پایگاه علمی سعید سان دانلود رایگان مقالات علمی کنفرانس و ژورنال
مقاله رایگان معماری و مرمت ابنیه – خانه امام جمعه تهران – بخش دوم
تزئینات وابسته به معماری (در خانه امام جمعه)
ستون و سر ستون
کاربردی ستون و الحاق آن به بناهای ایرانی در قرون 13 و 14 هـ . ش پس از 2000 سال معماری بدون ستون از زمانی صورت میگیرد که تکنولوژی ساخت بر پایه ستون – اسلوب ساخت با تیرهای عمودی و افقی – منسوخ شده است. نوع آوریهای تکنولوژی و روشهای پیشرفته‌تر ساخت آثاری چون برج‌ایفل را امکانپذیر ساخته است پس استفاده از ستون در معماری در این زمان صرفاً جنبه تزئینی و نمادین داشته است، از سوی دیگر این گرایش به سوی کاربرد ستون در این ایام بیش از هر چیز حرکت به سوی فرهنگ سبکهای و الگوهای غربی را نشان می‌دهد که با پیشرفت قدرت و یا زیبایی بکار گرفته می‌شد. ولی این تغییر سطحی بود زیرا معماری ستونها در کلیه دوره‌های یاد شد در غرب برقواعد (تناسبها) تقارن و تکراری معین استوار بود.
ناصر‌الدین شاه قاجار در سال 1250 هـ . ش به اروپا سفر کرد و بعد از بازگشت او بود که نفوذ معماری اروپا در انواع گوناگون ساختمانها و در خیابانهای شهر جا گرفت. در حقیقت مدتها قبل از آنکه شاه راه سفر در پیش‌گیرد، این گرایش آغاز شده بود. در این عهدخانه ثروتمندان بیش از پیش با سرمشق‌گیری از بناهای اروپایی ساخته می‌شد. در این میان ستونها غالباً نقش مهمی داشت. شاید بتوان گفت استفاده از شیروانی که در این زمان متداول شد. خود اسباب حضور مجدد ستون در نمای بنا را فراهم آورد. ستونهای عظیم تزئین شده و پرنقش و نگار در ویلاها و کاخها اغنیا پدیدار شدند. ستونهایی که مستقیماً از مغرب زمین اقتباس شده بودند، از گوشه و کنار شهر تهران سر برآوردند، اغلب این ستونها، اگر نه در اساس، ولی در پرداخت باروک بوند، ستونهایی نمایشی که تصنع ظاهری بر جوهره اصلی آنها تقدم داشت. نقشهای پیچیده کنده شده بر سنگ و گچبریهای تزئینی گل و بوته‌درا بر ستونهای مختلط مجلل و از سوی دیگر، تنوع و گوناگونی طرح‌ها که هر یک از به تنهایی منحصر به فرد بوند از ویژگیهای برجسته اقامتگاه ثروتمندان در این دره بود. این رفتار با ستون نشان می‌دهد که ارزش نمادین این عنصر معماری درک شده بود، و در عین حال در تزئینات روی آنها، تقارن و هنر و مهارت به کار رفته بود.
تنه اصلی بعضی از ستونها استوانه‌ای است، ولی بیشتر ستونها را می‌توان یافت که مقطع عرضی آنها چهار گوش یا شش گوش است و بیشتر به سر ستون توجه شده به حدی که پایه و تنه تحت‌الشعاع قرار گرفته است. تنوع این طرح‌ها به اندازه اصالت و منحصر به فرد بودن سبکها و تکنیکها چشمگیر است. در ساخت این ستونها، لایه‌ای از گچ روی تیرهای چوبی را می‌پوشاند. و روی این موتیفهای تخت دو بعدی گچکاری می‌شد. شکل پذیری و تجسمی بودن گچ امکان کنده‌کاری ظریف و ریزه کاریهایی را فراهم می‌آورد که می‌توان انواع گوناگون آنها را به سبکهای مختلف، با جزئیات و نوآوریهایی بسیار اصیل در اقتباسهایی که از ستونها کلاسیک (ستونهای دوریک)، ایوانهایی مهمتر از مه قرنتی و مختلط شده است. به وفور دیده. ستونهای به کار رفته در خانه امام جمعه در ستون در ایوان می‌باشد که دارای تزئینات گچی بوته و برگ به سبک کرنتی می باشد، این ستونهای استوانه‌ای روی پایه‌ای گچی به شکل مربع قرار گرفته‌اند.
سنتوری:
سطح مثلثی شکل ابتدای بام معابد یونانی بود که معمولاً ورود به معبد از طریق آن صورت می‌گرفت، این عنصر به عنوان یکی از ویژگیهای مهم معماری کلاسیک در بسیاری از بناهای اروپا کاربرد داشته و غالباً به عنوان عنصری سازه‌ای یا نمادین به کار میرفته است.
سنتوری تنها به شکل نمادین در بالای قسمتی از بام ساختمانها – به ویژه در وسط و بالای ورودی – به تدریج کارایی یافت و علاوه بر آن در بالای درها و پنجره‌ها نیز به صورت عنصری تزئینی مورد استفاده قرار گرفت و به شکلهای گوناگون عرضه شد. از حمله در یک حالت قسمتی از لبه بالایی آن را حذف کردند و آنرا سنتوری باز یا شکسته نامیدند. در برخی سنتوریها نیز بخشی از قسمت پایین سنتوری را حذف می‌کردند. سنتوریها لزوماً مثلثی شکل نیستند بلکه برخی از آنها در بالای یک قوس واحد یا ترکیبی (ترکیب چند قوس) دارند (سنتوری نمای خانه امام جمعه نیز متشکل از چند قوس و انحناست، که در بالا به یک قوس یعنی ؟؟؟؟؟ می‌رسند.
به غیر از نمونه شماره 8 سنتوری در بناها به دو صورت استفاده شده است.
1- به عنوان عنصری نمادین و تزئینی در بالای بام و در امتداد دهانه یا پنجره‌ای مرکزی 2- به عنوان عنصری تزئینی در بالای پنجره.
رخبام:
بسیاری از ساختمانهای مورد بررسی در بالاترین قسمت از نمای دهانه دارای یک سطح نواری شکل افقی هستند که رخبام نامدیه می شود. در ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین حالت یک قرنیز آجری ساده در بخش مزبور می‌ساختند تا از فرسایش سریع نما جلوگیری شود، در نماهای طراحی شده به این بخش که بالاترین نقطه نمای ساختمان است اهمیت خاصی داده می‌شده است. عرض این نوار سازه‌ای- تزئینی به طور متوسط 20 تا 40 سانتیمتر است و در نمونه‌های بسیاری خوب با دیگر بخشهای نما نیز ترکیب شده است. در رخبام خانه امام جمعه ابتدا اندود گچ به صورت برآمده دور تا دور رخبام قرار گرفته و سپس آجرهای لعابدار (به سبک اکثر خانه‌های قاجاری) و بعد ردیفی از آجر هم تراز با برآمدگی گچی و در نهایت در بالاترین قسمت باز هم ردیفی از آجر که به صورت جلو آمده کار شده است.
کاشیکاری
از کارشیکاری در بناهای دوره قاجار به ندرت استفاده شده و عموماً در نمای بنا و با الهام گرفتن از نقش و تصاویر نظامیان و هم اینطور داستانهای اسطوره‌ای و مانند آنها استفاده شده است.
بنای تاریخی امام جمعه فاقد نمونه کاشیکاری تزئینی است، تنها در نمونه بازمانده از بخش غربی که تخریب شده است، نمونه‌از کاشیکاری بسیار زیبایی دیده می‌شود که متأسفانه تنها قسمت اندکی از آن باقی مانده است.
پیکره
در بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی از پیکره انسان یا دیگر جانوران برای سازی بنا استفاده نمی‌شد، اما در دوره قاجار و سپس دهه‌های بعد به سبک تأثیر معماری و مجسمه سازی غرب، به تدریج ساختن پیکره نیز رواج یافت. در دو طرف حوض در خانه امام جمعه (در ضلع جنوبی) دو مجسمه سنگی قرار گرفته است که هر کدام به صورت نه پیکره انسان که از پشت به هم چسبیده‌اند، خودنمایی می‌کند.
گچبری
قدمت گچبری در ایران به دو هزار سال پیش می‌رسد که از عناصر عمده در هنر تزئیین ایرانی بوده است و همینطور بعد از آجر یکی از مهمترین مصالح در زیبا‌سازی نمای بسیاری از انواع بناها به شمار میرفته است. البته به سبب آن که در گذشته نمی‌توانستند آنرا به سادگی در برابر باران و سایر عوارض طبیعی مقاوم نمایند کاربرد آن برای پوشاندن سطح نما بسیار کمتر از آجر بود است، با وجود این، در اندکی بناها تمام سطح نما یا برخی از دهانه‌ها را با گچ می‌پوشاند. در خانه امام جمعه سر در درهایی که در طبقه همکف واقع‌اند دارای کچبری تزئینی با نقوش گل و بوته‌اند سینه سنتوری نمای این بنا فاقد تزئین می‌باشد و با اندود گچ پوشانده شده است. در تزئینات سر در به منظور حفاظت تزئینات در مقابل عوارض طبیعی، این تزئینات نسبت به بیرونی‌ترین سطوح نما کمی عقب‌تر می‌باشد. با توجه به اهمیت و فراوانی گچبری این بنا به خصوص در تالارها و اتاقهای طبقه دوم اسلوب گچبری را توضیح می دهیم.
مراحل گچبری:
گچبری شامل دو مرحله است نخست طراحی و دوم اجرا
- طراحی گچبری: استفاده و انتخاب طرح و نوع نقش و نحوه گچبری آن تحت تأثیر عوامل متعددی است که برخی از آنها عبارتند از:
الف: چگونگی فضا: خصوصیات حجمی هر فضا و نوع سطوح و فضاهای همجوار در نحوه طراحی سطوح گچبری موثر است چنانکه برای مثال طراحی سطحی که در ارتباط با فضای باز قراردارد مانند ایوان یا نماها با سطح مدور و غیره متفاوت است و هر کدام به گونه‌ای خاص در شکل‌گیری نقوش تأثیر دارند.
ب- ابعاد و تناسبات فضا: ابعاد و تناسب هر فضا نیز در تعیین نقوش و نوع آنها و مقدار برجسته بودن نقوش موثرند.
ج- کارکرد هر فضا: در هنگام طراحی نقوش گچبری فضا به کارکرد آن توجه می‌شود. چنانکه نقوش فضایی که محل مکث است با نقوش فضایی که تنها جنبه ارتباطی دارد، متفاوت است. در فضای مهم، مانند مهمانخانه، بهترین نقوش و پرکارترین آنها اجرا می‌شود.
د – جنبه‌های اقتصادی: یکی دیگر از عوامل مهم در طراحی نقوش که چه بسا بیش از بقیه عوامل از سوی استادکاران مورد توجه قرار میگیرد مقدار بودجه‌ای که کارفرما برای گچبری در نظر میگیرد، هر چه نقوش پرکارتر باشد، هزینه بیشتری باید صرف اجرای آن شود.
2- اجرای گچبری : اجرای گچبری شامل دو مرحله است. نخست زیر سازی و سپس گچبری.
زیرسازی:
این مرحله شامل تراز کردن سطحی که گچبری خواهد شد می‌گردد، اما پیش از تراز کردن سطح مزبور، باید از زیرسازی پیشین مطمئن شد زیرا بر روی مصالح ضعیف مانند کاهگل یا گچ و خاک معمولی گچبری نمی‌کنند. اگر سطحی کاهگل باشد ابتدا آنرا تا رسیدن به آجر می‌تراشند و سپس آنرا زیر سازی می‌کنند. اگر کاری به صورت چند گچه باشد که کوبیدن میخ در ملات آجرها لایه‌های مزبور را گیردار و سپس سطح فوق را کرم‌بندی می‌کنند. در این مرحله در صورت نیاز از گچ و خاک تیزون یعنی ترکیبی که دارای گچ بیشتری است، استفاده می‌شود.
گچبری:
گچبری زیر سازی مخصوصی دارد که استخوان بندی نیز خوانده می‌شود زیرا سطح نهایی بخشی که گچبری خواهد شد، باید هم بسیار محکم باشد و هم مقداری ناهمواری در ایجاد گردد تا گچ در مرحله بعد روز آن به خوبی بچسبد. پس از استخوان بندی نوبت به بوم‌سازی می‌رسد که گچ عسلی (گچی که از گچ بوم غلیظتر است) را روی لایه قبلی به ضخامت دو تا سه میلیمتر می‌کشند، گچ عسلی به قدری محکم‌و سخت است که حتی ابزار گچبری بر روی آنها به سادگی اثر نمی‌گذارد و خاصیت آن اینست که در اثر نمی‌گذارد و خاصیت آن اینست که در اثر شروع کار مرحله بعد که با گچ مرطوب آغاز می‌گردد. خراب نمی‌گردد.
پس از آن گچ اومد یا آمده (گچی که نسبت گچ آن به آب کمتر است و در گچبری مورد استفاده قرار میگیرد) روی آن کشیده می‌شود. ضخامت این لایه بر روی سطح مورد نظر از نیم‌سانتی‌متر کمتر نیست و حتی بنا به ضرورت گاهی ممکن است به ده‌سانتی مترهم برسد. پس از انتقال طرح، بدین گچ آغاز می‌شود که آنرا مرحله «دم بر زدن» می‌گویند، زیرا با ابزار موسوم به «دم‌بر» این کار انجام می‌شود. و سطح فاقد نقش را خالی و گود می‌کنند. در واقع اضافه‌های طرح از اطراف آن خارج می‌شود. اگر کار یک گچه باشد مرحله بعد، زیر و رو کردن نقش است، (مرحله‌ای که در طی آن طرح شکل میگیرد و برخی از سطحی که باید ضخامت کمتری داشته باشند توسط ابزاری موسوم به بوم سائیده می‌شوند. در این مرحله بوم یا زمینه کار مشخص می‌گردد سپس نوبت ترکیب کردن یعنی تناسب و شکل دادن به طرح است بعد از آن مرحله آبخور زدن یعنی روسازی و ساختمان کردن که مرحله شفاف و صاف و زنده کردن طرح است و جزئیات بیشتری از طرح مانند خطوط و نقوش و رگه‌های ریز روی کار ایجاد می‌شود و به اصطلاح معمول گچبری را زنده می‌کند در پایان زمان بوم پاک کردن فرا می‌رسد که در آن به وسیله بوم خار بخشهای اضافی سقف حذف و پاک می‌گردد هدف از تزئینات تجویدی ایرانی هدف بالاتر از زیبا کردن آثار است تزئین عامل است که در آثار ایرانی علاوه بر زیبایی بخشیدن بر اثر به آن معنی می‌بخشد و همین معنا بخشیدن آنرا ممتاز ساخته است. نقوش به کار رفته در تزئین ایرانی گاه به شکل طبیعت تجویدی و گیاهان سمبولیک و گاه با استفاده از نقوش هندسی جلوه می‌کند که البته در گچبری‌ها با نقوش طبیعی سمبولیک مواجه هستیم. استفاده از برگهای بزرگ و گلهای ریز شکوفه‌های تخیلی موها و پیچکهای در هم بافته نه به صورت اشکال حقیقی بلکه به صورت جادوئی و خیالی است که آینده‌ای حاصلخیز را برای دنیای ناپایدار مجسم می‌سازد. اینک باید در نظر داشت که گاهی در نقشه‌های سه بعدی، گچکار مجبور به استفاده از سه تا شش لایه گچ خواهد بود نقوش استفاده شده در گچبری مانند دیگر تزئینات ایرانی حالت سمبولیک و نمادین دارد. این شویه که تا قبل از اسلام در ایران متداول بود، بعد از پذیرش اسلام به علت ممنوعیت استفاده از تصویب سازی قوت گرفت. از دیگر دلایلی که استفاده از نقوش سمبولیک را به آن نسبت داده‌اند، تمایل ایرانیان به ریاضیات و فلسفه است، نقشها و تزئینات حاصل از عقیده مذهبی به علاوه تمایل درونی که در بالا ذکر شد، هنگامی که در تماس با دنیای خارج وسعت پیدا کرد توانست نقوش را بیفزاید که چشم انسان مدتها آنرا حفظ کند. در گچبری ایرانی با گذشت روزگار میزان ابتکار و ابداع حفظ شد به طوری که در آثار هنرمندان امروزی نیز می توان با طرحهای زیبای تجویدی مواجه شد. اگر چه که هنرمندان امروزی استفاده از طرحهای رئالیستی و به کارگیری شکل حقیقی گل و گیاه و… را در خود بیشتر می‌پسندند و لیکن دست هنرمند ایرانی هنوز در نقوش خود گلهایی را می‌آفریند که نشانه‌ای از حیات است.
ویژگیهای
خانه امام جمعه تهران خانه ایست که در نیمه دوم دوره قاجاریه ساخته شده است. پس مطابق تکنیک ساخت و ساز آن دوران که تحت تأثیر معماری فرنگ بود دارای ویژگیهای خاصی است، البته شاه‌نشین‌ها و تالارها و فضاهای جانبی عناصر ایرانی این معماریند و همچنین مقرنسهای بسیار زیبای گچی در طرفین ایوان، ولی عناصری همچون سنتوری، ستون و سرستون تزئینی، ایوان بلند، بخاری دیواری (برگرفته از معماری روسیه) استفاده از پیکرها انسان، استفاده از سنگ در ازاره آئینه‌کاری و گچبری و همچنین نقاشیهای فرنگی استفاده شده در تزئین تالارها و لابه‌لای آئینه‌ها و گچبری‌ها، استفاده از سقف شیروانی، قوسهای نیم‌دایره‌ای و… نشانی از هجوم معماری فرنگیست و می توان گفت این بنا دارای معماری التقاطی است. این بنا در زمینی نامناسب از لحاظ فضا ایجاد شده است و کاملاً واضح است دسترسیهای آن تا حدی دچار مشکل شده است، چنانکه برای ورود به خانه، ابتدا وارد راهرویی می‌شویم و سپس بعد از گذشتن از زیر ساختمانی به میان منزل می‌رسیم یعنی بیرونی خانه امام جمعه به این ترتیب بر خلاف دیگر خانه‌ها در ابتدا قسمت جلوئی اندرونی و قسمت پشتی (فعلی) بیرونی را داریم.
شرح نقشه‌ها و تصاویر
1-تهران در اوایل روی کار آمدن ناصر‌الدین شاه سال 1229 هـ. ش
2-محلات پنج‌گانه دروازه شهر و هشت گوش بود آنرا می‌توان مشاهده نمود.
3-مجموعه بناهای گلستان در عهد قاجاریه، موقعیت خیابان ناصر خسرو در این نقشه مشخص است.
4-خیابان ناصرخسرو در عهد قاجار
5 و 6و7- نمونه‌هایی از کاربرد مختلف سنتوری و در اشکال مختلف در بناها
8- نمونه ذکر شده در توضیح سنتوری
9- نقشه موقعیت خانه امام جمعه و ضوابط حریم خانه
10- موقعیت بخش تخریب شده در ضلع غربی
11- ریزش بخش غربی ناشی از خاکبرداری و عدم حریم و ضوابط فنی.
12- نمای ساختمان که موقعیت ستونها و عناصر دیگر را می‌توان مشاهده کرد.
13- تنها قسمت باقیمانده از تخریب بخش غربی که قسمتی از یک دیوار است دارای کاشیکاری بوده و تنها قسمت اندکی از آن بر جای مانده است.
14- سنتوری و رخبام بنا.
15- درهای طبقه همکف که سردرد آنها دارای گچبر بست.
16- قسمت داخلی طبقه همکف که آن قسمت فاقد تزئیات است و دیوارها و سقف با اندود گچ پوشانده شده است که کف حوضخانه نیز با کاشی سفید و لاجوردی مفروش شده است.
17- گوشواره‌های ضلع شرقی نما مقرنسها را می‌توان در این عکس مشاهده کرد برای مهار فشار، تیرک چوبی میان آنها قرار گرفته است (قسمتهای از نما که به ای آجر از چوب به اندازه آجر کار شده است، در واقع حفره‌هایی است که نقش سازه‌ای دارد)
18- مقرنس
19- مجسمه سنگی نه پیکره در رأس جنوب شرقی حوض
20- تزئینات میانی راسی نه لنگه در تالار زمستانی، ترکی که میان گچ و آئینه‌کاری وجود دارد، ناشی از عدم تعادل ارسیها و فشار وارده از آن به این قسمت به وجود آمده است.
21- چگونگی مهار ارسیها توسط تیرهای چوبی. این ارسیها ارسیهای نه لنگه و با ارزش بنا است که متأسفانه در معرض انهدام کامل است و تعمیر و بازسازی آنها نیز خواهان بودجه‌ای فراوان است و تا زمان مرمت این تیرهای چوبی حفاظت می‌گردد.
22- نقاشی روی گچ در طبقه دوم، نقاشیهای به کار رفته در دو تالار اکثراً نقاشیهای فرنگی (نمونه شماره 23) هستند و کوشکها و باغهای در برگیرنده آنها و یا گل و بوته است و نقاشی مورد نظر نقاشی احتمالاً مسجدی واقع در یک دشت خرم و آباد می‌باشد.
23- تزئینات ضلع شرقی اندرونی تالار تابستانی
24- زیرسازی گچبری فرو ریخته در میانه ارسی دو اشکوبه در طبقه دوم نما، پلانها و مقطع خانه امام جمعه.