معماری گنبد سلطانیه زنجان

گنبد سلطانیه بلندترین برج آجری جهان و یکی از آثار ارزشمند اسلامی ایران است. این بنای تاریخی در نزدیکی زنجان (شهر سلطانیه) قرار دارد و معماری آن به دوره حکومت مغولان در ایران منسوب است. شهر سلطانیه، در قرن ۸ پیش از میلاد محل زندگی قوم ساکاراتی بوده و شاهان ماد آن را اریباد و ارساس می‌نامیدند، اما از آن تاریخ تا دوره مغول هیچ خبری از سلطانیه در تاریخ ایران نیست. تا پیش از آن که سلطان محمد خدابنده شهر را تبدیل به مرکزی پررونق و تجاری کند، این محل شهریاز یا شهریار خوانده می شد.

معماری گنبد سلطانیه زنجان

گنبد مشهور سلطانیه که در مسیر تهران- زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود، گنبدی عظیم و یک پوشش است که از بی‌نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می‌آید.

اکنون تنها اثر مهمی که از آن همه بناهای با شکوه عهد اولجایتو در شهر سلطانیه به جای مانده بنای عظیمی است که به گنبد سلطان محمد خدابندهمعروف است. بانی و سازنده آن را رشیدالدین فضل الله و تاج‌الدین علیشاه ذکر کرده‌اند اما تاکنون در هیچ جای بنا کتیبه یا نوشته‌ای دال بر معمار، سازنده و یا هنرمندان سازنده آن به دست نیامده است و درباره تاریخ شروع ساخت آن نظریه‌های گوناگون وجود دارد.

اولجایتو پس از طرح سلطانیه فرمان داد تا آرامگاهی به همان عظمت برای او در مرکز شهر بسازند. طرح بنا هشت گوش و در جلوی آن ایوانی بوده است و بنایی که اکنون به نام تربت‌خانه معروف است، به آن افزوده شد.
ارتفاع بنا از نوک گنبد تا کف زمین در حدود ۵۲ متر و قطر داخلی آن نزدیک به ۲۵ متر و ضخامت دیوارهای اصلی که پایه های بنا را تشکیل می‌دهد، به هفت متر می‌رسد گنبد آن دو پوسته پیوسته است. بستر این بنا از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی ۸ تا ۱۰ متر تشکیل شده و از مقاومت بسیار خوبی برخوردار است. گفته می‌شود طی این سال‌ها (حدود ۷۰۰ سال) این بنای ۱۶۰۰ تنی تنها حدود ۸ سانتی‌متر نشست داشته‌است.

دیواره‌های اصلی بنا اگر چه قطور بوده و ضخامت آن‌ها به هفت متر می‌رسد، ولی وجود هشت طاق رفیع وسیع که آنها را از یک‌دیگر جدا می‌سازد، باعث شده که بنا خشن جلوه نکند، در هشت گوشه فوقانی بنا، هشت مناره ظریف وجود داشته که گنبد را در برگرفته و این منظره از دور شکل جالی دارد. امروزه، از این هشت مناره فقط بقایایی بر جای مانده است تمام سطح گنبد پوشیده از کاشی‌های فیروزه رنگ بوده و قسمت تحتانی و قاعده گنبد با خطوط کوفی مربع با کاشی گره‌سازی شده و تا زمان ناصرالدین شاه (تقریباً یک قرن پیش) تمام تزیینات کاشی‌کاری گنبد دست نخورده باقی مانده بود. لکن امروزه قسمت‌های زیادی از آن فروریخته است. تمام بدنه مناره‌ها که در اطراف گنبد قرار داشت و همچنین مقرنس کاری های قسمت فوقانی دیوارهای خارجی از کاشی‌های فیروزه‌ای و کبود و لاجوردی تزیین یافته بود که اکنون قسمت‌هایی از آن که از دسترس خارج بوده محفوظ باقی مانده است. کاشی‌های طلایی رنگ و منقش و هشت گوش تربت خانه و ازاره‌های آن از لحاظ هنر کاشی‌پزی فوق العاده ممتاز و کم‌نظیر است.

در ضلع جنوبی بنای اصلی، بنایی چهارگوش ساخته شده که امروزه به نام تربت خانه معروف است و اولجایتو در آنجا دفن شده است. به طور خلاصه می‌توان گفت بنای گنبد سلطانیه اوج تکاملی از سبک معماری آذری در ایران است. این بنا جزو بهترین آثار معماری ایران بوده و مورد توجه همه کارشناسان معماری و هنری جهان است .