند میزند.فضای شهریبیشترین ارتباط را با مردم و محیط زندگی برقرار میکند و در نتیجه نقش بسزایی در هویت بخشی و احساس آرامش به شهروندان دارد.زیبایی و آراستگی و پاکیزگی و انسجام بخشی از ویژگی ها و معیارهای مهم ارزیابی شهر آرامش بخش است.تمام امکانات جدید شهرهای امروز همانند گذشته قادر به تامین آرامش و امنیت شهروندان نیستند.ان ها به دلیل تمرکز بالای جمعیت و فعالیت های خارج از مقیاس انسانی و فراوانی ماشین به تدریج از شاخص های آرامش و امنیت فضای شهری فاصله گرفته اند.

به نظر میرسد در قرن حاضر محیط های نامطلوب شهری مشکلات بسیاری را برای امنیت شهروندان ایجاد کرده و در رشد اسیب های اجتماعی موثر بوده اند.با گسترش این آسیب ها امنیت رنگ میبازد و جرائم بالا می رود و مردم در کنش های اجتماعی محتاطانه عمل کرده و با هر اتفاقی ترس و دلهره در انان دو چندان میشود و در نتیجه احساس نا امنی میکنند.امنیت اجتماعی آرامش و اسودگی خاطری است که هر جامعه ای موظف است در زمینه های شخصی و اقتصادی و سیاسی و قضایی برای جامعه و اعضای خود فراهم کند.

(مقاله نقش رشنایی شهری و طراحی نورپردازی در امنیت شهر تهران/سید احسان اعتمادی فرد)

تعاریف و مفاهیم

تعریف امنیت ¹

در قانون به معنی نبود تهدید است. در گذشته های دور امنیت فقط به معنی نبود تهدید نظامی تلقی می شد. ولی امروز مؤلفه های امنیت زیاد شده و تمامی ابعاد سیاسی، فرهنگی، اجتمائی و اقتصادی را شامل می شود و یا به عباره دیگر، توان یک ملت یا یک فرد در حفظ ارزش های داخلی در مقابل تهدیدات خارجی را امنیت می گویند.

 

ثبات اداری یک کشور مردم را به داشتن امنیت و نظم امیدوار می سازد و اجرای عادلانه قوانین مؤثر ترین گام در راستای ایجاد امنیت و القای آن به فرد فرد، مردم خواهد بود. نا گفته نباید گذاشت که امنیت یک پروژه مورد هدف نی بلکه زمینه ساز برای اهداف دیگر یک کشور است که این اهداف تطبیق قانون، تامین عدالت، رشد تعلیم و تربیه، رشد اقتصاد را دربر میگیرد.

²تعریف نورپردازی

نور یکی از مهم ترین عوامل کیفی و نمادین بوده  و از نظر کارکرد عملی از جایگاه ویژه¬ای در معماری و شهرسازی  برخوردار است. اصلی ترین کارکرد  نور ، چه طبیعی و چه مصنوعی،  روشن کردن فضا و فرم-های ساختمانی است که آنرا روشنایی می نامیم. با اینحال نور با استفاده از نبوغ معمارانه و توجه به سه عامل 1- زیبایی شناسی 2- مفهومی و معنایی و 3 – نمادین  جهت تعریف مجدد فضاهای شهری مورد استفاده قرار میگیرد که آنرا نورپردازی می نامیم.

³شهر تعریف

طی دهه‌های اخیر، از سوی اندیشمندان جغرافیا، جامعه شناسی، اقتصاد، جمعیت‌شناسی و برخی علوم دیگر، تعاریف متعددی از شهر ارائه شده‌است و جامعه شناسان از جمله انگلس و مارکس، شهر را محل تمرکز جمعیت، ابزار تولید، سرمایه، نیازها و احتیاجات و غیره می‌دانند که تقسیم کار اجتماعی، در آنجا صورت گرفته‌است. جغرافی دانان، شهر را منظره ای مصنوعی از خیابانها، ساختمانها، دستگاهها و بناهایی می‌دانند که زندگی شهری را امکانپذیر می‌سازد.}

از سوی اندیشمندان و صاحب نظران علوم مختلف، تعاریف متعددی برای شهر ذکر شده است. جامعه شناسان شهر را منطقه ای جغرافیایی می دانند که در آن ساختار سیاسی- مدیریتی به مرحله ای رسیده است که می تواند نظام تولید، توزیع و مبادله ای را پدید آورد، که حاصل آن:

1- نظام طبقاتی را تشکیل می دهد.

2- سیستم سیاسی ایجاد کرده، که امکان تسلط یک طبقه را فراهم می کند و سازمان اجتماعی خاصی را به وجود می آورد و حفظ می کند.

3- نظامی برای سرمایه گذاری؛ بخصوص در زمینه تکنولوژی و فرهنگ پدید می آورد.

4- نظامی برای مبادله با جوامع دیگر ایجاد می کند.

جغرافی دانان، شهر را منظره‌ای مصنوعی از خیابان ها، ساختمان ها، دستگاه ها و بناهایی می دانند که زندگی شهری را امکان‌پذیر می‌سازد. مورخان نیز از شهر تعریف به عمل آورده و شهر را با توجه به «قدمت» آن تعریف می کنند. از نظر اقتصاددانان نیز، شهر جایی است که در آن تراکم و تمرکز جمعیت در یک فضای محدود، نسبت به سایر مناطق همجوار بالاتر و بیشتر باشد.

جمعیت شناسان و نیز برخی از برنامه ریزان کمّی نگر، نیز تعداد جمعیت یک نقطه را، ملاک تمایز میان شهر و روستا در آن نقطه می دانند. بر این اساس ملاک تشخیص شهر در کشور فرانسه 2000 نفر ساکن است، که مشابه ملاک جمعیتی در آلمان، جمهوری چک و ترکیه است. در ایالات متحده و مکزیک 2500 نفر، در هلند و یونان5000 نفر و در ایرلند 1500 نفر، مشخص کننده شهری و یا روستایی بودن یک نقطه است.

در ایران نیز ملاک ها و معیارهای مختلفی برای شناسائی شهر به کار برده می شود. از جمله؛ دارا بودن جمعیت 5000 نفر در سرشماری های 1335،1345 و 1355 و نیز منطقه ای که دارای جمعیت 10000 نفر باشد در سرشماری سال 1365 به علاوه کلیه مراکز شهرستان ها و نیز دارا بودن شهرداری در زمان سرشماری نیز به عنوان شهر شناخته شده اند.

جامع ترین و کامل ترین تعریفی که از شهر در ماده 4 قانون تقسیمات کشوری مصوب سال 1362 با اصلاحات بعدی به عمل آمده، شهر را این گونه تعریف کرده است: « شهر محلی است با حدود قانونی که در محدوده جغرافیائی بخش واقع شده و از نظر بافت ساختمانی، اشتغال و سایر عوامل، دارای سیمائی با ویژگی های خاص خود بوده، به طوری که اکثریت ساکنین در مشاغل کسب، تجارت، صنعت، کشاورزی، خدمات و فعالیت های اداری، اشتغال داشته و در زمینه خدمات شهری از خودکفائی برخوردار بوده و کانون مبادلات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حوزه ی جذب و نفوذ پیرامون خود بوده و حداقل دارای 10000 نفر جمعیت باشد».

اصلاحیه ای که بعدها به این ماده اضافه گردید، مراکز بخش ها را خواه دارای جمعیت 10000 نفر باشند و یا اینکه نباشند، را به عنوان شهر به حساب آورده است.

نظریه و نظریه پردازها

دیدگاه جین جیکوبز:

جیکوبز در تامین امنیت یک شهر، نقش اصلی را به خیابان ها می دهد . از نظر او شهری که دارای خیابان های امن باشد شهری امن است و حفظ امنیت وظیفه اساسی خیابان ها و پیاده راه های شهر است.

یک خیابان موفق شهری از نظر او دارای سه ویژگی است:

1.مرز بندی روشنی بین فضاهای عمومی و خصوصی آن وجود دارد.

2. چشم ها باید به روی خیابان گشوده باشد. ساختمان ها نمی توانند پشت یا سمت خالی خود را به سوی خیابان بگیرند و آن را کور کنند.

3. پیاده راه ها باید پیوسته مورد استفاده قرار گیرند. (جیکوبز ،1388 ،35)

نکته مهم دیگر در تامین امنیت شهر از نظر جیکوبز ، امن کردن خیابان ها به وسیله مراقبت و نظارت مردم است. امری که از طریق مغازه داران و کسبه ،تماشای مردم آشنا و غریبه و وجود چهره های مردمی حاصل می شود و پلیس و نیروهای امنیتی فقط در استمرار این امنیت ایجاد شده کمک می کنند. او در این زمینه نوشته است:

پیش نیاز اساسی برای چنین مراقبتی کمیت قابل توجهی از مغازه ها و سایر فضاهای عمومی است که در طول پیاده راه های یک محدوده پراکنده شده باشند. حضور فضاهای عمومی و بنگاه های اقتصادی که در غروب و شب مورد استفاده قرار می گیرند در این میان ضروری است. به عنوان مثال ، مغازه ها ، بارها و رستوران ها از راه های متفاوت و پیچیده تقویت کننده امنیت در پیاده راه ها هستند.( همان ،37)

در ادامه با بیان اهمیت پیاده روهای شهری ،جیکوبز عقیده دارد یک پیاده روی شهری خوب حتی محل مناسب تری نسبت به پارک های محلی برای بازی کودکان است ، چراکه پارک های محلی نسبت به پیاده راه از نظارت و کنترل کمتری برخوردار هستند.

از نظر جیکوبز نور کافی از عوامل تامین امنیت است اما یک شرط لازم است و نه کافی . چراکه در مواقعی که نظارت و مراقبت وجود ندارد حتی نور کافی هم کمکی نمی کند. او در این باره نوشته است:

مشخص است که نور خود بر تعداد چشم ها می افزاید و موجب می گردد تا چشم ها به دنبال چیزهای بیشتری باشند، زیرا دامنه آن ها وسیع تر است. اما علی رغم این ، نور همیشه سودمند نیست. (همان ،43)

پیشینه

سید احسان اعتمادی فر در این مقاله سعی بر آن دارد تا با آشنایی بر ضرورت وجود نور به عنوان یکی از اصلی ترین عناصر منظر شهری به بررسی نقش نورپردازی شهری در تامین امنیت شهر و نقش بازدارنده ی آن از وقوع جرم و جنایت بپردازد.طراحی روشنایی شهری نه تنها موضوعی صرفا تزئینی نیست بلکه روشی در جهت پاسخ به جستجوی ما برای روش پیشرفته تامین امنیت و آسودگی بهتر و محیط میباشد.

امروزه نورپردازی تعریف کننده ی هویت و سیمای شبانه ی شهر است و نبود نور و وجود تاریکی شهر عوارضی همچون افزایش حوادث و تصادفات و جرایم و بزه کاری و کاهش امنیت اجتماعی را سبب میشود. (نقش روشنایی شهری و طراحی نورپردازی در امنیت شهر تهران ، سید احسان اعتمادی فر ، ص1 )

– تاریخچه یکصد ساله  نورپردازی در ایران
2-1- نگاهی گذرا به چگونگی تشکیل شهرداری و سیر تاریخی نور درایران
سازمان بلدیه (شهرداری) از یادگارهای دوره مشروطیت است. از جمله کارهایی که بانیان مشروطیت بدان توجه کردند سرو سامان دادن به اداره امور شهرها و تدوین قانون بلدی و تشکیل سازمان بلدیه بود، اما کیفیت اداره شهر در ایران سابقه‌ای طولانی و سرگذشتی جالب دارد.
محتسب که از اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم هجری پیدا شد، متصدی وظایف شهرداری و شهربانی امروزه بوده است. در آن ایام روشنایی شهر نیز بوسیله مردم تأمین می‌شد و هرکس می‌توانست بالای درب خانه‌اش چراغی روشن می‌کرد. کسانی هم که استطاعت بیشتری داشتند چراغهایی وقف روشنایی معابر می‌نمودند. برای این چراغها اغلب در پیچ و خم معابر طاقچه کوچکی تعبیه می‌شد که آثار آن هنوز هم در بعضی شهرهای ایران وجود دارد.
ناصرالدین شاه در سفر فرنگستان تشکیلات شهرداری را مورد مطالعه قرار داد و درمراجعت به تهران، در صدد برآمد که برای شهرتهران به سبک شهرداری فرنگ، شهردار انتخاب کند. بدین منظور میرزا عباسخان مهندس باشی را که از جمله محصلین اعزامی به فرانسه بود به تهران احضار کرد و او را به شهرداری تهران منصوب نمود(حدود سال 1300 هجری قمری- 1259 هجری شمسی).

 

 

اداره احتساب به دو اداره «احتساب» و «تنظیف» تجزیه شد و هر یک از این ادارات عده‌ای مأمور و فراش در اختیار گرفتند. یک اداره دیگر نیز ضمیمه اداره تنظیف شد، به نام اداره‌روشنایی. در آن ایام چراغهای فانوسی دراطراف ارگ و باب همایون و خیابانهای علاء‌الدوله (فردوسی فعلی) و لاله‌زار بر بالای پایه‌هایی نصب کرده بودند. این چراغها  میبایستی هنگام غروب آفتاب توسط مأمورین شهرداری روشن می شد. از میان شهرداران دوره قاجاریه کسانی که نامی از خود برجای گذاشتند، بیشتر آنهایی بوده‌اند که در زمان تصدی خود به روشنایی شهر که منظور مرتب بودن همان فانوسها باشد، توجه داشته‌اند.

تاریخچه هنر نورپردازی ⁴

جمعه ۰۶ خرداد ۱۳۹۰ ساعت ۰۰:۰۵

«معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره کننده مجمو عه ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است. چشمهای ما برای این آفریده شده اند که فرمها را زیر نور ببینیم: این سایه و روشنها هستند که فرمها را در مقابل ما برهنه می سازند. مکعب ، مخروط ، کره ، استوانه و هرم اولین فرمهایی هستند که نور آنها را به ما عرضه می کند. تصاویر آنها ، ناب ، ملموس و صریح هستند». لوکوربوزیه

نور، اولین شرط برای هر نوع ادراک بینایی است. در تاریکی مطلق ، ما نه فضا را می توانیم ببینیم و نه فرم و رنگ را. اما نور تنها یک ضرورت فیزیکی نیست. بلکه ارزش روانشناختی آن یکی از مهمترین عوامل زندگی انسانی در همه زمینه هاست . موریس لاپیدوس (Morris Lapidus) می گوید «انسانها مانند پشه هستند. هر کجا نوری باشد به سمت آن هجوم می برند بدون اینکه بدانند چرا. چه بخواهیم و چه نخواهیم به سمت روشنایی می رویم. نور، ما را به خود جذب می کند ». نور همیشه علاوه بر استفاده کاربردی دارای ارزش نمادین نیز بوده است. نور جزیی از ذات زندگی بوده و در بسیاری از فرهنگ ها نور ، یا خورشید ، به عنوان منبع نور ، عنصری خدایی محسوب می شده و آن را ارج می نهاده اند.

 

در مصر باستان نیز نور دارای اهمیتی ویژه بوده است. بنا به موقعیت سرزمین مصر ، شدت نور و در نتیجه تضاد میان سایه و روشن بسیار زیاد می باشد. فرم های صریح و هندسی که در معماری مصر از آن استفاده می شده است با گوشه های تیز و دقیق در زیر نور شدید اثری خاص داشته اند . گفته لوکوربوزیه در مورد نور و سایه در اینجا اعتبار بیشتری می یابد که : «معماری بازی هنرمندانه دقیق و خیره کننده مجموعه ای از اجسام ساخته شده در زیر نور است . چشم های ما برای این آفریده شده اند که فرم ها را زیر نور ببینیم : این سایه و روشن ها هستند که فرمها را در مقابل ما برهنه می سازند . مکعب، مخروط، کره ، استوانه و هرم اولین فرمهائی هستند که نور آنها را به ما عرضه می کند . تصاویر آنها ناب، ملموس و صریح هستند».

اما در معماری مصر بازی نور و سایه تنها محدود به فرم های بزرگ اولیه نیست. سطوح این احجام از نقوش برجسته ای پوشیده شده اند که با کمال ظرافت نقش پردازی و بر سنگ تراشیده شده اند و به این ترتیب پدیده سایه- روشن در اینجا در مقیاسی کوچکتر نیز تکرار شده است. برای مصریان وجود ذات خداوندی برای بشر غیر قابل دسترس و نامرئی بوده است پس به ناچار بایستی در تاریکی باشد. راه رسیدن به این خداوند بایستی از روشنایی به تاریکی ختم شود با کمک چنین پدیده های نوری کمی واضح تر می شده است. از طریق انتخاب محل صحیح ساختمان با توجه دقیق به مسیر خورشید ، از نورآن به ترتیب استفاده می شد که شعاع خورشید در زمانی معین تشکیل یک محور می داده و محل خاصی را روشن می ساخت و جاهای دیگر را در تاریکی باقی می گذاشت. ژان لوئی دوکانیوال Jean- Louis de Canival  روشنائی مجسمه های معبد خفرن را به این ترتیب توصیف می کند : «نور از پنجره های کوچک بین دیوار و سقف به داخل و به تک تک مجسمه می تابید و به وسیله سنگهای کف که مرمر سفید سیقلی بودند به ترتیب منعکس می شد که نوری کاملاً محو و فاقد جهت ، فضا را روشن می کرد و ستونها و دیوارها که از گرانیت سرخ بودند در تاریکی باقی می ماندند». مجسمه های خدایان زیاد بودند و این تاریکی نیز بیشتر بر اسرار آمیز بودن دنیای آنها تأکید می کرده است. تنها اشخاص معدود و منتخبی اجازه ورود به این بخش معبد را داشته اند و می توانستند چنین چیزی را – که از دیدگاه امروز نمی توان به سادگی آن را هنر خواند بلکه بایستی آن را سعی در بیان بصری یک ترکیب روحانی – مذهبی نامید ، از نزدیک ببینید. استفاده این چنین از نور به ترتیبی که گفته شد به عمد بوده است و در خدمت تقویت و مادیت بخشیدن به ایده اصلی بکار می رفت.

معابد یونانی  چنانکه گفتیم  بیشتر مجسمه وار بودند و اثر آنها می بایستی بیشتر بر فضای آزاد جلوی محراب که در میان آن نیز قرار داشت ، انجام می شد . به این ترتیب جای تعجبی هم باقی نمی ماند که بیشتر این فضاهای داخلی تنها یک روزنه یعنی تنها یک در به خارج داشتند . در بسیاری از معابد یونانی نیز با روشی شبیه به مبعد خون با استفاده از یک آب نما که در فاصله بین مجسمه و در ورودی ساخته می شد نورپردازی مجسمه را اصلاح می کردند . نوری که به داخل می تابید با برخورد به سطح آب منعکس می شد و مجسمه را روشن می ساخت . در فضاهائی که احتیاج به نور بیشترب داشتند ، یونانیان از نور سقف استفاده می کردند : بخشی از سقف را با ارتفاع بیشتر ساخته و از فضائی که به این ترتیب به وجود می آمد برای تاباندن نور به داخل استفاده می کردند.
در معماری آغاز مسیحیت و نیز در معماری بیزانس همواره تلاش می شده است هر چه بیشتر به فضای داخلی جنبه روحانی داده شود و فضایی رؤیایی بیافرینند و روشن است که نورپردازی در این راه نقش عمده داشته است . برای نمونه به بررسی کلیسای ایا صوفیه در استانبول می پردازیم . بخش پائین گنبد اصلی – که در واقع سقف اصلی کلیسا است و قطری بیش از ۳۰ متر دارد- به تمامی از پنجره های نزدیک به هم تشکیل شده است و به بیننده این احساس را می دهد که گنبد با تمام عظمتش در هوا به صورت معلق ایستاده است . نوری که از این پنجره ها و نیز از پنجره ها ی بخش بالای ساختمان به داخل می تابد به فضای داخل حال و هوائی کاملاً بیگانه با دنیای مادی می دهد.

ایده اصلی سبک گوتیک که «ساختن بخشی از آسمان در روی زمین» بود فضائی غیر مادی طلب می کرد. دو عامل می توانستند در حل این مشکل کمک کنند. عامل اول انتقال باربر ساختمان به بیرون بود. و نور پردازی مناسب را می توان عامل دوم دانست. ابعاد عناصر سازه ای در درون را تا حد امکان کم کردند و به این ترتیب توانستند که در سطوح آزاد شده پنجره های بسیار بزرگ بکار گیرند. نوری که از بخش بالای دیوارهای ناومیانی به داخل می تابد چنان شدید است که در این بخش هیچ قسمت تاریکی باقی نمی ماند . بیننده واقعاً خیال می کند که سقف میانی بالای سر او معلق است. به عکس بخش پائین ناومیانی نیمه تاریک است. دو ناوکناری با داشتن ابعاد لازم برای عناصر سازه ای در قسمت پائین دیوارهایشان امکان چنین نورپردازی ای را نمی دهد . انسان در این قسمت خیال می کند که در فضای نیمه تاریک زمینی ایستاده است و وقتی به بالا نگاه می کند «آسمان » روشنی را که جایگاه هر آنچه که خدائی است می بیند . سقف کلیسا می بایستی«سقف بلند و معلق» آسمان را القا کند (تصویر ۳) و در همین راستا است که در سقف تیره رنگ کلیسای سن شاپل Sainte-Chapelle در پاریس نیز ستاره های طلائی رنگ نقاشی شده است.

در کلیساهای ساخته پالادیو نیز نورپردازی یکی از عوامل اصلی در شکل پردازی فضای داخلی است . پنجره ها به گونه ای در نظر گرفته شده اند که درجمع نوری که از پنجره ها به داخل می تابد بر روی سطوح وسیع و سفید رنگ دیوارها منعکس شده و فضای داخل را با نوری تأثیر گذار و شخصیتی ویژه ، روشن می سازد . درست در تضاد با کلیساهای اواخر دوران گوتیک که حال و هوائی کاملاً سختگیرانه دارند کلیساهای پالادیو در انسان ایجاد راحتی می کنند و گرما می بخشند. پالادیو از نور تنها برای ایجاد حال و هوای خاص استفاده نکرده است بلکه نورپردازی را وسیله ای برای تأکید بر طرح کلی فضائی آن قرار داده است . کلیسای ردنتوره Redentore در ونیز برای سه منظور ساخته شده است : این کلیسا هم کلیسای دیر بوده است و هم کلیسای زیارتی نجبا و هم کلیسای معمولی شهر. این سه گانگی که در فرم کلیسا نیز به چشم می خورد با نور پردازی استادانه پالادیو به تکامل رسیده است .

در فضای اول که فضائی طولی است نور از پنجره های دیوارهای کناری به داخل می تابد و به این ترتیب فضا را به بخش های مختلف تقسیم کرده و برایده اصلی مسیر و تقسیم آن به مراحل مختلف تأکید می کند. بخش میانی فرم یک فضای مرکزی را دارد نور آن از بالای فضاهای نیم دایره دو طرف تأمین شده و به این ترتیب بر مرکزیت فضا و ایستایی ساختمان تأکید می کند. نور پردازی بخش سوم یا قسمت پایانی که به عنوان کلیسای دیر در نظر گرفته شده است ، خنثی بوده و با سادگی تمام مجموعه را به پایان می برد.

در مورد اینکه چرا فضا در سبک باروک پر از تضاد است و چرا بایستی حواس را بفریبد صحبت کردیم. در انیجا نیز نورپردازی بسیار مهم است ، ترتیب دادن متناوب بخش روشن بخش هائی که در سایه هستند باعث می شود که تصور عمق تقویت گردد. بیننده خیال می کند که فضا تا بی نهایت ادامه دارد . سازه ساختمان با نورپردازی مناسب به صورتی «غیر خوانا» در می آید و تمامی ساختمان حالتی خیال برانگیز به خود می گیرد . در این دوره بخصوص در بناهای آخر دوران باروک استفاده از نور مستقیم نیز رایج بود . اغلب در این ساختمانها بیننده تقریباً نمی توانست پنجره ها را ببیند و روشنائی فضای داخلی از انعکاس نور روی دیوارها تأمین می شد.
استفاده از پدیده های ترفندهای گوناگون نوری برای تقویت قدرت خیالپردازی از دوران باروک تا امروز معمول بوده است . در معماری مذهبی با استفاده از فرم های خاص و نور پردازی متناسب با آن پدیده هایی بینایی به وجود می آید که از نظر ادراکی دقیقاً قابل تعریف نیستند و جای تعبیر و تفسیر دارند و گذشته از آن حال و هوائی عرفانی به انسان می دهند.

معمار انقلابی فرانسه اتین لوئی بوله یکی از استادان مسلم نورپردازی در معماری به حساب می آید . او در پروژه اش برای یاد بود نیوتن که با ترکیبی از فرم های اولیه طراحی شده ، به وسیله نور حال و هوائی مذهبی به وجود آورده است . در بخش بالای کره سوراخها به ترتیبی در نظر گرفته شده اند که تمامی نوری که از سوراخها به داخل می تابدبه وسط کره – یعنی جائی که می بایستی مجسمه یا لوحه یادبود نیوتن قرار گیرد – بتابد . به این ترتیب نیوتن در قسمت روشن وسط قرار دارد و گرداگرد آن تاریکی به عنوان نمادی از مجهولات و بر بالای سر او کهکشان که به وسیله سقف کروی و سوراخهای روشن به جای ستارگان نشان داده شده است.
بین نور پردازی و پیچیدگی یک سبک ارتباطی مستقیم وجود دارد . هرچه نظام یک سبک پیچیده تر باشد اهمیت نور پردازی بیشتر است یا به به عبارت دیگر اثر نوپردازی در نشان دادن ایده معماری بیشتر می باشد.

ادراک بینایی یا دریافت پیام های تصویری تابع چهار عامل است: الف)زمان: هنگامی که پیام به شبکیه می رسد. ب) جای جسم مورد مشاهده ج) شدت نور: کمی یا زیادی شدت نور هر دو ادراک بصری را محدود می کنند. رنگ: تشخیص رنگ تنها در محدوده خاصی از روشنائی امکان پذیر است.
شدت نور و بخصوص نور طبیعی عاملی است : اگر نور وجود نداشته باشد نه محل جسم قابل تشخیص است و نه رنگ آن.نور و بخصوص نور طبیعی عاملی است بی ثبات:  بر حسب زمان و موقع سال و نیز وضع هوا ، وضع نور نیز تغیر می کند . با تغییر نور ادراک ما از محیط – و به ناچار از یک ساختمان – نیز تغییر می کند. به علت تغییر دائمی نور طبیعی ، آدمی وابسته به جریان طبیعی زمان است که برای او در این موارد وسیله قیاس است و اختلاف اصلی نور طبیعی و مصنوعی نیز از همین جا ناشی می شود: از نظر فیزیکی ایجاد کمییت بهینه برای نور از نظر مقدار ، شدت ، رنگ و گرما و غیره – با نور مصنوعی کاملاً امکان پذیر است ولی تقلید از تغییرات همیشگی نور طبیعی برای ما خاصیت یک زمان سنج طبیعی را دارد که نور مصنوعی مطلاقاً فاقد آن است . فرم خارجی یک ساختمان با روشنائی روز برای ما قابل تشخیص می شود و درست همین مطلب هنگام طرح یک ساختمان ایجاد مشکل می کند: محل ، اندازه ، فرم و جنس آن بایستی در مرحله طرح ریزی دقیقاً مشخص شوند . محل خورشید را – که منبع اصلی نور طبیعی است – می توانیم از قبل برای هر ساعتی از روز و هر روزی از سال حساب کنیم . اما مقدار نور و عوامل مؤثر بر آن  مانند ابر ، باران یا مه و غیره و همچنین اثر اجتماعی – روانی این عوامل بر روی بیننده را نمی توانیم از قبل پیش بینی کنیم. همگی این عوامل مجهولات ما در هنگام طراحی می باشند

منابع و مآخذ :

1:http://www.mashal.org

2:http://umic.ir

• دانشنامه رشد
• کتاب مقدمه ای برمبانی برنامه ریزی شهری(تالیف مهندس اسماعیل شیعه)
• مجله الکترونیکی پرشین ژئو
• نقشه سیر تاریخی شهر در غرب
• http://geo-afarinesh.blogfa.com/post-26.aspx

4. http://sunlighting.ir