نقش هندسه در معماری ایرانی

با نگاهی گذرا به معماری و آثار فاخر دوره های پیشین، می توان نمود و تجلی هندسه را در آن ها مشاهده کرد چرا که هندسه همانند یک ابزار و دانش در ایجاد فضا، القاء کننده ارتباطات اجزا با هم، یکپارچگی و احساسات خلق کننده اثر است.

نظم بخشیدن به فضا، برقراری روابط درست و منطقی بین اجزای بنا، ارتباط بین نقشه های بنا و نمای آن ها، طراحی انواع قوس و گنبد، همه و همه با بهره گیری از الگوهای درست هندسی میسر شده تا در راه شکوهمند سازی خود بتوانند گام بردارند و این چنین شده که بناهای ادوار گذشته ایران از لحاظ سازه و زیبایی شناسی موفق به عرضه معماری چشمگیر و متنوع شده اند.

تنوع ساختمان های ایرانی از هر آنچه که در روستاها و خانه ها مشاهده می شود تا کاخ ها، کاروانسراها، میادین و بازارها، حمام های تاریخی، قلعه ها، مساجد و … به حدی است که نمی توان معماری ایران را همانند معماری بعضی کشورها چون یونان، در چند سطر خلاصه کرد چرا که هر یک از ساختمان ها، معماری و اصول و هندسه مربوط به خود را داشته است و با توجه به نیازمندی ها و اصول فکری و عرفانی مخصوص به خود طراحی و ساخته شده اند. به طور مثال، معماری خانه های ایرانی که با توجه به فرهنگ و روابط زندگی مردم شکل گرفته و شامل عناصر زیادی هم چون حیاط مرکزی، ایوان، پنج دری، هشتی و … است کاملا متفاوت با کاروانسراها و مساجد است و از لحاظ هندسه در پلان و نما، الگوهایی متفاوت را به جا گذاشته اند.

مقطع خانه عباسیان در کاشان

پیش از اینکه معماران از شیشه به عنوان پوشش پنجره و در استفاده کنند، متریال چوب با شبکه های هندسی را به عنوان پوشش بازشوها مورد استفاده قرار می دادند.

جایگاه هندسه در معماری و شناخت آن

قدم اول جهت درک جایگاه هندسه در معماری این مرز و بوم، شناخت و تعریف دقیقی از هندسه در اندیشه ایرانی است. علم هندسه در واقع شاخه ای از ریاضیات است که با اشکال، اندازه ها، موقعیت نسبی و ویژگی های فضا سروکار دارد. در دوره های مختلف توسط دانشمندان، علم هندسه به طرق گوناگون دنبال شد به طور مثال ارشمیدس برای محاسبه مساحت و حجم، روشی هوشمندانه را ارائه داد و پیشروی حساب انتگرال بود یا هندسه اقلیدسی توسط اقلیدس به شکلی دیگر پایه ریزی شد.

دانش اخترشناسی و هندسه جزء علوم مقدماتی به حساب آمده که یادگیری آن ها برای هر فردی لازم و ضروری بوده است.

تاریخچه هندسه

کشف اصول ابتدایی هندسه را به بابلیان و مصریان نسبت داده اند چرا که به دلیل طغیان هر ساله رودخانه نیل و از بین رفتن علائم مرزی میان املاک شان نیازمند راه حل هایی بودند که دوباره هرکس زمین خود را اندازه گیری و مرزبندی کند. مصریان روش علامت گذاری زمین ها را با تیرک و طناب انجام می دادند و دانش آنان بیشتر بر پایه دانسته های تجربی پراکنده ای در مورد طول و زاویه و مساحت و حجم قرار داشت.

بعدها، یونانیان دانسته های هندسی را مدون کردند و دانشمندانی همچون طالس و فیثاغورث که هر یک چند قضیه هندسی را اثبات کردند، آغازگر هندسه ترسیمی شدند. دانشمندی به نام اقلیدس که در اسکندریه زندگی می کرد، تمام نتایج هندسی را در یک مجموعه ۱۳ جلدی به نام اصول هندسه گردآوری کرد. هر چه زمان گذشت شاخه های دیگری از هندسه توسط ریاضیدانان مختلف، توسعه پیدا کرد و انواع هندسه تحلیلی، مثلثات، غیراقلیدسی و فضایی مطرح شد.

هندسه در معماری سنتی ایران

با مشاهده هر بنا و اثر معماری، توسط جنبه های شکلی و فرمی و همین طور نقش اجتماعی و فرهنگی بنا، هویت و بیان خاصی از آن به مخاطب القا می شود و این جاست که هندسه در طراحی و ساخت انواع بنا جهت ارائه فرمی خاص و مفاهیم فرهنگی و اجتماعی اهمیت می یابد.

این که از چه هندسه ای جهت برقراری ارتباط اجزاء در پلان و نما با چه مدولی استفاده شود، در اختیار معماران بوده و خلاقیت و دانش در آن به نوعی مهارت و رقابت بین آنان بوده است.

در تمامی بناهای تاریخی، تمام اندازه ها، اشکال، اجزا و الگوهای هندسی وابسته به هم بوده اند و زنجیروار تکمیل کننده یک هندسه کلی بوده اند. در واقع همچون کلیدی است در راستای برقراری ارتباط بین ساختمان و انگاره هایی که سازنده در ذهن خود دارد.

آن زمان که به معیارهای زیبایی شناسی می اندیشیم، ناخوداگاه جهت ساختن و ایجاد یک اثر، به هندسه رجوع می کنیم و تمامی اجزا را در قالب یک هندسه یا کانسپت کلی منظم می کنیم و از الگوهای هندسی متنوعی در ترکیب با یکدیگر استفاده می کنیم که هر یک ویژگی ها و بیان خاصی دارند. به طور مثال قرینه سازی یا تقارن، نظم و تفکری است که اجزا را در محور طولی یا عرضی سامان می دهد.

نمونه هایی از کاربرد هندسه در آثار معماری

سمت راست: تحلیل هندسی فرش مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی بر مبنای تقسیم هشت
وسط: تحلیل هندسی قصر مشتی در سوریه بر مبنای مربع و مستطیل
سمت چپ: تحلیل هندسی نوعی گره چینی بر مبنای تقسیم هشت

نظم هندسی در نماهای سنتی

در نماهای معماری گذشته، همه اجزا در تلاش برای تعادل بصری هستند و طبیعت، منبع الهام معماران در مسیر دسترسی به تعادل بصری است. احساس تعادل بصری زمانی برقرار می گردد که بار احساسی اشکال هندسی تشکیل دهنده نما در دو طرف ترازو یکسان باشد.

بنای قصر خورشید در مشهد

اعداد خاص و معانی نمادین آن

اعداد در معماری، کاربردی نمادین داشته اند و هر یک بیان کننده مفهومی خاص هستند که می توانند جانشین یک تصویر باشند. به طور مثال عدد صفر به صورت دایره میان تهی، پوچی و تمامیت زندگی را نشان می دهد و یا عدد ۳ به معنای سه منجی است به عبارتی: پندارنیک، گفتار نیک، کردار نیک
همین طور عدد ۴ یعنی کلیت، تمامیت، کمال، یکپارچگی، زمین، نظم، عقل و بیان کننده چهار جهت اصلی، چهار فصل و … است.
و بسیاری معانی دیگر که به صورت مفهومی در بناهای گذشته به کار رفته است همچون بنای قصر خورشید یا کلات نادری در مشهد که بر پایه شش ضلعی در هندسه و لایه های مختلف طراحی شده است.

قرار گیری اشکال هندسی در ظاهر طرح مانند مربع، هشت ضلعی و چند ضلعی منتظم

تناسبات طلایی ایران

تناسبات طلایی از موضوعاتی است که از دوران باستان تا هم اکنون در هنرهایی چون نقاشی، مجسمه سازی، معماری، عکاسی و … دیده می شود. اولین بار یونانیان با به کار بردن آن در ستون ها، مجسمه ها و … از تناسبات طلایی بهره بردند. به اعتقاد هنرمندان زیباترین مستطیل، مستطیل طلایی است که در ساخت بنای پارتنون، از شاهکارهای یونان باستان، از آن استفاده شده است.

تناسبات طلایی در واقع توسعه تصاعدی مجموعه ای از اعداد صحیح است که مجموع هر دو عدد متوالی برابر عدد بعدی می باشد.
به طور مثال نسبت طلایی در برج آزادی و میدان آزادی از این قرار است:
طول ۶۳
عرض ۴۲
تناسب آن ۱.۵=۴۲/۶۳ است.

هندسه در نیارش و پیمون

پیمون در واقع همان مدول امروزی یا طراحی مدولار است، جهت سهولت کار و جهت دادن به تمامی اندازه ها.

پیمون نه تنها در نقشه ها و جزئیات ستون ها، عرض و طول اتاق ها و راهروها موثر است بلکه تعیین کننده حالت در و پنجره و نسبت بین آن هاست. پیمون عاملی است جهت استفاده از یک اندازه و مقیاس مشخص که با توجه به نوع بنا و کاربری آن متفاوت است و موجب تنوع می شود.