برج طغرل؛ معما، هندسه، تاریخ؛ (قسمت اول)

“محو در انرژی های فزاینده رو به آسمان بود که ناگهان باد وزید، کبوتری بسوی یار پرید، کسی سرک کشید و کلاغ با چشمان سیاهش دید و رفت پیش یاران تعریف کند” فرخ باور؛

“فردا خواهی فهمید چگونه ماه با چشمان دندان وارش سنگها را حفاری کرد”. لورنزو کالوجِرو. قرن سیزده میلادی. ایتالیا. Saprai domani come la luna con i suoi occhi dentuti ha scavato la pietra. Lorenzo Calogero.

هدف؛

هدف ازبررسی و بازسازی هندسی برج طغرل پایان دادن به هرج و مرجی است که در منابع  خبری و کتابها در باره ی وضعیت این برج نگاشته شده و این کار را تنها با دست یافتن به رمز و راز ساخت هندسی، دلیل انتخاب مکان و کاربری و معنای شکل و انرژی های آن می توان به انجام رساند. به این هرج و مرج و داستان سرائی ها جلوتر اشاره می شود. این مقاله اتفاقی و برای درس سازه های سنتی و حکمت هنر اسلامی با همت نگارنده انجام گرفت اما بدون مشارکت دانشجویان ارشد معماری دانشگاه آزاد اسلامی ساوه، از دروس گوناگون، در طول چهار ترم در سال های 1393 و 1394 امکان پذیر نبود، و از همکاران در آخر نام برده خواهد شد. اما همکاری مستمر مهندس شهرناز جودت در بررسی ها و ترسیم هندسی، و آخرسر، مهندس مهرداد عزیز خانی در ساخت انیمیشن، کار پژوهش را تا به اینجا رساند.

حافظه ی تاریخی؛

همه ی بررسی ها و اندازه گیری ها به نتیجه نرسید اما هرچه پیشرفت بیشتر شد به جنبه های جالب تر و مهمتری دست یافتیم که اهمیت بنا را بیشتر نموده و ثابت می کرد چقدر حافظه ی تاریخی علم و دانش در ایران زمین، علیرغم آمد و شد ها و فراز ونشیب ها، ویرانگری ها و فسادهای حکومتی،  ریشه دار، پرتوان و زاینده بوده است. این برج که به طغرل بیک، سلطان پیروزمند سلجوقی نسبت داده شده و بنابر نوشته ی آرتور پوپ به سالهای 1140 بر می گردد [1]، اثبات وجود همین حافظه ی پربار و خلاق ایرانیان است که هر حکومتی که می آمد و مجبور بود به نیازهای زندگی و معیشت و تولید و تجارت و مدیریت و کشورداری پاسخ دهد، به مدیران و دانشمندان و هنرمندان و مخترعان ایرانی رجوع می نمودند و کارها را به دست آن ها می سپردند. ما باید در برابر هجوم فرهنگی غرب و خودباختگان غربگرا و فروشندگان تاریخ شرق به غرب بداینم که از زمان ساخت برج طغرهنوز باید یک سده بگذرد تا مارکو- پولو در راه ونیز به چین از ایران بگذرد و لئوناردو دا پیزا، بازرگان اهل پیزا هنوز باید به دنیا بیاید تا نام فیبوناچّــی بر خود بگذارد و راز اعداد را در شمال آفریقا، الجزایر امروز، از یکی از شاگردان خوارزمی بیاموزد. [2] و [3]پس، تناسبات آن را طلائی می نامیم و به خوارزمی نسبت داده، دقت ستاره شناسی و محاسبات حرکت اجرام را به عمر خیام نیشابوری و دوستانش.

معرفی اثر:

انرژی های کیهانی در تناسبات طلائیِ هندسه ی مقدس؛

 برای این که معنای فیزیکی و کالبدی این اثر، تا جایی که در توان است آشکار شود، موضوع را باز میکنم. برج طغرل یک گاهنامه ی آفتابی است که ساعت های روز و تقسیمات آن، و بویژه نیمروز را روی 24 پـــــــرّه ی بدنه ی بیرونی خود نشان می دهد، و آغاز فصل ها، تعادل بهار و پائیز، و انقلاب تابستان و زمستانی را درون استوانه مشخص می کند. با بلندای 21 متری خود، در نخستین روز تابستان، هنگام ظهر، تیغ آفتاب برای لحظه ای درست روی مرکز دایره ی کف قرار می گیرد و هم به آغاز فصل اشاره می کند و هم نشان می دهد شیب آفتاب در آن روز و ساعت تناسبات طلائی دارد، که جزئی از راز هندسه مقدس و انرژی زای آنست. دیگر ویژگی برج اینست که اگر منبع صدا درست روی محور استوانه یا مرکز دایره روی کف باشد، صدا استروئوفونیک، هنجار و بلندتر شده همه ی استوانه را پر می کند، مثل این که تمام استوانه در حال خواندن باشد و خود خواننده را هم دربر گرفته، انرژی زا و شادی آفرین می شود. هنگامی که صدا بدون همهمه و هنجار می گردد،کالبد معماری تناسبات طلایی دارد و این، در موسیقی، بیشتر و زودتر خود را نشان میدهد زیرا به محض این که نُـــــتی از این تناسبات خارج شود گوشخراش می گردد. یک اکتاو پیانو از هشت پـــرّه، پنج سفید و سه سیاه درست شده و سه و پنج و هشت در زنجیره ی اعداد فزاینده ی طلائی اند و صدا هنجار است. اما پیرامون صدا صوت است که شنیده نمی شود، ریسنانس و ارتعاش و نیرو و انرژی هست که جمع و انباشته می شود تا صوت صدا شده، تشدید و هماهنگ به گوش برسد. دستگاه های حساس یا اشخاص خاص می توانند وجود این انباشت انرژی را، بسیار کمتر، اما مانند آنچه که در اطاق فرعون درون هرم خوفو روی می دهد، ثبت و حس کنند. این انرژی به شکل هائی بستگی دارند که دیده نمی شوند اما وجود دارند.

گنبد قابوس وشمگیر؛

2- طراحی درس سازه های سنتی؛

اساس هندسی گنبد قابوس دو بار پنج ضلعی چرخیده روی مرکز خود است و قطر آن روی کف زمین، ضرب در عدد پی نزدیک به عدد 55 و طلائی می شود. اما هنگامی که زاویه های 108 درجه ی پنج ضلعی فشرده و 90 درجه شد، درون آن اتفاقی فوق العاده افتاده، ستاره ای با 10 شعاع باز شده که در فضای تهی و مخروطی شکل برج قابوس وشمگیر دیده نمی شود اما وجود دارد، و در فضای بالا رونده ی ارتعاش و نوسان، انرژی و شاید گهگاه صدا، مانند انرژی فراوانی که در راهروی نیاکان هرم خوفو روی پوست و مو حس می شود و صداهایی که در اطاق فرعون شنیده می شود، وجود داشته باشد و انسان هایی که گیرنده های فوق العاده خاص و حساسی دارند می توانند وجود آن را حس کنند و شاید بشنوند.

این ویژگی ها از تناسبات طلائی بر می آیند و برج طغرل در ارتباط با کیهان و آسمان و حرکت زمین و زمان پیرامون خورشید قرار می گیرد، و گاهنامه ی آفتابی نتیجه و ترجمه ی مستقیم و فیزیکی همیت ارتباط است و تنها به برج طغرل خلاصه و محدود نمی گردد بل، هر سازه ای که چهار پر، هشت پر، دوازده یا بیست و چهار پر باشد، با آفتاب و تقسیم روز به ساعت، و سال به فصل سر و کار دارد. آن هم نه تنها در سرزمین  پهناور و تاریخمند ایران بزرگ، که در تاریخ و تمدن بشریت و جغرافیای کره ی زمین. [4] در تناسبات برج طغرل هم عدد پی و هم عدد فی وجود دارد و هندسه ی استاتیک با خطوط و سطوح راست و صاف توسط فرمول: پی = 4 ÷  ریشه ی فی، به هندسه ی دینامیک، با خطوط منحنی و سطوح استوانه، مخروط و کروی تبدیل می شود که جلوتر به آن می رسیم. [5]

3- کار میدانی اندازه گیری دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی ساوه. 1393-1394.

4- مقطع و پلان غسالخانه ی شهر فلورانس ایتالیا.

غسالخانه ی قدیمی فلورانس در اصل کلاهک نداشته و افتادن آفتاب روی سنگ در ورودی، نیمروز در آغاز تابستان را نشان می داد.

5- مقطع گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره، کار فیلیپـــّو برونلسکی در جهت نیمروز، آغاز تابستان؛
Spaccato della Cupola del Duomo di Firenze, e delle due tribune di S. Antonio e della Croce secondo la direzione del Meridiano.

غسالخانه ی دوران امپراتوری روم شهر فلورانس مربوط به سالهای 400 میلادی، و گنبد بزرگ هشت پر سانتا ماریا دِل فیوره به قطر 45 متر کنار آن، مربوط به سالهای 1430 به بعد، روی جهت شمال جغرافیایی بوده و تیغ آفتاب روی اندام و کف آن، با زاویه ی 77.5 روی مدار 43 درجه نیمکره ی شمالی، انقلاب تابستانی را نشان می دهد. قدیمی ترین و معماگون ترین آثار روی کره ی زمین، که جنبه ی گاهنامه ی آفتابی نیز دارند، از هرم خوفو که امروزه با دو سه درجه اختلاف، شمالی-جنوبی بوده، [6] از صحرای جیزه در مصر آغاز می شود و به استون هنژ نزدیک لندن در انگلستان می رسد.اما، آنچه که به فرهنگ و دانش ایران زمین مربوط می شود را می توان در دهانه ی غلامان در جنوب زابل دید، که آن هم راز گونه است زیرا این گاهنامه ی آفتابی درست روی نصف النهاری است که هنگام نیمروز، نیم کره ی شمالی در دوطرف شرقی و غربی خود، از شرق روسیه و جزایر کوریل، ژاپن و استرالیا در اقیانوس آرام، تا اروپا و آفریقا و جزایر آزور و ایسلند در اقیانوس اطلس، روز است. به عبارت دیگر، گرینویچ واقعی ، یعنی هنگام ظهر بیشترین بخش از خاک در نیکره ی شمالی روز است همین جا در دهانه ی غلامان می باشد و این واقعیتی انکار ناپذیر است. اما ایرانیان چگونه توانسته اند به چنین واقعیت جهانی آگاهی پیدا کنند رازی است که در رمز و رازهای استون هنژ و اهرام ثلاثه آمیخته شده و هنوز آشکار نیست. باستان شناسان ایتالیایی با مدیریت پروفسور توچــّی و سازمان ایزمِئو و استادان زیاد و درستکار آن روزگار آن ها، که در زمینه ی معماری بسیار به ایران سفر کردند، از سال های 1960 کارهای گوناگونی را در پارسه و اصفهان و زنجان آغاز کردند، و همچنین دیاکونف، تاریخ ساخت سازه های دهانه ی غلامان را به دوره هخامنشی نسبت می دهند.

6- عکس های دهانه ی غلامان از مجله ی: Il veltro. Rivista della civiltà italiana. Società Dante Alighieri. 1-2 anno XIV. Febbraio-aprile 1970

7-کارشناسان ایتالیایی اگرچه می دانستند این آثار معبد نیستند و ایرانیان، به قول هرودوت، معبدهایی مانند آنچه که یونانی ها بپا  می کردند نداشتند اما فکر می کردند ساختمان و آتشکده هایی برای اجرای مراسم آئینی خود باشند و، به قول مرادی غیاث آبادی، متوجه نشدند این ساخته ها، مانند کعبه ی زرتشت در نقش رستم نزدیک پارسه، گاهنامه ی آفتابی بوده و نیمروز شمالی آنجا بوده است. دلیل و فایده ی این مکانیابی، که درست از وسط پهناورترین خشکی در نیمکره ی شمالی زمین هنگام روز می گذرد مجهول است زیرا هنوز تا به راه افتادن درازترین راه تجارت و بازرگانی از روم تا چین زمان زیاد باید بگذرد. اندازه هایی مانند 53 x 53 متر ساختمان شماره ی 3، و تکرار عدد 53، که 5 و 3 و جمع آنها 8 است، جزو تناسبات هندسه ی به اصطلاح مقدس و اعداد خوارزمی است و معنای آن آشکار نیست و ایتالیایی ها نیز به این موضوع اشاره ای نکرده اند. [7]

دردوران حکومت اسلامی، به ویژه در دوران به اصطلاح طلائی آن در آغاز حکومت بنی عباس و سه دهه آن از هارون الرشید به بعد و رشد و گسترش صنایع دستی و علوم و فلسفه و بازرگانی و راه ها و اتصالات و تجهیزات آن، در کنار فعالیت ها و رشد دانش ستاره شناسی و ساخت ابزار و تقویم آن، مانند اثر عمر خیام و دوستانش که پس از هجده سال کار تقویم جلالی را تمام، و کسوف و سالهای کبیسه را مشخص می کند، برج ها و تقویم های آفتابی بسیار زیادی از دوره سامانیان و آل بویه تا دوره سلجوقی و پس از آن، با خواجه نصیرالدین طوسی و رصدخانه ی مراغه هنگام حکومت هلاکوخان مغول، یعنی از سال های 800 میلادی تا ایلخانیان و امیر تیمور و سمرقند زیبا، شاهرخ و هرات و مسجد گوهرشاد و گورکانیان در هند و نادر شاه افشارف تا اشغال هند توسط استعمارگران انگلیس، در این سرزمین ساخته شد. عکس های 10- 9 -8

   

محاسبات نور خورشید در پلان و مقطع برج رادکان و در اکسونومتری گنبد سرخ مراغه. [8]

برج طغرل، برخورد جاده ی ابریشم با مدار35 شمالی؛

11

12

آنچه که برج طغرل را نسبت به دیگر آثار مشابه برجسته و ممتاز می نماید موقعیت آن نزدیک شهر باستانی ری است که مکان تلاقی جاده ی ابریشم از راه دریا (تیسفون- بغداد، اکباتانا- همدان، ساوه و شهر ری) و راه زمینی آن (کنستانتینو پولیس- استانبول، تبریز، قزوین و شهر ری) روی مدار 35 درجه شمالی است که در آن، زاویه ی آفتاب، دست کم در نیمروز اول تابستان، تناسبات طلایی دارد و جلوتر به اهمیت آن می پردازیم. می توان حدس زد کار متولیان برج، که منجم و ستاره شناس بوده و از اوضاع و احوال راه ها باخبر و مانند مرکز اطلاعات راه کار می کردند این بوده که با پیش بینی تغییرات جوی، آغاز دقیق سفر کاروان هایی را که از این جا در چهار جهت جغرافیایی به سفر ادامه می دادند تنظیم می کردند. شاید منظور از جمله ی “این راه که می روی به ترکستان است” ریگستان های داغ تابستان و سرمای توفانزای زمستان آن در میان راه مرو و بخارا و سمرقند به  سوی کاشغر است که اگر زود یا دیر به آن جا می رسیدند کاروان را بسوی مرگ می بردند. شهر تاریخی و گسترده ی ری نزدیک دشت حاصلخیز ورامین با حمله ی مغول ویران شد و پس از آن به آبادانی گذشته باز نگشت. نمی دانیم پیرامون برج طغرل چه بوده و مانند دوره ی قاجار باز و خالی و دور از شهر بوده است. زیرا، به فرض این که این برج نقش راهنما و تظیم کننده ی حرکت کاروان ها را داشته، می بایست بتوانند، با فاصله ای که مزاحم سایه اندازی طلوع و غروب خورشید روی بدنه ی برج نباشند، نزدیک به آن اقامت کنند، اما شرق و غرب برج باز بوده  تا  ساعت آفتابی در طلوع و غروب خورشید کار کند و از کاروانسرا و آب انبار و حمام و کاریز نیز نزدیک به برج ظاهرا خبری نیست.

پی نوشت ها