نقش محیط در معماری و شهر سازی خلیج فارس


نقش محیط در معماری و شهر سازی خلیج فارس

طول سواحل مربوط به استان هرمزگان اندکی کمتر از 67 درصد سواحل جنوبی ایران است و اگر طول سواحل این استان را به دو نیم کنیم مرکز استان ( بندر عباس ) در وسط این محورساحلی  قرار می گیرد طول استان به خط مستقیم 700 کیلو متر است یعنی به تنهایی به اندازه طول کشور های هلند ؛ بلژیک و دانمارک

محیط طبیعی ( آب و هوا و ویژگی های محیط و عوامل استقرار )

سواحل خلیج فارس از مناطق بسیار گرم ایران است چنانکه حد اکثر متوسط دما در بندر عباس از 23 درجه سانتی گراد کمتر نمی شود که مربوط به دی ماه است تیر و مردادگرم ترین ماه های سال هستند و درجه حرارت از مرز 47 درجه سانتی گراد نیز می گذرد . اطلاعات حاصله از ایستگاه هوا شناسی نشان میدهد که همیشه باد قالب از جنوب می وزد ( در دی ماه از طرف شرق ) حد اکثر سرعت باد در ماه های فروردین و اردیبهشت و تیر است (17 کیلو متر در ساعت) در تقسیمات اقلیمی ایران تمامی سواحل خلیج فارس جز مناطق صحرای با باران کم و ریزش باران احتمالی در ماه های مهر ؛ آبان ؛ دی ؛ بهمن ؛ اسفند و فروردین ماه است .

لیکن باران دی ماه از دیگر ماه های سال بیشتر است میزان باران از 100 میلی متر تجاوز نمی کند ولی میزان رطوبت در منطقه بسیار بالاست .

ویژگی های محیط طبیعی

محیط طبیعی حاشیه خلیج فارس ( محدوده مورد مطالعه ) دارای ویژگی هایی است که عوامل اسکان را در  (1 )

 

 

منطقه فراهم آورده است از اهم این ویژگی ها موهبت دریا است . اگر چه منطقه با کمبود شدید آب شیرین مواجه است لذا وجود این موهبت عظیم عامل بزرگی جهت توسعه اقتصاد ؛ حمل ونقل ؛ ارتباطات و منابع غذایی است که زمینه اصلی استقرار جمعیت را فراهم آورده است شبکه ای از مسیل ها ( آبرو ها ) که از بلندی های ذاگرس و دیگر ارتفاعا ت به طرف دریا سرازیر می شوند به دلیل جاری ساختن آب شیرین در منطقه از دیگر ویژگی های محیط حاشیه خلیج فارس هستند که در استقرار جمعیت مؤثر می باشد ساکنان این خطه به تجربه آموخته اند که چگونه باید سیل آب هایی را که هر قطره از آبشان واجد ارزش است را مهار کرد و از طریق مسیل ها به طرف آب انبار های ساخته شده ی نخلستان ها هدایت نمود تا از این مایع حیات که کمبود آن کاملا محسوس است تا حد امکان استفاده شود در نتیجه محور شرقی غربی حاشیه دریا و محور های شمالی جنوبی مسیل ها از عوامل مهمی هستند که محل نقاط جمعیتی را تعیین نموده اند .

تنها در اوایل بهار منطقه بر اثر بارندگی دارای کله های کوچکی از چمن می شوند لذا منطقه فاقد چمنزار دائمی است به همین دلیل به صورت قطب دامپروری نمی تواند عمل کند .

تاثیر شرایط محیطی در بافت شهر

بافت شهر ها و آبادی ها بیشتر برای مقابله با رطوبت دریا در اوقات شرجی و باران های سیل آسایی که یکی دو بار بیشتر نمی بارد بدین گونه گسسته و نا منظم شکل گرفته تا هر چه بیشتر با عث جریان های مرطوب در پیرامون ساختمان ها و جریان سیل آبی در معابر گردد .  (  2  )

 

مسیل های اصلی و آبراهه های فرعی که سیل آب های کوهستان را به دریا می رسانند اراضی شهر و اطراف آن را شبکه بندی نموده اند .

بنا های شهر در راستای مسیل ها جا گرفته اند و از بستر مسیل ها به عنوان معبر نیز استفاده می شود .

به طور کلی در یا موجب شکل گیری نیم دایره ای در بافت تمام شهردرکنار ساحل شده است و گرمی هوا باعث کوچه های کم عرض ؛ آب باران موجب ساخت برکه ها ( آب انبار ها ) گرمی هوا و نسیم دریا موجب ساخت بادگیر و سنگ های مرجانی و گچ باعث رنگ کنونی شهر و آبادی ها شده اند .

از نظر دانه بندی شهر ها و آبادی ها بیش از هرچیز از شرایط اقلیم گرم و مرطوب تبعیت می کنند . ایجاد جریان هوا در داخل ساختمان ها  با استفاده از بادگیر و در پیرامون آن به وسیله ایجاد فضا های باریک از بهترین مثال های ساخت بافت موجود با توجه به بهره گیری از محیط محسوب می شود .

تاثیر شرایط اقلیمی در شکل گیری بافت شهر به گونه ای است که حد اکثر تهویه و حد اقل جذب انرژی تابشی را داشته باشد . راهرو ها و کوجه های اطراف بنا به مثابه کانالهایی هوا را در اطراف بنا جریان داده و سبب خنکی و تهویه ی هوا می شود .

مناره های مساجد و برکه های گنبدی شکل از نشانه های زیبای بافت این اقلیم به شمار می آید برکه بیانگر کمبود آب و مناره ها نشانه هایی از دیانت مردم منطقه است .

(  3  )

 

 

معماری منطقه

معماری بومی در جهت رفع نیاز مندی مردم و ناشی از شرایط اقلیمی برای سکونت مطلوب و دلپذیر و متکی بر طراحی با طبیعت است از عناصر معماری این دیار باد گیر های گوناگون ؛ ایوان ؛ ساباط ؛ حیاط مرکزی و دیوار های پر و بلندی می باشد پنجره های بنا به شبکه های زیبایی که از جنس گچ ساخته شده و اگر چه در

کل بنا هر کدام دارای طرحی متفاوت با دیگری است لذا در کل دارای هماهنگی خاصی است .

قوس های اطراف پنجره ها ؛ بدنه بادگیر ؛ درب ورودی و نحوه ی قاب گیری اطراف پنجره ها ؛ بافت رویه زیبایی را شکل می دهد که شاخص این خطه است . مساجد با توجه به محیط طراحی شده اند . سقفی ساده ؛ مناره ای بلند و ایوان های مسقف و بزرگ جهت استفاده از نسیم و سایه در هوای گرم و مرطوب در معماری مسکن اتاق ها بر حسب اولویت در جهات جهار گانه حیاط قرار گرفته اند در بیشتر نمونه ها اتاق های پذیرایی و نشیمن و خواب ها در پیرامون فضای نیمه باز مشرف به حیاط به نام ساباط مستقر شده اند این فضای نیمه باز اتاق ها را از تابش آفتاب محافظت می کند . توالت ؛ آشپز خانه و حمام در فضای خالی باقی مانده ی حیاط مستقر شده اند . تنها در شهر تعداد انگشت شماری بنای دو طبقه دبده می شود . خانه ها پنجره ای رو به بیرون ندارد که علاوه بر مسئله ی عدم اشراف از لحاظ تبادل حرارتی مفید می باشد و عمل تهویه از درب ورودی از طریق حیاط صورت می پذیرد . ورودی به اتاق ها اکثرا از طریق ساباط که از نور خورشید محفوظ است انجام می گیرد عرض اتاق ها را طول تیر های چوبی موجود تعیین می کنند .                         (  4  )

 

به طور کلی معماری ارگانیک معماری هماهنگ با محیط و اقتصادی از نظر توجه به انرژی است .

فضا های معماری

معماران حوزه جنوب ایران پس از قرن ها آموختن تجربیات تلخ دریافته اند که نوع بنا باید چگونه باشد که برای زیست در فصول مختلف مقاوم و مناسب با شرایط اقلیمی سازگار باشد و در مقابل باران های سیل آسا و

آفتاب سوزان و رطوبت خفقان آور مقاومت داشته باشد .

  • اتاق

شامل اتاق های نشیمن ؛ میهمان ؛ خواب که در پیرامون حیاط قرار گرفته اند و به وسیله ی ایوان مسقف به هم متصل گشته اند . ارتفاع اتاق ها بلند است و گاه به 5 متر می رسد .

2 – ایوان

فضای سر پوشیده ی ( نیمه باز ) نسبتا عریض در مدخل ورودی پیرامون حیاط مرکزی که دارای نقشی چند گانه است از جمله : محل فعالیت های روزانه ؛ بازی کودکان ؛ استراحتگاه نشیمن . که این فضا از تابش مستقیم آفتاب محافظت شده می باشد و از نسیم دریا بهره می جوید .

 

 

(  5  )

 

3 – حیاط مرکزی

( فضای باز مرکزی ) که معمولا کمتر از یک متر از سطح ایوان و اتاق ها پایین تر است و این امر موجب

جلو گیری از نفوذ باران های شدید و نا منظم منطقه به داخل ایوان و اتاق ها می گردد . همچنین عبور جریان

هوا از لابلای درختان و فضای سبز موجود در حیاط که سایه ی مطبوعی ایجاد می کند ؛ نسیم خنکی را به داخل فضای مسکونی هدایت می نماید .

4 – مـدخل سرپوشیده ورودی

در برخی اماکن برای جلو گیری از تابش نور مستقیم آفتاب به اندازه تقریبی 3 متر سایبانی ایجاد می کنند

دیـوار  ( جــداره  )

به دلیل کوچک بودن پنجره ها و وجود سایه بان حرارت عمده از طریق دیوارها جذب می گردد در نتیجه با استفاده از ضخامت دیوار کخه باعث بالا رفتن مقاومت حرارتی گشته زمان تاخیر افزایش می یابد .

همچنین ضخامت دیوار ها موجب عمق یافتن و ایجاد سایه گشته و دمای داخل را کاهش می دهد .

جنس دیوار ها غالبا سنگی است و رو کار آن گل می باشد ( این نوع گل سفید رنگ بوده و بسیار محکم می باشد و گچ محــلی نام دارد ) این نوع گچ سفید مخصوص محــلی به سختی سیمان می باشد که تنها در شرایط افلیمی خاص مناطق گرم و مرطوب دارای این ویژگی می باشد  و پس از قرار گیری در میط خشک

(  6  )

 

سختی خود را از دست می دهد و ذراتش از یکدیگر تفکیک می گردند . در برخی جداره ها نیز بلوک های

سیمانی به کار رفته است که ملات آنها نیز از همین نوع گچ مخصوص محـلی می باشد . رو کار این جداره ها که در گذشته از همین گچ محــلی بوده به تازگی از سیمان نیز استفاده می شود .

پوشش سقف …………….

سقف از تیر جوبی پوشیده می شود . روی آن ها تخته ؛ فیبر ویا حصیر است . این پوشش به دلیل مقاومت در برابر رطوبت رایج ترین نوع پوشش سقف می باشد روی آن یک لایه خاک رس مرطوب یا دو لایه کاهگل گرفته بطوری که قشری یک دست و همگن روی چوب ها بوجود می آید که علاوه بر عایق رطوبتی عایق حرارتی نیز می باشد

منابع و معاخذ :

  • مجموعه مقالات کنگره تاریخ معماری و شهر سازی ایران ( ارگ بم )

2 – تحلیل  ویژگی های معماری و شهر سازی منطقه گرم و مرطوب

مهـــران بخشـــی زاده – آذرماه 83

 

 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *